İLKÖĞRETİMDE FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİ

Transkript

1 İlköğretimde Etkili Öğretme ve Öğrenme Öğretmen El Kitabı Modül 7 İLKÖĞRETİMDE FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİ Doç.Dr. Fitnat KAPTAN Arş. Gör. Hünkar KORKMAZ

2 İLKÖĞRETİMDE FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİ Fen Bilimleri ve Fen Bilgisi Dersinin Önemi Öğrencilere Fen Dersleriyle Kazandırılan Özellikler Fen Bilgisi Öğretiminde Güvenlik Fen Öğretiminde Öğrenme ve Öğretim İlkeleri Fen Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar Fen Öğretiminde Ölçme ve Değerlendirme Doç. Dr. Fitnat KAPTAN Arş. Gör. Hünkar KORKMAZ

3 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... 1 Fen Bilimleri ve Fen Bilgisi Dersinin Önemi... 2 Öğrencilere Fen Dersleri İle Kazandırılan Özellikler... 4 Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması... 7 Fen Dersleri İçin Öğretmenlerde Bulunması Gereken Nitelikler Fen Bilgisi Öğretiminde Güvenlik Fen Bilgisi Öğretiminde Öğrenme ve Öğretim Etkinlikleri Sunuş Yoluyla Öğretim Buluş Yoluyla Öğretim Fen Öğretiminde Kavram Haritaları Bilimsel Yöntem Sürecine Dayalı Fen Öğretimi İşlem Basamakları Bilimsel Araştırma Plânı Alican Bilimsel Yöntemi Uyguluyor Araştırma ve İncelemeye Dayalı Fen Öğretimi Laboratuvara ve Deneye Dayalı Fen Öğretimi Gözleme Dayalı Fen Öğretimi İş Birlikli Öğrenme Modelleriyle Fen Öğretimi Eğitsel Oyunlara Dayalı Fen Öğretimi Kart Oyunları Birlikte Bulalım Projeye Dayalı Fen Öğretimi Fen Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar Yapısalcılık Çoklu Zeka Kuramı Bilgisayar Destekli Fen Öğretimi İnternet Projeleri İnternetin Öğretmen ve Öğrencilere Katkıları Fen Öğretiminde Açık Sınıflar Fen Öğretiminde Ölçme ve Değerlendirme Ölçme ve Değerlendirmede Geleneksel Yaklaşım Fen Öğretiminde Laboratuvar Etkinliklerinin Değerlendirilmesi Fen Öğretiminde Portfolio Değerlendirme KAYNAKÇA

4 ÖN SÖZ Fen bilimleri, doğayı ve olayları sistemli bir şekilde inceleme, henüz gözlenmemiş olayları kestirme gayretleri olarak tanımlanabilir. Bu tanımda da ifade edilmeye çalışıldığı gibi fen derslerinde amaç; öğrencilere fen bilimleriyle ilgili temel bilgileri kazandırmak, bunun yanında belki de daha önemlisi bilimsel yöntem süreç becerilerini, bilimsel tutumları kazandırmak olmalıdır. Başka bir ifade ile öğren-cilerimize bilgi aktarmaktan çok bilgiye ulaşma becerilerini kazandır-mayı hedef almalıyız. Bu ise, öğrencinin öğretim sürecine aktif katılı-mıyla mümkündür. Bu kitapçık, ilköğretimde fen bilgisi öğretiminde, öğrenciyi mer-keze alan, etkili öğretme ve öğrenme temelli yaklaşımların sınıf içi uygulamalarını örneklemek üzere hazırlanmıştır. Bu amaçla, üzerinde durulan temel konular kısaca şöyle özetlenebilir: Öncelikle fen bilimleri ve fen derslerinin önemi üzerinde duru-larak, fen dersleriyle öğrencilerimize kazandırılması gereken temel becerilerinin aşamalı sınıflaması kısaca açıklanmıştır. Fen derslerinde öğretmenlerimizde bulunması gereken temel özellikler, fen derslerinin güvenlik önlemleri tartışıldıktan sonra ağırlıklı olarak fen öğretiminde kullanılması yukarıda sözü edilen becerilerin kazandırılmasında etkili olan öğrenme ve öğretme yaklaşımları örneklendirilmiştir. Bunlardan bazıları; bilimsel yöntem sürecine dayalı fen öğretimi, çoklu zekâ kuramına göre fen öğretimi, araştırma ve incelemeye dayalı fen öğretimi, işbirlikli öğrenme modelleriyle fen öğretimi, bilgisayar des-tekli fen öğretimidir. Kitapçıkta son olarak da fen öğretiminde gele-neksel ölçme ve değerlendirme faaliyetleriyle laboratuvar etkinlik-lerinin değerlendirilmesi ve portfolio değerlendirme çalışmaları üzerin-de durulmuştur. En büyük dileğimiz; kitapçığın, geleceğimizi emanet edeceğimiz çocuklarımızın yetiştirilmesinde en büyük sorumluluğu ve görevi üstlenen öğretmenlerimize yardımcı olmasıdır. Doç Dr. Fitnat KAPTAN Araş. Gör. Hünkar KORKMAZ FEN BİLİMLERİ VE FEN BİLGİSİ DERSİNİN ÖNEMİ

5 Bilim, bir alandaki varlıkları ve olayları inceleme, açıkla-ma, onlara ilişkin genelleme ve ilkeler bulma, bu ilkeler yardı-mıyla gelecekteki olayları kestirme gayretleridir. Fen Bilimlerin-de de doğadaki varlıklar ve olaylar aynı amaçla incelenir. Fen Bilimleri; doğayı ve doğal olayları sistemli bir şekilde ince-leme, henüz gözlenmemiş olayları kestirme gayretleri ola-rak tanımlanabilir. Fen bilimlerinin içeriğine bakıldığında aşağıdaki farklı yapı-daki bilgilerden oluştuğu söylenebilir: - Olgular - Kavramlar - İlkeler ve genellemeler - Kuramlar ve doğa kanunları Bilgi çağının yaşandığı günümüzde eğitim sistemimizde temel amaç, öğrencilerimize mevcut bilgileri aktarmaktan çok bilgiye ulaşma becerilerini kazandırmak olmalıdır. Bu ise, üst düzey zihinsel süreç becerileriyle olur. Başka bir deyişle ezberden çok kavrayarak öğrenme, karşılaşılan yeni durumlarla ilgili problemleri çözebilme ve bilimsel yöntem süreç becerilerini gerektirir. Bu özelliklerin kazandırıldığı derslerin başında fen dersleri gelir. Bu derslerde bireylerin içinde yaşadıkları çevreyi ve evreni bilimsel yönden ele alıp incelemeleri amaçlanır. Onların hayata kolay uyum sağlamaları, içinde bulundukları çevreyi çok iyi gözlemlemelerine ve mümkün olduğunca olaylar arasında neden sonuç ilişkilerini kurarak sonuç elde etme yollarını öğrenmelerine bağlıdır. Bu bakımdan öğrenciler fen derslerinde çevrelerini bilimsel metotlarla inceleyerek olay ve durumlar karşısında objektif düşünme ve doğru kararlar verme alışkanlığını kazanmalıdırlar. Bu da onların çevresine, ailesine ve kendilerine yararlı olmalarını sağlar. Dünya çok karmaşıktır. Çocukların yaşadıkları çevreyi anlayıp yorumlama, bu karmaşık çevrede bir düzenlilik arama güdüleri vardır. Bugünkü fen eğitiminin amaçlarından birincisi çocukların ve gençlerin her zaman doğaya ilişkin sordukları soruları etkili bir şekilde cevaplamaktır. İkincisi, çocukların devamlı olarak değişen ve gelişen çevreye uymalarını sağla-maktır. Bu bakımdan bilim ve teknoloji, hem bireysel olarak bizim, hem de toplumumuzun gelişmesi için çok önemlidir. Çoktandır bilinir ki çocuklar en iyi yaparak ve yaşayarak öğrenirler. Ama okullarımızda genellikle bu gerçeğe göre eğitim verilmez. Deneyler yoluyla öğrenilen fen dersleri öğrencilerin güdülerini artırır, onların fen öğrenmede ısrarlı olmalarını sağlar. Yaparak yaşayarak öğrenilen fen dersleri öğrencilerin soru sormalarını, hazır cevaplara rağbet etmemelerini sağlar. Soru-cevap oluşturarak öğrenmek, hazır cevabı kabullenme-mek, demokrasilerde iyi vatandaşlık nitelikleridir. Ezberden uzak, deneyerek yapılan fen dersleriyle öğrenciler soru sorma-yı, problemi belirlemeyi, gözlem yapmayı, hipotez kurmayı, veriler toplayıp analiz yapmayı ve sonuç elde edip genel-lemelere varmayı öğrenirler. Bugünün teknolojik toplumunda, insanlar birçok bilimsel sorun hakkında bilgi sahibi olmak zorundadır. Fen ve teknoloji okur-yazarlığı olan vatandaşlardan;

6 anahtar kavramları ve ahla-kî değerleri kullanma, sonuçlarını dikkate alarak bir eyleme geçme, şüpheci olma, doğal olayları ve doğal olaylara ilişkin insan kaygılarını anlamada akılcı ve yaratıcı olma davranışları beklenir. Fen derslerini, teknoloji, fen ve toplum vurgularıyla öğretmek, kavramların daha iyi öğrenilmesi sonucunu doğurur. Fen bilimleri, bilimsel süreçlerle öğretilirse, öğrenciler süreç becerilerini kazanırlar ve bu becerileri günlük yaşamda kullanır-lar. Öğrenciler fen bilimlerine karşı daha olumlu tutum gelişti-rirler, ayrıca yaratıcılık becerileri de gelişir. Okul programlarında fen dersleri genellikle aşağıda belir-tilen üç amaçla bulunur: 1- Fen konularında genel bilgi vermek (fen okur-yazar-lığı). 2- Fen dersleri aracılığıyla zihin ve el becerileri kazan-dırmak. 3- Fen veya teknoloji alanlarındaki meslek eğitimine temel oluşturmak. Yukarıdaki genel açıklamadan da anlaşılacağı gibi düşünen, irdeleyen, bilgiye ulaşabilen ve yaratıcı bireyler yetiştirilmesinde fen derslerinin önemi büyüktür. ÖĞRENCILERE FEN DERSLERİ İLE KAZANDIRILAN ÖZELLİKLER Nitelikli insan gücüne ihtiyacın her an arttığı ülkemizde yaş grubu çocukların devam ettiği ve zorunlu eğitim dönemini kapsayan ilköğretim kurumlarında fen bilgisi öğretiminin önemli bir yeri bulunmaktadır. Fen Bilgisi dersi Sosyal Bilgiler dersi ile birlikte diğer derslerin gövdesini oluşturan bir mihver derstir. Okullarımızda fen dersleri başta olmak üzere tüm derslerde aşağıda belirtilen temel becerilerin kazandırılması çok önemlidir. 1. Bilimsel Bilgileri Bilme ve Anlama - Bir alana özgü bilgileri bilme, (olgular, kavramlar, ilkeler, kuramlar, yasalar) - Fen bilimlerinin tarihini bilme ve felsefesini anlama. 2. Araştırma ve Keşfetme - Gerçek bilim adamlarının düşünüş yollarını ve çalışma-larını öğrenmek için bilimsel süreçleri kullanma (göz-lemleme, ve betimleme, sınıflama ve düzenleme, ölçme ve tablolama süreçlerini kullanma, iletişim kurma,

7 kestir-me ve yordama, hipotez kurma, hipotezleri yoklama, değişkenleri belirleme ve kontrol etme, verileri yorumla-ma basit araçlar ve fiziksel modeller yaratma). - Psiko-motor becerileri kullanma. - Bilişsel becerileri kullanma. 3. Tasarlama ve Yaratma - Zihinsel olarak projeler yaratma. - Zihinsel olarak tasarlanan şeyleri görebilme. - Eşyaları ve fikirleri yeni düzenlere koyma. - Eşyaları alışılmadık amaçlarla kullanma. - Problem ve bilmece çözme. - Bir şey yapar gibi davranma. - Alışılmadık düşünceler üretme. - Araç ve makine desenleme. 4. Duygulanma ve Değer Verme - Fen bilimlerine, okula, öğretmenlerine ve kendine olumlu tutumlar geliştirme. - Çevresindeki insanların duygu ve düşüncelerine karşı duyarlı ve saygılı olma. - Kişisel duygularını yapıcı biçimde ifade etme. - Kişisel değerlere toplumsal sorunlara ve çevre sorunla-rına ilişkin kararlar verme. 5. Kullanma ve Uygulama - Bilimsel kavramların günlük yaşantıdaki kullanılışlarını görme. - Öğrenilen bilimsel kavramları ve becerileri gerçek teknoloji problemlerine uygulama. - Ev araçlarında uygulanan bilimsel ve teknolojik ilkeleri anlama. - Günlük yaşantıda karşılaşılan sorunların çözümünde bilimsel süreçleri kullanma. - Bilimsel gelişmeleri veren basın ve yayın raporlarını anlama ve değerlendirme. - Kişisel sağlık, beslenme ve yaşam biçimi konularında söylenti ve heyecanlardan çok bilimsel bilgilerle karar verme. - Fen bilimlerini diğer bilimlerle bütünleştirme. Amaç, öğrencilere yukarıda detaylı olarak belirtilen özellikleri kazandırmak olunca öğretim sürecinin en önemli ögesi olan öğretmene çok fazla sorumluluk düşüyor. Fen Bilgisi, bütün öğretim kademelerinde en çok zorlanılan derslerin başında gelir. Bu zorluğu aşmak ve dersi daha etkili ve verimli bir hâle getirmek için fen

8 eğitimi programları öğrenci merkezli, deneye, araştırmaya, incelemeye dayalı etkinliklerden oluşturulmaya çalışılmıştır. Fakat tüm bu iyileştirme çalışmala-rına rağmen hem öğrencinin, hem öğretmenin fen konularına ilişkin içten bir çekingenliği vardır. Oysa fen konuları çocuğun doğasına en yatkın konulardır. Fen kitabındaki mevcut ünitele-rin adlarına bakıldığında bu ünitelerin içerdiği konuların çocu-ğun kendi yakın çevresi ile ilgili olduğu görülür. Nedir bunlar? Çocuğun soluduğu hava, yaşadığı çevre, yedikleri, içtikleri, ve giydikleridir. Uygulama ilkeleri bakımından Fen Bilgisi dersi tam anlamıyla bir yakın çevre dersidir. Bu hem çocuk hem de öğretmen açısından bir şanstır. İlköğretim programının özü, Fen Bilgisi ünitelerinin çoğuna yatkın bir nitelik taşır. Yakın çevre, çocuğun ilgi ve ihtiyaçları, somutluk, yaparak yaşayarak öğrenme ilkeleri başlıca örtüşme noktalarıdır. Böyle bir yakla-şımda fen eğitimi çocuğun karşılaştığı nesneleri, olayları ve bunların ilişkilerini gözleyip, inceleyip araştırması ve sonuçlara varması olarak tanımlanabilir. Güçlü bir ilköğretim fen programı çocuklara herhangi bir deneyim kazandırmak yerine, onların fen ilkelerini öğrenme-lerine yardım edecek deneyimleri dikkatle seçer. Hazır bilgiyi aktaran program yerine, bilgiye ulaşma becerisine yönelik, problem çözme becerilerini geliştirici, çok konu yerine birkaç konuyu daha derinden işleyen bir fen programının daha etkili olduğunu gösteren bir çok araştırma vardır. Bugünkü fen eğitiminde yaygın olan tema Az daha çoktur sözleriyle ifade edilmektedir. HEDEFLERİN AŞAMALI SINIFLAMASI Hedef, bireyde bulunmasını istediğimiz, eğitim yoluyla kazandırılabilir nitelikteki istendik özelliklerdir. Bir toplum isten-dik özelliklerle donanık bireylere sahip olduğu oranda istendik toplum olma niteliğini kazanır ve bu niteliğini sürdürür. Eğitim hedeflerinin aşamalı sınıflamasına ilişkin olarak önerilen taksanomiler belli bir konu alanına bağlı olmayıp tüm konu alanlarına yönelik genel bir yaklaşımdır. Fen Bilgisinin yapısına uygun olarak sizlere aşağıda aşamalı bir sınıflama örneği verilmek-tedir. 1. Bilgi 2. Kavrama 3. Problem Çözme 4. Bilimsel Yöntem Süreci Yukarıdaki sınıflamaların alt sınıflamaları da bulunmak-tadır. aşağıda verilmektedir: Bunlar

9 1. Bilgi Olgular bilgisi Terimleri ayırt etme Kavramları tarif etme Sınıflamalar Sıralamalar Teknik ve yöntemler bilgisi Prensip ve konular bilgisi Teoriler bilgisi 2. Kavrama Bilgiyi yeni bir kapsam içerisinde tanıma ve ayırt etme Açıklama Özetleme Örnek verme Verilen bir bilgi bütünündeki ögeleri ayırt etme İlişkileri kurma Yorumlama Farklı formlara çevirme Yordama; verilen bilgilere dayanarak ileriye dönük tahminde bulunma 3. Problem Çözme Çözüm için gerekli prensibi bulma Olgusal bilgi kavram, ilke kural prensip vb. birleştirme kullanma Formül ve algoritmaları kullanma Birimleri kullanma ve çevirme Problemin sayısal sonucunu bulma 4. Bilimsel Yöntem Süreci Gözlem yapma ve gözlemi şekille gösterme Gözlem sonuçlarını açıklama Gözlem sonuçlarını karşılaştırma Gözlem sonuçlarını sınıflama Uygun araç seçme ve ölçme yapma Problemi belirleme Problemin ögeleri arasında ilişki kurma Problemin çözümü için hipotez önerme Hipotezi test edecek yöntemi önerme Deney düzenleme, kurma, tasarlama, şekille ifade etme Veri toplama Veriyi inceleme, uygun şekilde analiz etme, tartışma Hipotezleri elde edilen sonuçlara göre tartışma, değerlendirme Bulgulardan sonuca ulaşma Genellemeye varma ve yeni araştırma soruları önerme

10 Gözlem ve araştırma sonuçlarını günlük hayatta ya da yeni bir durumda kullanma Bilişsel alanla ilgili olarak Fen Bilgisini yapısına daha uygun görünen bu sınıflamadaki dört basamakla ilgili açıklama aşağıdaki gibi özetlenebilir. 1. Bilgi Bu grupta ele alınan öğrenme ürünleri öğrencilerin ezberleyerek öğrendikleri ve karşılaştıklarında hatırlayacakları olguları, terimleri, kavramları, prensip ve genellemeleri, sınıf-lama ve sıralama becerilerini teknik yöntem ve bilgilerini kapsamaktadır. 2. Kavrama Bu grupta ele alınan beceriler, genelde öğrencilerin; kavram, prensip, genelleme vb. gibi fen konularına yönelik nitelikleri yeni karşılaştıkları bir durum içinde ayırt etmeleri, kendi ifadeleri ile açıklamaları özetleyebilecekleri yeni ve orijinal örnek getirebilmeleri, yorumlayabilmeleri, farklı formlara çevirebilmeleri (şekil, grafik, resim vb.) verilen bilginin ötesinde tahminde bulunmayı kapsar. Bu becerilerin ölçülmesinde dikkat edilmesi gereken husus öğrenciye sunulan materyalin ders kitaplarında olanın aynısı olmamasıdır. Aksi takdirde bir önceki grupta ele alınan öğrenme çıktıları ele alınmış olacaktır. 3. Problem Çözme Bu grupta ele alınan beceriler okullarımızda sıklıkla kullanılan problem çözme yöntemleri algoritmalardır. Bu gruptaki beceriler problemin çözümüne ulaşmak için gerekli olan bilgileri, kuralları ve formülleri bir araya getirmek, birimleri doğru kullanmak ve birimler arasında geçiş yapabilmek problemin çözümünü istenilen formda göstermek şeklinde özetlenebilir. Bu hedeflere ulaşabilmenin ön koşulu kuşkusuz bir önceki grupta ele alınan becerilerdir. 4. Bilimsel Yöntem Sürecine Dönük Beceriler Fen eğitiminin ana hedefi olarak belirlenen araştırma yapma becerileri, öğrencilerin üst düzey zihinsel becerilerini kullanmasını gerektirmektedir. Bu beceriler gözlem yapma aşamasından başlayarak araştırma problemini belirleme, hipotez

11 önerme ve önerilen hipotezi test edecek yöntemi belirlemeli deney kurma, verileri analiz ederek genellemelere varma gibi aşamalı basamakları içermektedir. Günümüzde davranış değiştirme süreci olarak yaygın kabul gören eğitimin iş görüsünü yerine getirmesinde çeşitli ögeler rol oynamaktadır. Bunlardan biri de öğretmendir. Öğret-men yeni insan davranışları oluşturma veya mevcut davranışları değiştirme süreci içinde karmaşık bir iş görüsü olan ögedir. Öğretme öğrenme sürecinin etkili bir biçimde işe koşulması ve sonuçta öğrencilerin erişilerinin yükseltilmesinde en önemli öğe olarak kabul edilen öğretmen toplumdaki insan gücünün en önemli elemanı ve okuldaki temsilcisidir. Aşağıda bir fen öğret-meninde bulunması gereken yeterlikler verilmiştir. FEN DERSLERİ İÇİN ÖĞRETMENLERDE BULUNMASI GEREKEN NİTELİKLER İlköğretim ve orta öğretim süreci içinde çocuğun ve gencin içinde bulunduğu çevreyi, doğal olayları ve bilimsel gelişmeleri temel kavram, ilke ve genellemelerle öğrendiği ve buna bağlı olarak bilimsel yöntem süreciyle düşünme ve problem çözme becerilerini kazandığı derslerin başında fen dersleri gelir. İlköğretim ya da ortaöğretim düzeyinde öğretmen-lerde aşağıdaki özelliklerin bulunması gereklidir. Etkili bir fen dersi için öğretmen: -Öğrenmeyi teşvik eden ve sınıf içinde kişiler arası iyi ilişkiler geliştiren sıcak kişilik özelliklerine sahip olmalıdır. -Yaratıcılık, farkında olma, sorunlara şevk ve gayretle karşılık verme yeteneklerine sahip olmalıdır. -Fen bilimleri içeriğini açık seçik kavrar, ilkelerini anlar ve kullanabilir özellikte olmalıdır. -Fen dersleri içeriğini öğrencilerin ilgi ve deneyimleri ile ilişkilendirme, proje çalışmalarını geliştirme ve teşvik etme yeteneğine sahip olmalıdır. - Eğitim kuramlarını çeşitli öğrenme durumlarına uygulama ve toplumsal davranışları sınıf içi olaylarına uygulama yete-neklerine sahip olmalıdır. - Mevcut öğretim uygulamaları üzerine fikir yürütür, uygu-lamaları değerlendirir. Çalışmaları bireylerin ve grupların ihti-yaçlarına uygun olarak düzenleyebilme yeteneklerine sahip olmalıdır. -Çok çeşitli öğretim becerilerine sahiptir. Bu becerilerin çeşitli öğrenci gruplarına uygun olanlarını seçer, bunları bazen bir gruba bazen de aynı sınıfa birden fazla gruba uygulama yeteneğine sahip olmalıdır. -Öğrencilere çeşitli materyaller sunabilme ve öğrencileri bu materyallerle etkileşime sokma yeteneğine sahip olmalıdır.

12 -Uygulamalı, sözlü ve yazılı etkinlikler arasında tatmin edici bir denge kurabilme yeteneğine sahip olmalıdır. -Sınıf içi etkinliklerin anahtar özelliği olan öğrenilen bilgilerin öğrenci için anlamlı olmasını sağlamak üzere aktif öğrenmeyi destekleme yeteneğine sahip olmalıdır. -Dersleri açık hedefler belirleyerek planlama ve konuları uygun bir sıraya koyma yeteneğine sahip olmalıdır. -Öğrencilerin gelişimini teşhis etme, değerlendirmede uygun ölçümler ve kriterler kullanma yeteneğine sahip olmalıdır. -Kalabalık sınıflarda bile küçük gruplarda öğrenme ve bireysel öğrenme durumları yaratma yeteneğine sahip olmalıdır. -Öğrencilerin öğrenme hızlarındaki farklılıkları tanıma ve sınıf içi etkinlikleri bu farklara göre düzenleme yeteneğine sahip olmalıdır. -Dersleri kontrollü ve güvenlik içinde yürütebilme yetene-ğine sahip olmalıdır. -Öğrencileri sistemli bir şekilde inceleme ve araştırmaya yönlendirme yeteneğine sahip olmalıdır. Yukarıdaki özellikler özetlendiğinde iyi bir fen bilgisi öğretmeninde bulunması gereken yeterlikler aşağıda kısaca belirtilmiştir: 1. Alan Bilgisi Alanına ilişkin temel bilgiler ve bu bilgileri ele alma yollarını anlama Konu alanına ilişkin eğitim programları üzerinde bilgi sahibi olma 2. Öğretme-Öğrenme Sürecini Yönetme Plan yapma ve ders hazırlığı Öğretim yöntemlerinden yararlanma İletişim kurma Sınıf yönetimi ve öğrencilerle ilişkiler Öğrenme ürünlerini değerlendirme ve kayıt tutma 3. Öğrenci Rehberlik Hizmetleri Bireysel ihtiyaçlara ve grup ihtiyaçlarına duyarlı olma Öğrencilerle güven verici bir ilişki kurarak onların ilerlemelerine katkıda bulunma

13 4. Kişisel ve Meslekî Özellikler Zamanı iyi kullanma Danışma ve önerilerden yararlanma Mesleki davranış ve görünüm standartlarına uyma Meslektaşları ile bilgi alışverişinde bulunma Kendi performansı üzerinde düşünme ve gelişim için uygun girişimlerde bulunma Fen bilgisi dersinde izlenmesi gereken yöntem, bilimsel tutumların ve zihinsel süreç becerilerinin kullanılması yolu ile bilimsel kavram, ilke ve genellemelere varma şeklinde özetlene-bilir. Derslerin işlenişi esnasında fen öğretimini doğasından anlaşılacağı üzere, derslerde düz anlatımdan kaçınılmalı, bütün eğitim düzeylerindeki öğrencilerin öğrenme etkinliklerine çeşitli düzeylerde aktif olarak katılmaları sağlanmalıdır. FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE GÜVENLİK LABORATUVAR GÜVENLİK KURALLARI VE SEMBOLLERİ Bu bölüm okullarda yapılan laboratuvar çalışmalarının güvenli bir biçimde yürütülebilmesi için önerilerde bulunmak amacıyla hazırlanmıştır. Laboratuvar fen bilimleri eğitiminin temelini oluşturmaktadır. Güvenlik önlemleri, uygulanmakta olan çalışmaları sınırlamak niyeti ile değil, bu çalışmaların güvenlik içerisinde yürütülmesi amacı ile alınır. Bir güvenlik önerisi, çalışmaların yapıldığı özel koşullar dikkate alınarak değerlendirilmelidir. Genel Güvenlik Kuralları Öğrencileriniz deneylerini yaparken onları daima gözetim altında bulundurunuz (Siz veya başka bir yetişkinin gözetimi altında). Laboratuvarda meydana gelen herhangi bir kazayı derhal ilgililere bildirerek kontrolünüz altına alınız. Bir Laboratuvar çalışması yaparken herhangi bir şey yemeyiniz ve içmeyiniz. Güvenlik araç ve gereçlerinin yerinden haberdar olunuz. Laboratuvarda bulunan bazı önemli güvenlik araç ve gereçleri şunlardır: a. İlk yardım çantası b. Yangın söndürme aleti c. Göz banyosu

14 d. Acil durum sinyali e. Hayvan kafesleri f. Yangın battaniyesi Güvenlik Sembolleri ve Kuralları Kırılabilir Cam Eşyalar Cam eşyalarda çatlak veya çizik olup olmadığını kontrol edin. Kırık, çizik veya çatlak olan varsa uygun bir şekilde atılma-lıdır. Öğretmeninizin açıklamalarına uyun. Kullan-dıktan sonra cam malzemeleri yıkayın ve kağıt havlu kullanmadan kurutun. Göz Güvenliği Kimyasal maddelerle, ateşle veya gözünüze zararı olabilecek herhangi bir maddeyle çalışırken koruyucu Laboratuvar gözlüklerini ta-kın. Acil durumlarda başvuracağınız göz banyosu sistemini nasıl kullanacağınızı öğrenin. Eğer kimyasal maddeler gözünüze temas ederse derhal bol suyla gözünüzü çalkalayın ve öğret-meninize haber verin. Giysilerin Korunması Laboratuvar önlüğünüzü giyin. Bu, Keskin giysilerinizi Nesneler boyalardan Bıçak, ve makas yıpranmaktan veya falçatayla koruyacaktır. çalışırken dikkatli olun. Her zaman kendinizden uzak tarafa doğru kesin. Kendiniz veya arka-daşlarınızdan biri bir yerini keserse derhal öğretmeninize haber verin. Yüksek Isı Kullanılmadıkları zamanlarda ısı kay-naklarını kapalı tutun. İçlerindeki maddeleri ısıtır-ken test tüplerini kendinizden uzak tutun. İspirto ocağı ile çalışırken gerekli kurallara uyun. Yanık-ları engellemek için ısıtılmış malzemelere direk olarak dokunmayın. Isıya dayanıklı eldivenle veya tahta maşa kullanın. Kullandığınız cam eşyaların ısıya dayanıklı olmalarına dikkat edin. Sıcak sıvıları plastik kaplara dökmeyin. Katıları ısıtmak için sıcak su banyosu kullanın.

15 Ateş Açık ateşle çalışırken uzunsa saçlarınızı toplayın ve gömleklerinizin kollarını kıvırın. Ateşe dokunmayın. Yangın söndürücülerinin ve battani-yelerinin yerini öğrenin. Elektrik Elektrikli cihazları kullanırken dikkatli olun. Kullanmadan önce kordonlarının yanık olmadığından ve fişlerinin sağlam olduğundan emin olun. Çalıştığınız yerin kuru olmasına özen gösterin. Elektrik devrelerini çok yüklemeyin. Zehirli Maddeler Kimyasal maddelerle çalışırken uzunsa saçlarınızı toplayın ve gömleklerinizin kollarını kıvırın, ellerinizle yüzünüze dokunmayın. Deney basamaklarında ya da öğretmeniniz tarafından söylenmedikçe kimyasal maddeleri birbi-riyle karıştırmayın. Gözünüzle veya derinizle te-mas ederse ya da bir yere dökerseniz öğretme-ninize haber verin. Öğretmeniniz yapmanızı söy-lemedikçe hiç bir kimyasal maddeyi ağzınıza al-mayın. İşiniz Bitki Güvenliği Bitkileri toplarken ve taşırken dik-katli olun. Bilmediğiniz bitkileri veya bitki kısımla-rını yemeyin. Bitkilerle işiniz bitince ellerinizi sabunla yıkayın. Polenlere alerjiniz varsa bitkilerle çalışırken maske takın. Hayvan Güvenliği Canlı hayvanları dikkatle taşıyın. Bir hayvan tarafından ısırılır veya tırmalanırsanız öğretmeninize haber verin. Vahşi hayvanları sınıfa getirmeyin. Bir hayvanın canını acıtmayın veya zarar vermeyin. Gözlem ve deneylerinizde kullandığınız hayvanlara yeterli besin, su ve yer temin edin. Canlı hayvanları ellerken eldiven giyin ve işiniz bitince ellerinizi sabunlayın.

16 FEN BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENME VE ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİ Öğretim sürecinde, öğrencilere kazandırılacak davranı-şlar belirlenerek bu davranışları kazandıracak etkinliklerin plân-lanması aşamasında yöntem ve strateji seçimi oldukça önemli olmaktadır. Yöntem teknik ve araç gereç seçimi başka bir deyişle öğrenciye nasıl bir eğitim durumu sunulacağı, öncelikle stratejinin ne olduğuna bağlı olmaktadır. SUNUŞ YOLUYLA ÖĞRETİM Sunuş yoluyla öğretme öğretmen öğrenci arasında yoğun bir etkileşimi gerektirmektedir. Öğretmen öğrencilerin aktif katılımını sağlamaya çalışır. Başlangıç sunuşlarını öğretmen yapmakla birlikte, hemen arkasından öğrenciler fikirlerini, örneklerini, tepkilerini almalıdır. Bu durum ders boyunca sürer. Sunuş yoluyla öğretme bol örnek vermeyi gerektirir. Ağırlık sözel öğrenmede olmakla birlikte örnekler, resimler, şemalar gibi görsel ve diğer uyarıcıları kapsar. Özellikle soyut kavramları anlamlı hale getirmek için görsel ve diğer duyu organlarına hitap eden uyarıcılar büyük ölçüde kullanılır. Sunuş yoluyla öğretme genelden özele hiyerarşik bir sıra izler daha genel ve kapsamlı kavramlar önce, bu kavramın kapsamında yer alan daha özel ve dar kavramlar sonra sunulur. Öğretim adım adım ilerler. Her öğrenme basamağında önce ve yeni öğrenilenler arasında yatay ve dikey ilişkiler kurulur. Böylece öğrencinin anlamlı öğrenmesi sağlanır. Sunuş Yoluyla Öğretim Etkinliğinin Uygulandığı Bir Ders Örneği Ders Ünite Konu : Fen Bilgisi : Canlılar ve Hayat : Canlı ve Cansız Varlıklar

17 Hedef : Canlılığı Kavrayabilme Sınıf : 4.sınıf Davranışlar : 1. Çevredeki canlı ve cansız varlıklara örnekler verme 2. Canlı ve cansız varlıklar arasındaki farkları sıralama Süre : 1 ders saati Araç ve Gereçler:Çevredeki bitki ve hayvan örnekleri, fotoğraflar, kitap, dergi ve ansiklopediler Dersin Bölümleri 1. Öğrencileri öğrenme hedeflerinden haberdar etme ve öğrencilerin dikkatini çekme 2. Ön koşul öğrenmeleri gözden geçirme Öğretmenin Sunuşu Öğrencilere çevrelerini inceletip neler gördükleri sorulur. Çevrenizi inceleyin. Çevrenizde neler görüyorsunuz? Çevremizde gördüğümüz varlıklardan taş neden ağaca ya da kediye benzemiyor? İşte bu derste bazı varlıklara neden canlı diğerlerine cansız denildiğini, taşla bir ağaç ya da kedi arasındaki gerçek farkları öğreneceğiz. Şimdi daha önce çevremizde gördüğümüz varlıklar hangileriydi, kısaca gözden geçirelim. Öğretmen tahtaya öğrencilerin söyledikleri varlıkların adlarını yazar. 3.a. Kazandırılacak davranışlarla ilgili yeni uyarıcı materyalleri sunma Öğrencilerin cevapları alınır. Örnekler canlı ve cansız varlıkları gruplayacak ve örneklendi-recek yeter sayıda değil ise örneklerin sayısı arttırılır.

18 4.a. Öğrencilerin öğrenip öğrenmediklerini kontrol etme 3.b. Kazandırılacak hedef davranışlarla ilgili yeni uyarıcı materyalleri sunma 4.b. Öğrencilerin öğrenip öğrenmediklerini kontrol etme 5. Öğrencilerin bağımsız araştırma yapmalarını sağlama Varlıkların canlı ve cansız olarak ikiye ayrıldığı söylenir. Canlı ile cansız olmanın tanımları öğretmen tarafından yapılır. Canlı ve cansız varlıklara ait örnekler, fotoğraflar öğretmen tarafından tepegöz projektörü de kullanılarak gösterilebilir. Canlı ve cansız varlıklara ait öğrencilerin başka örnekler vermesi istenir. Öğrenciler doğ-ru davranışı kazanıncaya kadar örneklendirme sürdürülür. Canlı ve cansız varlıklara ait özellikleri yansı-tan hayvan, bitki, taş, toprak vb. örnekleri gösterilir. Canlı ve cansız varlıklar arsındaki farklar öğretmen tarafından açıklanır. Öğrencilerden canlı ve cansız varlıklara örnek vermeleri istenir. Verilen bir varlığa neden canlı ya da cansız dendiği gerekçeleri ile açıklatılır. Öğrencilere canlı ve cansız varlıklardan oluşan ve öğrencilerin canlı varlıkları yeşil, cansız varlıkları kırmızı ile işaretlemelerini isteyen çalışma kağıtları dağıtılır. Öğrencilerden çalışma kağıtlarını kendilerinin tamamlamaları istenir. 6. Performansı değerlendirme ve dönüt verme Tepegöz projektör yardımı ile çalışmaların doğru cevapları gösterilir. Öğrencilerin kendi kağıtlarından doğru ve yanlışlarını işaretleme-leri istenir. daha sonra, özellikle bir çok öğrenci tarafından yanlış yapılan tüm alıştırmalar tartışılır ve öğrencilerin kağıtları toplanır. Çok az öğrenci tarafından yapılmayan alıştırmalarla ilgili olarak öğretmen, bu öğrencilere ders dışında çalışmaları

19 7. Kalıcılığı ve transferi sağlama, dersi gözden geçirerek gelecek derste yapılacakları belirleme için ek materyal verir. Kalıcılığı ve transferi sağlamak üzere öğretmen ev ödevi verir. Derste yapılanları öğretmen kısaca gözden geçirip bir sonraki derste yapıla-cakları açıklar. BULUŞ YOLUYLA ÖĞRETİM Buluş yoluyla öğrenme özellikle matematik, fen bilimleri ve dil öğretiminde etkili olarak kullanılabilecek bir stratejidir. Buluş yoluyla öğrenmenin en önemli üstünlüğü öğrencinin merak güdüsünü uyandırması ve güdülenmişlik düzeyini cevap-ları buluncaya kadar, çalışmalarını sürdürebilmesidir. Bir diğer üstünlüğü de öğrencileri bağımsız olarak problem çözmeye yönlendirmesidir. Öğrenciler bilgiyi alıp özümlemekten çok, bilgiyi analiz etmeye uygulamaya, sentez yapmaya zorlanmak-tadır. Buluş yoluyla öğrenmede öğretmen, örnekleri sunar. Öğ-renci konunun yapısını, fikirler arasındaki temel ilişkileri, ilkeleri, özellikleri keşfedinceye kadar örneklerle çalışır. Öğrenme esnek ve buluş yoluyla olmalıdır. Eğer öğrenci bir kavramı, ilkeyi bulmaya, problem çözmeye uğraşıyorsa, öğrenciye zaman verilerek ve gerektiğinde ipuçları sağlanarak öğrencinin proble-mi kendi kendine çözmesi sağlanmalıdır. Sunuş ve buluş yoluyla öğretimin yapılacağı derslerin planlama aşamaları birbirine benzemekle beraber uygulama aşaması tamamen farklılık gösterir. Sunuş yoluyla öğretimde tanımlamalar, ilkeler öğretmen tarafından öğrenciye sunulurken; buluş yoluyla öğretimde öğretmen tanımlamaları, genellemeleri öğrencilerin bulması için rehberlik eder. Öğretmen sorular sora-rak öğrencilerin kendilerine sağlanan verileri analiz etmelerini, ellerindeki somut bilginin gerisindeki ilkeleri, kavramları, çözüm-leri bulmalarını sağlar. Buluş Yoluyla Öğretim Etkinliğinin Uygulandığı Bir Eğitim Durumu Örneği Ünite : Canlılar ve Hayat Konu : Canlı ve Cansız Varlıklar Hedef : Canlılığı Kavrayabilme Sınıf :4.sınıf Davranışlar : 1. Çevredeki canlı ve cansız varlıklara örnekler verme 2. Canlı ve cansız varlıklar arasındaki farkları sıralama Süre :1 ders saati

20 Araç ve Gereçler: Çevredeki bitki ve hayvan örnekleri ve fotoğrafları, kitap, dergi ve ansiklopediler, film İşleyiş : 1. Öğrencilere çevrelerini inceleyerek neler gördükleri sorulur. Bazı varlıkların sürekli değiştiğine, bazılarının aynen kaldığına öğrencilerin dikkati çekilir. Bu değişikliklerin neler olduğu sorulur. 2. Öğrencilerden çevrelerinde gördükleri varlıkları söylemeleri istenir. Bunlar tahtaya yazdırılır. 3. Öğretmen, kalem ile ağaç, soba ile kedi, çiçek ile köpek arasında ne gibi bir ilişki olduğunu sorarak örnekleri analiz etmelerine rehberlik edebilir. 4. Öğretmen tarafından öğrencilerin söylemediği ve amaca ulaşmada kritik olan örneklerin verilmesi ve bunların tahtaya yazılması sağlanır. 5. Öğrencilerden bu farklı örnekleri benzerlik ve farklılıklarına göre (canlılar bir grupta, cansızlar diğer grupta olmak üzere) gruplamaları istenir. 6. Her aşamada doğru davranışlar pekiştirilerek eksik ve yanlış davranışlara dönüt ve düzeltme uygulanır. 7. Bu grupların ortak özelliğinin canlı varlıklar, cansız varlıklar olarak adlandırıldığı öğrencilere buldurulur. 8. Canlı ve cansız varlıklara öğrenciler başka örnekler verir. 9. Öğrencilerin örnekleri inceleyerek varlıkların ortak ve kritik özellikleri olarak ve cansızlardan farklı olarak; hücrelerden oluşma, beslenme, solunum, boşaltım, üreme, irkilme, büyüme gibi ortak özellikleri bulmaları ve bu özelliklerin hep birlikte tekrarlamaları sağlanır. 10. Cansızlarda bulunan özellikler öğrenciler tarafından açıklanır. 11. Öğretmen ya da öğrencilerden biri, öğrencilerin yaptıkları canlı ve cansız tanımı ile canlı ve cansız varlıkların özelliklerini, kendilerinin verdikleri örnekleri tahtaya yazar ya da tepe gözde yansıtarak tüm