AVRUPA TOPLULUGU'NUN AKDENİZ POLİTİKASI

Transkript

1 Ekonomik Yaklaşım Cilt4, Sayı: AVRUPA TOPLULUGU'NUN AKDENİZ POLİTİKASI Zeliha BALCIOGLU* Akdeniz Bölgesi, ekonomik ve siyasi açıdan şimdi Avrupa Birliği olarak anılmaya başlanan Avrupa Topluluğu için büyük önem taşımakta ve Topluluğun jeopolitik, ekonomik ve sosyal nedenlerle bölgeye karşı tutarlı bir politika izlemesi gerekmektedir. Çeşitli uygarlıklara mekan olmuş Akdeniz Bölgesi'nde yer alan ülkeler, coğrafi konumlan ve ortak tarihi geçmişleri nedeniyle birbirlerine bağımlıdırlar. Coğrafi açıdan bakıldığında, Balkanlardan başlayıp Çanakkale Bağazından geçerek Atlantik'e giriş yoluna kadar uzanan bölge, Avrupa ile Ortadoğu petrol bölgeleri ve Afrika ilişkilerinde Kuzey-Güney ekseni üzerinde zorunlu bir geçit oluşturmaktadır. Bu yüzdendir ki, Akdeniz Bölgesindeki dengelerin bozulması, Topluluğu son derece olumsuz yönde etkileyebilir. Bu bağlamda, kuruluşunun ilk yıllarında daha çok üye ülkeler arasında ticaretin geliştirilmesine öncelik veren AT, daha sonraki yıllarda güçlü bir ekonomik blok olarak karşımıza çıkmış ve Akdeniz Bölgesi'nde gelişen siyasi olayların da etkisiyle ilgisini Akdeniz'e yöneltmiştir. Topluluk ülkelerinde barışın sağlanması, Akdeniz Bölgesi ile yakından ilgili görülmüştür. Akdeniz'i çevreleyen ülkelerde barış sağlanmadıkça, Avrupa Topluluğu'ndaki barış da tehlike içinde demektir. Oysa ki bölgede barış, geniş ekonomik dengesizlikler sonucunda her an rahatlıkla tehlikeye girebilirdi. Topluluk üyeleri göreli bir refah içinde yaşamlarını sürdürürken, komşuları olan gelişmekte olan ülkeler yaşam standartlarını iyileştiremezlerse, bu durum bölgede gerilimin artmasına ve barışı tehdit eden bir faktör olarak ortaya çıkmasına yolaçacaktı. Böylece, Topluluk, genel olarak Akdeniz Bölgesi'nin kalkınmasında aktif bir rol oynamak durumunda kalmıştır. Görüldüğü gibi, bu bir fedakarlıktan çok, Topluluğun bölgedeki çıkarlarını korumaya yönelik bir mekanizme olarak algılanmalıdır. * ODTÜ Kamu Yönetimi Bölümü mezunu

2 40 Zeliha BALCioGLU Bütün bu nedenlerin etkisiyle, Topluluğun geliştirdi~ Akdeniz politikası üç aşamada incelenebilir. Bu aşarnalann ilki, Topluluğun kendi üyesi Akdeniz ülkeleri için oluşturduğu politikayı, ikincisi Topluluk dışı Akdeniz'li ülkelere ilişkin yaklaşımı, üçüncüsü ise Topluluğun üçüncü genişlemesiyle birlikte ihtiyaç duyulan "Yeni Akdeniz Politikasanı" oluşturmaktadır. Topluluk İçi Akdeniz Politikası Topluluğun kuruluşundan bu yana, Kuzey bölgeleri ile Güney bölgeleri arasında ekonomik ve sosyal farklılıklar gözlenmekte olup bu farklılıklar zamanla giderek artmıştır. Avrupa Topluluğu'nun özellikle üçüncü genişlemesiyle, yani İspanya ve Portekiz'in Topluluğa katılmasıyla, Topluluğun Akdeniz Bölgesi'ne olan ilgisi de artma e~limi göstermiştir. Bunun ardında yatan en büyük gerçek, 12 üyeli Topluluk'ta 5 üye ülkenin Akdeniz Bölgesi'nde yer almasıdır. Avrupa Topluluğu'nun Akdeniz ülkelerine ilişkin politikası global bir yapıya sahiptir ve iki ülke cışında (Libya ve Arnavutluk) bütün bölgeyi içermektedir. Global bir yapıya sahip olan bu Akdeniz politikasının bir bölümünü, "Bütünleşmiş Akdeniz Programlan" dedi~miz, Topluluğun Akdenizli üye ülkeleri için geliştirdiği politikalar oluşturmaktadır. İspanya ve Portekiz'in Topluluğa katıldığı 1986 yılında "Bütünleşmiş Akdeniz Programları"da uygulamaya konulmuştur. Akdeniz Bölgesi'nin ekonomik ve sosyal sorunlan, bu politikanın nedenlerinden birini oluşturmaktadır. Avrupa'nın önemli ticaret merkezlerinden uzak olan bölge, Kuzey'deki üyelere oranla ekonomik ve sosyal açıdan temel sorunlarla karşı karşıya olup, bir çok sektörde zayıf yapılara, düşük verim ve üretim düzeylerine, yetersiz gelirlere, yüksek işsizlik oranlarına, bazı bölgelerde nüfusun yaşlanması ve sanayinin gerilemesinden kaynaklanan istihdam daralmaianna sahip bulunmaktadır. Fransa ve İtalya'daki bazı gelişmiş bölgeler dışında, tanm, Akdeniz Bölgesi'nin ekonomisinde önemli bir gelir kaynağını oluşturmaktadır. Bölgede tarım sektörünün ağırlığına karşın, sektörün çok ciddi sorunları da bulunmaktadır. İdari, sınai ve hizmet altyapısı ekonomik gelişmeyi teşvik etmede yetersiz kalmaktadır. Sonuç olarak, işsizlik Merkez ve Kuzey bölgelerinden % 30 daha yüksek, kişi başına GSYİH Kuzey'dekinin üçte ikisi kadardır. Dolayısıyla, tarım sektöründe ortalama gelir oldukça düşük olup, bölgede ciddi yapısal reformların gerçekleşmesi gerekmektedir.

3 Ekonomik Yaklaşım 41 Avrupa Yatırım Bankası ve Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, kuruldukları günden bu yana, kendi kaynaklannın % 45'ini, Akdeniz Bölgesi'ne ayırmışlardır. Bölgeye, yılları arasında 8.5 milyar ECU'dan fazla kredi, yıllan arasında 2.5 milyar ECUyu aşkın karşılıksız yardım sağlanmıştır. Topluluğun yapısal fonlan da bu bölgede yoğunlaşmıştır. Ancak, bu önlemler yetersiz kalmış, Akdeniz ülkelerine destek sağ' lamak ve Kuzey ülkeleri ile aralanndaki gelişmişlik farklarını kapatmak amacıyla "Bütünleşmiş Akdeniz Programları" (BAP) adı altında programlar geliştirilmiştir. Söz konusu progr~mlar, Orta ve Güney Fransa'daki bazı bölgeler, Güney İtalya (Mezzogiorno) ve Yunanistan ekonomisinin tümünün modernizasyonu için 6,6 milyar ECU tutannda yardım öngörmüştür. Bölgesel kalkınma için entegre programlardan oluşan Bütünleşmiş Akdeniz Programları, ilgili taraflar arasında yapılan bir yıldan uzun süreli anlaşmalara dayalı olarak, Topluluğ'un ulusal, bölgesel ve yerel tüm mali kaynaklarını harekete geçirmektedir. Bu kaynaklar, söz konusu bölgelerde belli başlı ekonomik sektörlerin geliştirilmesine aktarılacaktır. Farklı bölgesel sorunlan ortadan kaldırmaya yönelik global bir yaklaşım getiren BAP'lar, istihdam koşullarını iyileştirme ve gelir düzeyini yükseltme, ekonomik düzenlemele!"le tüm sektörlerde üretim ve verimi artırma amaçlarını taşımaktadır. Tüm ekonomik sektörleri kapsayan bu programlar, özellikle iki alana yöneliktir. Öncelikle, ormancılık ve balıkçılığ'ı da içine alan tarım sektörüne yönelerek, üretim, ticaret ve tarım ürünlerinin işlenmesi, pazarlanması, pazar şartlarına uygunlaştınlmasını sağ'lamaya çalışmaktadır. İkinci olarak, sanayi ve hizmet sektörlerinde yeni istihdam kaynaklan yaratmaya yöneliktir. Özellikle tarım sektöründe yapısal değ'işikliğ'in tamamlanmasıyla birlikte, bu sektörde istihdam edilen iş gücünün sanayi ve hizmet sektörlerine kaydınlması gerekecektir. Geniş anlamda BAP'lar üretken yatırım yaratmalı, altyapı yatırımlarını geliştinneli ve yerel nüfusu, ekonominin belli başlı tüm sektörlerinde harekete geçirmelidir. Bu politikayla yeni istihdam olanaklan yaratmaya, küçük ve ortaboy işletmelerin yeni teknolojilere uyumuna, çalışma yöntemlerinin modernleştirilmesine, enerji ve iletişim tesislerinin iyileştirilmesine, eğ'itime ve Akdeniz çevresinin korunmasına özel bir önem verilmektedir. Bütünleşmiş Akdeniz Programları; bölgesel kalkınmaya yeni bir bo-

4 42 Zeliha BALCioGLU yut getirmektedir. Farklı koşullara uygulanan tek bir bölgesel politika kavramının çok yararlı olmadığı görülmüştür. BAP'lar güçlük içindeki bölgelerde, Topluluk ve ulusal araçların birlikteliği ile yardımların etkinliğini hissedilir şekilde artınnak zorundadır. Entegre Akdeniz Programlan diye de anılan programlar, Güney Avrupa'nın kalkınmasına yönelik destekleme uygulamasının gerçekleşmesi açısından önemli bir adım olarak kabul edilebilir. Bu programlar, ekonominin tüm alanlarını kapsayan entegre faalietleri içermektedir. Bu nedenle, söz konusu programiann gerçekleştirilmesi; ekonomik, mali, idari, sosyal ve yapısal düzenlemeleri gerektirmektedir. BAP'lar; Topluluk, ulusal ve yerel yetkililerin koordinasyonunu gerektirdiğinden üç karar merkezini devreye sokar. Böylelikle, öngörülen gelişme, ilgili bölgenin yerel unsurlarını hareketlendinnede son derece etkin bir rol oynar. Dolayısıyla, yerel yönetimler, aktif olarak kendi gelecekleri hakkında karar verebilma yetkisine sahip olmuşlardır. BAP'lar ile bölgenin doğal kaynakları ve işgücü harekete geçirilerek, yerel potansiyeli değerlendinnek ve bu yolla kalkınınayı sağlamak hedeflenmiştir. Topluluk Komisyonu, yürütülen politikaları yakından izlemekte, bir sonraki aşamasının finansmanı sağlanmadan gerçekleştirilen kısmın sonuçlarından emin olmak için araştırmalar yapmaktadır. Komisyon, ayrıca programların gerçekleştirilmesine etkin katılımda bulunmaktadır. Diğer taraftan bakıldığında, Topluluğun mali kaynaklarının kısıtlı olması, entegre programlan olumsuz etkilemektedir. Ayrıca, merkezi idareler de ulusal öz kaynaklarını yeterli ölçüde harekete geçirememektedirler. BAP'lar, AT ülkeleri içinde henüz ciddi bir biçimde benimsenmiş değildir. Onikiler; halen az gelişmiş Güneye doğru tam anlamıyla bir açılma gerçekleştirememişlerdir. Ayrıca, Topluluk bünyesinde her karann uzun müzakereler sonucu alınması, BAP'lann uygulanmasında gecikmelere yol açmaktadır. Yerel otoritelerin uygulamalar konusunda fazla tecrübeleri bulunmaması, programların gelişimini yakından izleyecek, denetleyecek ve uygulamada karşılaşılan engelleri çözüme ulaştıracak teknik araçların ve kalifiye elemaniann eksikliği, programların etkinliğini azaltmıştır. Bütün bunlar, sonuçta programın bütününde gecikmelere yolaçmaktadır.

5 Ekonomik Yakla/lım 43 HAP'ların kapsamına sokulan programlar için, bölgesel kalkınmaya yönelik mali kaynaklann şekil değiştirerek kamu kurumlannın bütçe açıklannı kapmaya yönelik yardırnlara aktanlması da sorun yaratmaktadır. Topluluğa son katılan Akdeniz ülkelerinin (İspanya, Portekiz), diğer Akdenizli üyelerle güçlü bir rekabet içine ginneleri, Kuzey ülkeleri karşısında global bir strateji oluşturulmasını engellemektedir. Bu değerlendirmelerle birlikte, Topluluğun Bütünleşmiş Akdeniz Politikalarıyla olumlu somut bir adım attığı, ancak üye ülkelerce bir bütün olarak daha fazla dikkate alınması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Aynca, yerel idarelerin programlara yönelik olarak daha çok bilgilendirilmeleri, tecrübelerini arttırabilir. Avrupa Toplulugu'nun Topluluk Dışı Akdeniz Ülkeleri Politikası Topluluk dışı Akdeniz ülkeleri ile ilişkilerde ise, yine bölgesel bağımlılık göze çarpmaktadır. Bölgenin her iki tarafı da, enerji ve hammadde kaynaklarının yanısıra, işgücü açısından da bir birine bağımlıdır. Ayrıca, her iki yörenin de ortak tarım problemleri bulunmaktadır. Akdeniz'in her tarafında geçerli olan iklim şartları "tipik Akdeniz ürünü" diyebileceğimiz tarımsal üretime neden olmaktadır. Bu çerçevede, ortak tarım problemlerinin çözümü, Topluluk'dan Akdeniz'e sanayi ürünlerinin akımı, ortak fiziksel çevrenin korunması gibi her alanda işbirliği gerektirmektedir. Verimli işbirliği anlaşmala'"l ise, bağımsızlık ve eşitlik temeline dayalı olarak, ancak her iki tarafın karşılıklı çıkarlarının tatmin edilmesiyle yapılabilir. Avrupa Topluluğu'nun dış ticaretinde en büyük pazarlardan birini oluşturan Topluluk dışı Akdeniz ülkeleri ile ilk ilişkiler 1960'larda tereddütler içinde başlamış ve 1970'lere kadar ikili düzeyde pek çok anlaşma yapılmıştır. Topluluğun 1969 ila 1972 arasında yaptığı Akdeniz tercilıli ticaret anlaşmaları plansızdır ve uygulamada kanşıklıklar çıkması sıkıntı yaratmıştır. Ayrıca bazı anlaşmalar dışında, Topluluğun 1970'ler öncesinde kendi içinde gümrük birliğini tamamlama ve ortak tanm politikası oluşturma gibi öncelikleri dolayısıyla, tercilıli ticaret anlaşmaları karşısında çok istekli olmadığı görülmektedir. Topluluk ülkeleri, Akdeniz Havzasının Batı Avrupa güvenliği açısından siyasi önemini giderek kabul etmişlerdir. Bu doğrultuda, 1972 yılında ortaya atılan "Global Akdeniz Politikası", Topluluğun o güne kadar yaptığı ikili anlaşmalan ortak bir yaklaşım altında toplamak ve ilişkileri den-

6 44 Zeliha BALCioGLU geli olarak geliştirmek hedefini taşıyordu. AT'nun tercilıli ticaret anlaşmalan ağı içinde Akdeniz ülkelerinin yeri, sadece ayncalıklı olmakla kalmamış, söz konusu anlaşmalar aynı zamanda, Topluluğun diğer özel anlaşmalanndan da nitelik olarak farklı aktedilmiştir. 1970'ler boyunca bölge ülkeleriyle imzalanan tercilıli ticaret anlaşmaları, GATT'ın temel prensibi "en çok kayrılan ülke" kuralını ihlal etse de, anlaşma taraflarına siyasi ve ekonomik net menfaatler kazandırmasından dolayı giderek çoğalmıştır. Topluluğun ticarete uyguladığı tercihierin özünü anlamak için, tercilıli ticaret sisteminin incelenmesi gerekmektedir. Ticarette çok taraflılık veya farklılık gözetmeyen ticaret yapısı, serbest ticaret temeline dayanmaktadır. Tam rekabet piyasasının hakim olduğu bir dünyada, global üretim ve ekonomik refah, ticarete uygulanan bütün engellerin kaldırılması suretiyle maksimize edilebilir. Ticarette hiçbir engel olmaması, tercilıli ticaret işlemlerinin de bulunmaması anlamına gelmektedir. Tam rekabet koşullarının bulunmadığı bir dünyada, ticarette farklılık gözetme prensibi, pazar eksikliklerinin olumsuz etkilerini ortadan kaldırmak için farklılık gözetmeme (non-discrimination) prensibine göre daha geçerli bir yol olarak görülebilir. Bu farklılık gözetme uygulaması, dünya ticaretini ve refahını artıncı niteliktedir. Ayrıca, dış rekabetle karşılaşan yerli sanayiyi korumak amacıyla, fark gözetici ticari engellere başvurmak etkili olabileceği gibi, daha iyi bir çözüm olarak yerli üreticiyi desteklemek veya sanayinin yeni koşullara uyumu için yardım sağlamak gibi önlemlerden de yararlanılabilir. Bu tür önlemler, aynı zamanda devletin müdahalesini gerektirir. Sonuç olarak tercilili ticaret, dünya refahını arttırsa da, serbest piyasa ve serbest ticaret açısından ticaretin geliştirilmesinde en iyi yol olarak görülmemektedir. Fark gözetici uygulamalarda, ilgili tarafların bu politikalan kendi taraflarına verilmiş bir avantaj olarak algılaması gerekmektedir. Bu avantajlar siyasi ya da ekonomik olabilir. Ekonomik açıdan kazanç, iki şekilde gerçekleşebilir. Bunlardan biri, tercilıli ticaret alanı ile dünyanın geri kalan ülkeleri arasındaki ticaret şeklinde ortaya çıkar. Tercilıli ticaret alanı içerisindeki ülkelerin refahının maliyeti, bu alan dışında kalan ülkelere yüklenir. Söz konusu tercilıli alanın, iç ticareti geliştirerek daha çok kendine yeterli hale gelmesi, dış dünyanın ürünlerine olan talebi azaltır. Avrupa Topluluğu'nun kurulma-

7 Ekonomik Yaklaşım 45 sından bu yana, Topluluk lehine, bu tip bir ticari değişikli~in meydana geldi~i ileri sürülmektedir. İkinci ekonomik kazanç ise, taraflar arasında ticari engellerin indirilmesinden kaynaklanmaktadır. İkinci en iyi sıralaması biçiminde açıklanan bu yaklaşımı, Avrupa Toplulu~ ile Akdeniz ülkeleri arasındaki tercilıli ticaret anlaşmalan en iyi şekilde açıklamaktadır. Başka bir ülkeye ticaret engellerinde, tam ya da kısmi anlamda muafiyet tanıyan donör ülke, muafiyet s~ladı~ı ülke üreticilerine, üçüncü ülke üreticilerinin aleyhine rekabet önceliği sunmakta, ancak yerli üreticiye uyguladı~ı korumacılık fırsatını da azaltmaktadır. Tercihler vermek, donör ülke için fazla ekonomik anlam taşımasa da, siyasi yönden etkilemek veya spesifik bir ekonomik yapı geliştirmek gibi ekonomik olmayan nedenlerle açıklanabilir. Ancak, tercih ticaret düzenlemelerinin dışında kalanların kayıp verecekleri açıktır. Avrupa Toplulu~u'nun Akdeniz politikasında, taraflarca siyasi ve ekonomik yararlar görülmekte, ancak global ekonomik etkileri olumsuz olmaktadır. Dış dünya üzerindeki bu olumsuz etkiye ra~en, Topluluk ve Akdeniz ekonomilerinin rekabet halinde olmaktan çok birbirini tamamlayıcı nitelikte olmaya e~ilimli oldu~ görülmektedir. Söz konusu sistem, Toplulu~ Akdeniz politikasının temelini oluşturmaktadır. Topluluk ile Akdeniz ülkeleri arasındaki ilişkilerin temeline bakıldı ~nda, Avrupa'nın Akdeniz Havzasında güvenli~e ilişkin menfaatleri bulund$, ancak ekonomik anlamda petrol terlariki dışında b~ımlılı~ olmadı~ı görülmektedir. Öte yandan, Akdeniz ülkeleri Toplulu~a ekonomik açıdan son derece b~ımhdırlar. Ancak, Topluluk, bu ülkelerin güvenliği ile çok fazla ilgilenmemiş, ne bir tehlike oluşturmuş ne de muhtemel bir koruyucu olmuştur. Avrupa Toplulu~'nun Akdeniz ülkeleriyle özel ilişkiler kurmasının başlangıç noktası, Fransa'nın bu ülkelerle koloniel ba~ları ve Topluluğun bütün Avrupalı ülkelere üyelik imkanı sunarken ikili anlaşmalann da sayısının artması olmuştur. Toplulu~ bölgeyi bir bütün olarak değerlendirme isteği, bu anlaşmalann global bir Akdeniz politikasında toplanmasına yolaçmıştır. Bu iste~in siyasi olmasına karşılık, Topluluğun araçları sadece ekonomik kalmış, böylece Global Akdeniz Politikasının kalbini ticaret tercihleri teşkil etmiştir. Topluluğun önerdi~i ekonomik araçlara Akdeniz ülkelerinin ço~-

8 46 Zeliha BALCIOOLU nun cevabı olumlu olmuştur. Spesifik ekonomik menfaatler ülkeden ülkeye değişmekte ve bazı Akdeniz ülkelerinin Toplulukla daha sıkı bağlar kurmasının siyasi nedenleri bulunmaktaysa da, hepsinin paylaştığı tek ortak talep, Topluluk pazarlarına daha rahat girme imkanlandır. Global Akdeniz politikasının devam etmesi, Topluluğun ticaret tercihlerinin, Akdenizli partnerlerinin ekonomik yarariarına ne kadar hizmet ettiğine bağlıdır. AT Komisyonu tarafından 1972 sonbabannda sunulan Global Akdeniz Politikası'na ilişkin planın temeli, serbest bir ticaret bölgesi kurmaktı. Bu çerçevede, 1977 yılı itibariyle Topluluk, mamul mallardaki tarifeteri aşamalı olarak kaldırmış ve her Akdeniz ülkesine, Topluluğa tarımsal ihracatında asgari % 80 oranında imtiyaz tanımıştır. Her anlaşmada, tarafların ekonomik gelişmişlik düzeylerine dayanarak verilen tercihler, zamana ve anlaşmanın genişliğine göre karşılıklı olacaktır; aynca anlaşmalarda sermaye ve işgücü akımlarında işbirliği, teknik ve mali yardımlar ile çevre korumasını içeren hükümler bulunacaktır. Global Akdeniz Politikasında ilk adım atılarak Magreb ülkeleriyle toplu bir grup olarak ilgilenilmiştir. Magreb ülkeleri (Cezayir, Fas, Tunus) ve İsrail ile anlaşmalar imzalandıktan sonra Maşrek ülkeleriyle (Mısır, Ürdün, Lübnan ve Suriye) müzakerelerde bulunmak suretiyle, bütün Güney Akdeniz ülkeleriyle sistematik bir bağlantılar zinciri kurulması hedeflenmiştir. Ancak önemli tanm ürünlerinde anlaşmaya varılamaması yüzünden Magreb ülkeleriyle müzarekeler yavaş ilerlemiştir ve 1975 yıllarında Topluluğun Akdeniz bölgesiyle bağlan, Yunanistan, İspanya ve Portekiz'deki siyasi olaylar sonucu daha da yakınlaşmıştır. Her üç devlette askeri rejimierin sona ermesi, ilişkilerin yönünü değiştirmiştir. Bu olumlu işaretiere rağmen, 1975'in ikinci yansına kadar Global Akdeniz Politikasına ilişkin olarak gerçekte çok küçük bir ilerleme kaydedilmiştir Temmuz'unda İsrail'le geniş kapsamlı bir ticaret anlaşması imzalanmıştır. Aralık ayında Malta Ortaklık Anlaşması genişletilmiş ve mali yardımla ilgili bir protokol eklenmiştir. Fakat gerçek önemli atılım, 1976 Ocak ayında Magreb ülkeleriyle işbirliği anlaşmalan imzalanmasıyla sağlanmıştır. Bu anlaşmalar, mamul mailann ihracatında Topluluk pazanna serbest giriş imkanı sağlarken, tanm ürünleri ihracatı açısından özel hükümler taşımakta, artı mali yardım sağlamakta ve Magreb ülkeleri işçilerinin Toplulukta sosyal güvenliklerini artırmaktaydı. Bu projeyle Maşrek müzekereleri daha hızlı ilerlemiş ve 1977 Ocak ayında Mısır, Ürdün ve Su-

9 Ekonomik Yaklaşım 47 riye, Mayıs ayında ise Lübnan ile işbirliği anlaşmaları imzalanmıştır. Global Akdeniz Politikasının ortaya çıkmasından beş yol sonra, AT, Akdeniz ülkeleriyle önemli bir anlaşmalar dizisi vücuda getirmiştir. Portekiz ve İspanya, Mart ve Temmuz 1977'de Avrupa Topluluğu'na tam üyelik için başvurmuştur. Bundan sonra, Akdeniz ile Topluluk arasındaki ilişkiler, 9'dan 12'ye genişlemeye yönelik ve müzakere ağırlıklı olmuştur. Yunanistan Ocak 1981'de Toplulu~a üye olurken, Portekiz ve İspanya'nın üyeliği ancak 1986'da gerçekleşmiştir. Di~er Akdeniz ülkeleri için bu süre, Toplulukla olan ilişkilerini gözden geçirme dönemi olmuştur. Topluluk tarafından ise bu süre, Akdeniz ülkelerine ilişkin politika değişikliğinden çok var olan anlaşmalan düzenlemek için kullanılmıştır. Toplul~un Akdeniz ülkeleriyle yaptı~ anlaşmalar üç aşamada gerçekleşmiştir. - İlk aşamayı Türkiye ve Yunanistan'la tam üyeli~i hedef alan ortaklık anlaşmalan ile Kıbns ve Malta ile yapılan ortaklık anlaşmaları oluşturmaktadır (Yunanistan tam üye olarak katılmıştır). - İkinci aşamada, Akdeniz ülkeleriyle global bir politika çerçevesinde geliştirilen ticaret ve işbirli~i anlaşmalannda temel hedef, tek tip bir tercilıli sistem çerçevesinde gelişimin sa~lanmasıdır. Bu anlaşmalar, ~konomik ve teknik işbirli~inin yanısıra mali yardım da öngörmektedir. -Üçüncü aşama ise, İspanya ve Portekiz'in Toplul~a tam üyeliwyle gerçekleşen Toplul~un üçüncü genişlemesi aşamasıdır. Akdeniz ülkelerinin sosya-ekonomik özellikleri de~erlendirildi~inde, kalkınmaya yönelik problemleri şu noktalarda toplanabilir : - Dış ticaretierin sürekli açık vermesinden kaynaklanan dış borçlanu büyüklü~, - İstihdam sorunlan ve bunun yolaçtı~ işsizlik problemi, -Nüfus artış hızı ve gıda malları üretiminde yetersizlik, - Çevre sorunları, - Ekonomide hammadde yetersizliği, - Tarım sektörü a~rlıklı ekonomik yapılaşma, - Eğitim düzeyinin düşükl~ü, nitelikli işgücü eksikliw,

10 48 Zeliha BALCioGLU - GSYİH'nın yavaş artışı, - Göçmen işçiler sorunu. istikrarlı bir gelişme gösteremeyen, farklı sosyo-ekonomik yapılara sahip Akdeniz ülkelerinin ihracatının değişken yapısı, Topluluğun politikalanndan etkilenmektedir. Di~er taraftan, Avrupa Topluluğu'nun dış ticaretinde Akdeniz ülkelerinin, EFTA ve ABD'den sonra en önemli payı aldı~ı görülmektedir. Halbuki bölge ile Topluluk arasındaki ticari ilişkiler incelendi~inde, Cezayir ve Yugoslavya'nın dışında, di~er ülkelerin açık verdiği ortaya çıkmaktadır..., Söz konusu ilişkileri incelerken, sanayi ürünlerinde Topluluğa serbest giriş hakkı tanıyan anlaşmaların, aşama aşama bütün Akdeniz ülkeleriyle yapıldı~ı saptanmıştır. 1975'de İsrail ve 1976'da Portekiz, Toplulukla serbest ticaret alanı anlaşmalan imzalamışlardır. Bununla birlikte, serbest ticaret politikası iki taraflı işiernekte ve anlaşmanın di~er tarafı, Topluluk sanayi ürünleri ihracatında kendi ülkesine serbest giriş hakkı tanımaktadır. Kıbns, Malta, İspanya ve Türkiye ile yapılan ilk anlaşmalar karşılıklı bazı imtiyazlar sa~lamaktadır. Di~er bütün Akdeniz ülkeleri, ortaklık anlaşması veya işbirliği anlaşması imzalamış olmalan gözetilmeksizin, karşılıklılık kuralı uygulanmadan, sanayi ürünlerinde Toplulu ~a serbest giriş hakkı elde etmişlerdir. Yogoslavya bu uygulamanın dışında kalmıştır. Topluluk, askeri rejim altında olan İspanya'ya karşı farklı bir tutum içine girmiş, ortaklık anlaşmasını reddederek, 1970 yılında İspanya'nın ihracatına uygulanan vergileri % 60 oranında indirmiştir. Bu istisna dışında, sanayi ürünlerinin Topluluk pazarlarına girişinde Akdeniz ülkeleri esas olarak, üye ülkeler ve EFTA ülkeleriyle aynı haklardan yararlanmışlardır. Ekonomide yaşanan durgunluk dönemiyle birlikte, Topluluk bazı ürünlerin ithalatına kısıtlamalar getirmek durumunda kalmıştır. Bu ürünler, tekstil ve giyim sanayii, denizcilik, çelik, sentetik, lif, kağıt, olarak sıralanmaktadır. Sözkonusu ürünler Toplulukdışı Akdeniz ülkelerinin en güçlü ihracat sektörleri arasındadır yılında bütün Topluluk dışı Akdeniz ülkelerinin sanayi ürünlerinde Topluluk pazarianna serbest giriş sa~lanmıştır. Yapılan anlaşmalar, Akdeniz sanayi ürünlerinin Avrupa Toplulu~'na ihracatında önemli ölçüde artış sa~lamışsa da, Topluluk tarafının tekstil gibi bazı hassas sek-

11 Ekonomik Yaklaşım 49 törlerde uygulamaya başladığı ithalat kısıtlamaları, çoğu ülke açısından dezavantaj yaratmıştır. Diğer bir hassas sektör olan tarım ürünlerinin Topluluğa ithalatı, sadece tarifelerle kontrol edilmekle kalmayıp, aynı zamanda ortak tarım politikasıyla yerli üreticiyi korumak için belirlenen minimum fıyat (referans fıyat, sınır fıyat) sistemiyle de denetlenmektedir. Anlaşmalar, Topluluk üyesi olmayan Akdeniz ülkelerinin temel tanmsal ihracatında tarife indirimleri getirmiştir. Bu uygulama, sanayi ürünlerinde olduğu gibi tarifelerin tümüyle kaldıolması anlamına gelmemektedir. Bir başka konu da, Topluluğun Akdeniz'e yönelik çeşitli faaliyetlere mali destek vermesidir. Sanayi, bilim, enerji ve çevre alanlarında işbirliği sağlayan bu faaliyetler, ülkeler arasında diyaloğun gelişmesini mümkün kılmıştır. Topluluk aynca özel sektör yatınmlanna da destek vermiş ve Topluluk üyesi ülkelerin bölgeye yatınm yapmasına olanak sağlamıştır. Bütün bu gelişmeler, Topluluğun üçüncü genişlemesi ve ekonomide yaşanan durgunluk dönemleri sonucunda Topluluğun korumacılığa yönelmesi ile birlikte, giderek önemini kaybetmiştir. Portekiz ve İspanya'nın Topluluğa katılması, Akdeniz ülkeleri patentli sanayi ürünlerinin Topluluğa ihracatında üye olmayan Akdeniz ülkeleri için çok büyük sorun yaratmasa da; tarım, işlenmiş gıda, tekstil ve giyim sanayii gibi temel hassas sektörlerde, Topluluğun yeni üyeleri rekabet açısından sorun olmuşlardır. Bu sektörlerde, yeni üyeler 1990'1ann ortalannda geçiş sürelerinin sona ermesiyle birlikte Topluluğun içinde yer almış olmaktan dolayı önemli tercihler kazanacaklardır. Topluluk içinde tanm ve gıda sanayii kesin anlamda korunmuş ve 1982'de İspanya tek başına Topluluğa, bütün Topluluk dışı Akdeniz ülkelerinin toplam ihracatı kadar tanm ürünü ve gıda maddesi satmıştır. Böylelikle İspanya ve Portekiz'in katılımıyla Topluluk kendine yeterli hale gelmeştir. Son üç üye (Yunanistan, İspanya, Portekiz) tekstil ve giyim sanayiinde de diğer Akdenizli ihracatçılarla yaklaşık aynı miktarda ihracat gerçekleştirmektedirler. Bu sektörde miktar kısıtlamalarının tümüyle kaldınlması, Topluluk dışındaki ihracatçılan korkutmaktadır. Ayrıca Topluluk, 1977'den bu yana, o tarihe kadar gerçekleştirdiği düşük fiyatlı tekstil ithalatının Topluluktaki tekstil fırmalanna olumsuz etkide bulunması üzerine, üçüncü ülkelere karşı koruyucu tekstil politikası uygulayarak, ithalata kotalar ve çeşitli kısıtlamalar koymuştur. O tarihte henüz üye olmayan İspanya ve Portekiz'in de dahil olduğu Fas, Tunus, Türkiye, Malta, Kıbns, Mısır ve Yugoslavya ülkeler grubuna

12 50 Zeliha BALCIOGLU Topluluğu tekstil ihracatlarını sınırlamaları zorunluluğu getirilmiştir. Bütün bu gelişmeler çerçevesinde yeni bir Akdeniz politikasına ihtiyaç duyulmuştur. Yeni Akdeniz Politikası Topluluğun İspanya ve Portekiz'e yönelik genişleme hazırlıkları sırasında genişlemenin sonuçları ve Akdeniz ülkeleriyle yapılan anlaşmaların uygulanmasında karşılaşılan eksikler dikkate alınarak yeni bir Akdeniz politikası belirleme ihtiyacı doğmuştur. Akdeniz Havzası içinde gelişme hızının korunması için ticareti devamlı olarak artırmanın önemi, yani Topluluk pazarlarının sanayi ürünlerine açık olacağı ve tarım sektöründe ise taraf ülkelerde temel ekonomik öneme sahip ürünlerin ticaret düzenlerini sürdürmeyi teyit etme ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, diğer "alanlarda işbirliği ve Topluluk tarafından verilen mali yardım miktarının artırılması gerekmektedir. Topluluğun genişlemesi, hem üye ülkelerin duyarlılığını hem de bu bölgeye karşı sorumluluklarını artırmıştır. Topluluğun konuya ilişkin yaklaşımı sadece kısa dönemdeki önemli sorunlarla ilgilenmekle kalmayıp aynı zamada Akdeniz ülkelerinin temel menfaatleriyle ilgili uzun dönemli sorunlarla da ilgilenmek şeklinde olmuştur. Akdeniz anlaşmalarını devam ettirebilmek ve geliştirebilmek için ticaret avantajlarının korunması, daha büyük tutarlarda yardımların sağlanması ve yeni bölgesel v~ya çok taraflı işbirliği şekillerinin oluşturulması gerekmektedir. Akdeniz ülkeleri arasında yeni rekabet koşullan dikkate alınarak, anlaşmalar ülke ve ürün bazında değerlendirilerek, geleneksel ticaret şekillerinin korunması prensibi üzerinde durulmalıdır. Kıbrıs, İsrail, Fas, Tunus, Türkiye gibi bazı Akdeniz ülkeleri Topluluk pazarlarına turunçgiller, taze patetes, soğan, zeytin, fındık, avokado, şarap, üzüm ve domates gibi tarım ürünleri tedarik etmede uzmanlaşmışlardır. Bu ihracatların ilgili ülkelerin ekonomik ve sosyal konumları üzerine önemli derecede etkisi olması dolayısıyla bütün bu ülkelerin durumları ayn ayrı dikkate alınmalıdır. Bütün Akdeniz ülkelerine uygulanabilecek iki yol izlenecektir : - Tarifelere tabi mallara ilişkin olarak yapılan anlaşmalarla zaten azaltılmış olan gümrük vergileri, İspanya ve Portekiz'e uygulanan eşit tedbirlere paralel olarak, aşama aşama kaldırılacaktır. Bu çözüm, 31 Aralık 1995 itibariyle bütün gümrük tarifelerinin ortadan kaldırılmasını ön-

13 EkonomikYaklaşım 51 görmektedir. Bazı ürünlerde ise iki yeni üyeye uygulanan takvim dikkate alınarak 1992 tarihi belirlenmiştir. - Tarife tedbirlerine ek olarak, bazı ürünlere özel düzenlemeler sa~lanacaktır. Bu düzenlemeler, taraf ülkelerin stratejileri ve Topluluk hukukunun tarımsal konulardaki özellikleri veya bazı sanayi ürünlerinde, Toplulukta sanayii etkileyecek de~şikliklerin dikkate alınması için yapılacaktır. Yeni ticaret düzenlemeleri, sadece ticaret akışını sürdürmeye katkıda bulunmakla kalmayıp, aynı zamanda Akdeniz ve Topluluk üreticileri arasında birbirini tamamlayan faktörleri de güçlendirmeli ve Akdeniz ülkelerinin Toplulukla ticaretinde daha dengeli bir noktaya ulaşmasına yardım etmelidir. Böylelikle, Akdeniz'de daha sıkı bir işbirli~ne ulaşabilme çabası do~ultusunda Akdeniz ülkeleriyle 1988 yılı sonuna kadar ikili yürütülen ilişkilerin global çerçevde sürdürülmesi yolunda bir ihtiyaç duyulmuştur yılında açı~a kavuşturulan ilişkilerin globalleşmesi niyeti, aynı yılın Topluluk faaliyet programında da yeralmıştır. Akdeniz politikasının de~iştirilme ihtiyacı, uluslararası siyasi gelişmeler, ekonominin global bir anlam kazanması, Kuzey ve Güney arasındaki dengesizli~n artması ve AT'nin "İç Pazar" amacına yaklaşması _gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. Toplulu~un, Amerika ve Asya ile rekabet edebilmesi için kendi ekonomik bölgesini ve iç pazannı güçlendirmesi gerekmektedir. Toplul~un yaklaşımı, Akdeniz Bölgesi ile olan ilişkilerde, ABD ve Japon ticaret, yatırım ve yardımlan ile kaybedilenlerin yeniden kazanılması şeklindedir. Bu do~ltuda Topluluk organlan, 1989'dan bu yana çeşitli görüş ve bildiriler açıklamışlardır. Yukanda sözedilen görüşler çerçevesinde geliştirilecek olan Yeni Akdeniz politikası, Toplulu~n yakın komşuları ile (EFTA, Do~u Avrupa ve Akdeniz) ba~larını güçlendirmek amacıyla oluşturd~u yeni "komşuluk ilişkileri" politikasının bir bölümünü oluşturacaktır. Akdeniz politikasında birbirini tamamlayan ilişkiler, birlikte çalışma ve ekonomik bütünleşme ümitlerinin yeraladı~ görülmektedir. Dolayısıyla, Topluluk, "komşuluk ilişkileri politikası"nın içine aldı~ı üç bölgeyi kapsayan Avrupa-Akdeniz stratejik bölgesinin yaratılmasını planlamıştır ve bölgede siyasi bir rol oynayabilmeyi hedeflemektedir. Avrupa Toplul~u yeni politika için altı faaliyet alanı belirlemiştir.

14 52 Zeliha BALCoGULU Bu alanlar; ekonomik reform sürecini desteklemek için önlemler, özel yatırımlann teşvik edilmesi, ikili ve Topluluk finansmanlarında artış, Topluluk pazarına girişin devam ettirilmesi ve geliştirilmesi, Topluluk iç pazannın gelişmesinde Topluluk dışı Akdeniz ülkelerinin daha fazla katılımı ve ekonomik ve siyasi diyaloglann güçlendirilmesi şeklinde sıralanmaktadır. Yeni yaklaşım, Akdeniz politikasına değişik bir genel bakış getirerek, Akdeniz'i tek bir ünite olarak ele almayı öngörüyordu. Topluluk tarafı daha dahil olmak üzere Akdeniz'in problemleri tek bir stratejik açıdan çözülecektir. Buna göre, Topluluk; birlikte kalkınma, birbirini tamamlayan ilişkilere yönelme ve sonunda entegrasyon kavramını tanıtmıştır. Söz konusu yeni politikayla, Topluluk üyesi ve üye olmayan Akdeniz "ülkelerinin ortak kalkınmasına yönelik "Akdeniz İşbirliği Konseyi" kurulması, Akdeniz-Arap birliği gibi alt bölgelerle ilişkilere önem verilmesi, belirli sektörlerin geliştirilmesine yönelik pilot kalkınma anlaşmalan yapılması önerilmiştir. Topluluğun belirlediği altı faaliyet alanının uygulamaya koyulabilmesinden önce Akdeniz ülkelerinin dış borç sorunlarına çözüm bulunması gerektiğine inanılmaktadır. Bu doğrultuda Topluluk, Akdeniz ülkelerinin borçlarını düzenlemeyi ve yapısal ayarlamalar için uluslararası bir planı mali olarak desteklerneyi hedeflemektedir. Ayrıca, bölgede ulaşım ve iletişim ağı kurulması, ekonomik ve sosyal diyaloğun güçlendirilmesi, yeni mali protokollerin görüşülmesi gibi somut öneriler getirilmiştir. Yeni Akdeniz Politikası çerçevesinde geliştirilecek projeler için, bütçeden döneminde 420 milyon ECU ve Avrupa Yatırım Bankası kredileri için de 3500 milyon ECU'luk bir tavan değer önerilmiştir. Ayrıca, 8 Akdeniz ülkesi ile mali protokollerin yenilenmesi de kabul edilmiştir. (Cezayir, Mısır, Suriye, İsrail, Ürdün, Lübnan, Fas, Tunus). "Yatay Mali İşbirliği" adı altında program dışı paketler için önerilen kaynaklar bütçeden 1425 milyon ECU ve AYB kredileri olarak da 1400 milyon ECU tutanndadır. Yeni Akdeniz Politikasının Topluluk içi ve Topluluk dışı bölgenin her yönden kalkınması amacıyla atılmış önemli bir adım olduğunu kabul etmek gerekir. Politikanın başansı, bölgenin geleceği açısından son derece önemlidir.