MAVİ GEZEGEN. sutema.org.tr

Transkript

1 sutema.org.tr

2 SU Su, 2 hidrojen ve 1 oksijen atomundan oluşan renksiz, kokusuz ve tadı olmayan bir moleküldür 1. Su, moleküller arasındaki çekim kuvveti sayesinde dağılmadan kalabilir. Bu sayede toprak altındaki boşluklarda rahatça hareket eder, bitkilerin su kanallarından kolaylıkla geçebilir. 2 Su yüksek yüzey gerilimine sahiptir. Diğer bir deyişle yapışkan ve elastiktir; yüzeye ince bir tabaka halinde yayılmaktansa damlacıklar oluşturma eğilimi gösterir. Bu sayede yer çekimine karşı koyabilir ve düşey yüzeylerde bile tutulu kalır. Suyun damlacık oluşturması, bitkilerin köklerinden yapraklarına hareket edebilmesini sağlar. 3 Su iyi bir çözücüdür. Bu özelliği ile başta bitkiler ve suda yaşayan canlıların ihtiyaç duyduğu besin, mineral ve tuzlar için yaşamsal önem taşır. Su, doğada katı, sıvı ve gaz halde bulunabilir. Suyu katı haliyle buz ve kar olarak kutuplarda, dağlarda ve soğuk mevsimlerde toprak/yer üzerinde; sıvı haliyle akarsularda, göl ve denizlerde; gaz haliyle bulutlarda görebiliriz. 1 Water, url: Son erişim tarihi Öztok D Suyun Yeryüzündeki Serüveni WWF-Türkiye,İstanbul 3 Campbell, A.; Williamson B; Robin J. Heyden (2006). Biology: Exploring Life. Boston, Massachusetts: Pearson Prentice Hall. ISBN Su 0 C donar ve 100 C kaynar. Böylece suyun katı haldeki yoğunluğu, sıvı haldekine göre düşüktür. Bilinen tüm sıvılar sıcaklık düştükçe büzüşüp hacim kaybeder ve yoğunlaşırlar. Ama su +4 C ye düşer ve ardından kristalleşerek genleşmeye başlar. Bu nedenle suyun sıvı hali, katı halinden daha hafiftir. Bu sayede buz, suyun dibine batmaz, yüzer. Suyun ısıyı iletme yeteneği diğer sıvılara göre dört kat daha yüksektir. Fakat donmuş haldeki suyun yani buzun ve kar ısıyı kötü iletir. Böylece buz tutmuş denizlerde soğuk hava buzu aşıp buzun altındaki deniz suyuna çok zor ulaşır ya da karın örttüğü topraklarda bitkiler ve hayvanlar kar sayesinde soğuktan korunurlar. Böylece, denizlerin üstü buzla kaplanırken, diplerde yaşam devam eder. 4 Susuzluğa dayanmak zordur. İnsan, hiçbir gıda almadan, yalnızca su içerek yaklaşık 40 gün boyunca yaşamını sürdürebilse de, susuzluğa ancak 10 gün dayanabilir. Henüz yaşamın ilk evresinde olan üç aylık bir fetüsün yüzde %95 i sudur. İnsan organizmalarının %62-67 si hayvan organizmalarının %60-70 i sudan oluşur. İnsan organizmalarındaki suyun üçte ikisi hücre bünyesinde, geriye kalan kısmı ise dokular arası sıvıda ve kanda bulunur. 5 4 Öztok D. a.g.y. 5 USGS-Science For A Changing World, The Water In You. U.S Department of the Interior. url: Son erişim tarihi:

3 SU DÖNGÜSÜ Su, atmosferin üst katlarında yoğunlaşıp yağış olarak yeryüzüne ulaştıktan sonra, güneşin etkisiyle buharlaşma ve terleme yoluyla tekrar atmosfere döner. Bu olaya su döngüsü denir. Su döngüsü birçok birleşenden oluşur. Aşağıda bu birleşenlerin bir bölümünü bulabilirsiniz: Okyanuslarca suyun depolanması: Yeryüzündeki suyun yaklaşık %96.59 u okyanuslarda bulunur. Su döngüsü içerisinde yer alan su buharının yaklaşık %90 ı okyanuslar ve diğer su kütlelerinden buharlaşmaktadır. 1 Buharlaşma: Buharlaşma, suyun sıvı halden gaz (buhar) haline geçme sürecidir. Buharlaşma sayesinde su atmosfere gaz ve buhar halde iletilebilir. Bu da güneşten gelen ısı ile olur. 2 Suyun atmosferde su depolaması: Her ne kadar atmosfer çok büyük bir su depolama yeri olmasa da, suyun dünya etrafında rahatça hareket etmesini sağlayan mükemmel bir ortamdır. Bulutlar atmosferdeki suyun en görünen biçimidir, su zerrelerinin görülmeyecek kadar küçük olduğu açık havalarda (bulutsuz günlerde) bile atmosferde su bulunur. 2 Yoğunlaşma: Yoğunlaşma, havadaki su buharının sıvı hale geçmesidir. Yoğunlaşma su döngüsü bakımından önemlidir. Çünkü yoğunlaşma dünyaya suyun geri dönebilmesinin başlıca yolu olan yağışı oluşturur. 2 Yüzey akışı: Genellikle yeryüzüne düşen yağmurun bir kısmı toprak tarafından emilir, fakat yağmur doymuş ya da geçirimsiz bir tabakaya düştüğü zaman eğim yönünde akışa geçer. Bunun bir örneğini yoğun bir yağmur sırasında oluşan küçük dereciklerde görebilirsiniz. 2 Akarsu akışı: Bir nehir, dere veya çay içinde akan suyun miktarından bahsetmek için kullanır. Nehirler, yatakları içinden yüzeyin altına doğru su bırakarak yeraltındaki akiferlerin dolu kalmasına yardım eder. Ayrıca, akarsular ve akışlar vasıtasıyla okyanuslar, denizler ve göller devamlı tazelenir. 2 Tatlı suyun depolaması: Yeryüzündeki canlılar için gerekli olan su döngüsünün bir kısmı, karalarda biriken tatlı sudur. Yüzey suyu tatlı su depolarını dereler, havuzlar, göller, barajlar (insanın yaptığı yapay göller) ve tatlı su bataklıklarını kapsar. 2 1 USGS, The Water Cycle: USGS Water Science School. url: gov/edu/watercycle.html son erişim tarihi: USGS, a.g.y

4 Yeraltı suyu: Büyük miktarlarda su yer altında depolanır. Yeraltı suyunun çoğu kara yüzeyinden aşağı doğru süzülen yağıştan meydana gelir. Mevsimsel olarak içerisinde değişen miktarlarda su bulunan toprağın üst yüzeyi doymamış katmandır. Bu tabakanın altında kaya parçacıklarının arasındaki boşluk, çatlak, ve gözeneklerin tamamen su ile dolu olduğu doymuş yüzey vardır. Yeraltı suyu deyimi bu alanı tanımlamak için kullanılır. Yeraltı suyu için kullanılan diğer bir deyim akifer dir. 2 Sızma: Yeryüzünün herhangi bir yerine düşen yağışın bir kısmı çatlaklar arasından yeraltına süzülür. Suyun toprak ve kaylardan yer altına süzülmesine sızma denir. Ne kadar suyun sızdığı birçok faktöre bağlıdır. Süzülen suyun bir kısmı toprak katmanı içinde kalabilir ve tekrar o katmandan kara yüzeyine çıkarak akarsuya kavuşabilir. Bir kısmı da yüzey altında daha derine süzülerek akiferlerin dolmasını sağlar. 2 Sızma sayesinde su toprağın katmalarında partiküllerinden arınır, minerallerce zenginleşir. Su Kaynağı: Su kaynağı, yüzey topoğrafyası ile yer altı su seviyesinin kesiştiği noktada, suyun serbest aktığı noktaya verilen addır. 2 Terleme: Terleme, bitkilerin köklerinden alınan suyun, yaprakların alt kısımlarındaki küçük gözeneklere ve oradan da buhar haline gelerek atmosfere iletilmesidir 2. Yeryüzündeki suyun büyük bölü%10 u bitkilerden meydana gelen terleme ile atmosfere döner. Taşınma: Su buharının taşınması, nemli fakat sıcaklıkları farklı iki hava kütlesinin birbirine karışması, sıcak bölgelerden soğuk yerlere doğru hava kütlelerinin sürüklenmesidir. 3 3 Eken, M., Ceylan, A.,Taştekin, T.A., Sahin, H., Sensoy, S., Klimatoloji, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara.

5 SU BÜTÇESI Suyun dağılışındaki değişkenlik yağış, buharlaşma ve akış miktarını da etkiler. Dünyada her yıl km³ su, su döngüsüne katılır. Bu suyun km³ ü okyanus yüzeyinden ve km³ ü karalardan buharlaşarak döngüye katılır. Benzer şekilde atmosferik yağışın 458,000 km³ ü okyanuslara 119,000 km³ ü karalara yağar. Her yıl karalardan km 3 su, su döngüsüne katılır. Bu suyun km 3 ü bitkilerden terleme yolu ile, 9000 km 3 ü göllerden buharlaşma yolu ile, km 3 ü akarsu ve nehirlerden, 2200 km 3 ü yer altı sularından akış ile sağlanır. 1 1 Shiklomanov I. A., World Water Resources: Modern Assessment and Outlook for the 21st Century, (Summary of World Water Resources at the Beginning of the 21st Century, prepared in the framework of the IHP UNESCO). Federal Service of Russia for Hydrometeorology & Environment Monitoring, State Hydrological Institute, St. Petersburg.

6 SUYUN DAĞILIMI 1 Yeryüzündeki suyun büyük bölümü %97.5 i tuzlu sudan oluşur. Geri kalan %2.5 ise tatlı su miktarıdır. Tatlı suyun %68.9 si kutuplar ve buzullarda donmuş halde, %30.8 i yer altı su rezervlerinde (akiferlerde), bataklıklarda ve %0.3 ü ise göl ve nehirlerde bulunur. Tüm canlılar için erişilebilir su olarak tanımlanan miktar toplam tatlı suyun sadece %0.01 dir. 1 Shiklomanov I. A.. World Water Resources: Modern Assessment and Outlook for the 21st Century (Summary of World Water Resources at the Beginning of the 21st Century. prepared in the framework of the IHP UNESCO). Federal Service of Russia for Hydrometeorology & Environment Monitoring. State Hydrological Institute. St. Petersburg. Dünyanın su varlığı yaklaşık 1.4 milyar km 3 dür. 2 Tüm bu suyun ise sadece 35 milyon km³ ü yani %2.5 i tatlı suyu oluşturur. Diğer taraftan tatlı suyun tamamı canlılar için erişilebilir değildir. Tatlı suyun %68.9 u (24 milyon km³) kutup bölgelerinde buz, dağlık bölgelerde buzul ve kalıcı kar olarak donmuş halde, %30.8 i (8 km³) yer altında (toprak nemi, bataklık suyu, akiferler) yer altı suyu olarak yer altında, %0.3 ( km³) tatlı su gölleri ve nehirlerde bulunur. 2 Toprak ve Su Kaynakları, Devlet Su İşleri (DSİ), url: toprak-ve-su-kaynaklari Son erişim tarihi:

7 BUHARLAŞMA VE AKIŞ Tatlı su varlıklarının konuma (mekâna) ve zamana (aylar, mevsimler, yıllar) göre önemli değişimler gösterir. Su bütçesi bölümünde gördüğümüz üzere, yağan yağış buharlaşma, yüzey akışı ve yer altı rezervuarına sızmak şeklinde dağılır ve en büyük hareket akış+buharlaşma kısmına aittir. Örneğin Asya kıtasına her yıl düşen yağışın %55 i, Güney Amerika ya düşen yağışın %57 si, Afrika ya düşen yağışın %80 i buharlaşma ile atmosfere geri döner. Hızlı nüfus artışı ve suyun sürdürülebilir olmayan kullanımı her geçen yıl kişi başına düşen tatlı su miktarını önemli oranlarda azaltıyor li yıllarda kişi başına 12,900 m 3 su düşerken bu miktar 1990 lı yıllarda 9,000 m 3, 2000 li yılların başına 7,000 m 3 kadar gerilemiştir yılında kişi başına düşen su miktarının 1700 m³ e düşmesi öngörülüyor. 1 Öte yandan ortalama değerler, suyun Afrika, Orta Doğu, Batı Asya ve Bazı Doğu Avrupa ülkelerinde kişi başına düşen miktarı 1,200 m 3 e kadar geriliyor. 2 1 Water for people water for life, The United Nations World Development Report. url: Son erişim tarihi : Shiklomanov I. A., World Water Resources: Modern Assessment and Outlook for the 21st Century, (Summary of World Water Resources at the Beginning of the 21st Century, prepared in the framework of the IHP UNESCO). Federal Service of Russia for Hydrometeorology & Environment Monitoring, State Hydrological Institute, St. Petersburg. Dünyada su kıtlığı sınırını tanımlamak için Falkenmark su stres indisi kullanılıyor. Bu indise göre yılda kişi başı 1,700 m³ su düşen ülkeler; yeterli suya sahip, kişi başı 1,000-1,700 m 3 suya sahip olan ülkeler; su stresi yaşayan, 500-1,000 m 3 suya sahip olan ülkeler; su kıtlığı çeken, 500 m³ altında suya sahip olan ülkeler ise mutlak su kıtlığı içinde ülkeler olarak tanımlanır. 3 Günümüzde 43 ülkede yaklaşık 700 milyon insan su kıtlığı çekiyor. 4 Birleşmiş Milletler Uluslararası Gıda Örgütüne (FAO) göre 2025 yılında 1,8 milyar insanın mutlak su kıtlığı çeken ülke ve bölgelerde yaşıyor olacak. 5 3 Brown, A., & Matlock, M. D. (2011). A review of water scarcity indices and methodologies. url: themes/sustainability/assets/pdf/whitepapers/2011_brown_matlock_ Water-Availability-Assessment-Indices-and-Methodologies-Lit-Review.pdf son erişişm tarihi: Water scarcity, url: son erişişm tarihi: FAO Hot issues: Water scarcity. url: scarcity.html Son erişim tarihi:

8 TÜRKIYE'NIN TATLI SULARI Türkiye nin kullanılabilir su miktarı yıllık 112 milyar m 3 tür. Bu suyun 95 milyar m 3 ü nehirlerden ve göllerden, 14 milyar m 3 ü yeraltı sularından ve 3 milyar m 3 ü uluslararası nehirlerden gelir milyon nüfusa sahip Türkiye de kişi başına 1,514 m³ su düşer. Su Stres İndisi ne göre Türkiye Su Stresi altında yılında 100 milyona yükselen nüfusu ile Türkiye de kişi başına 1120 m 3 /yıl su düşeceği öngörülüyor 2, yani Su Stresi İndisi ne göre 2050 yılında Türkiye su kıtlığı yaşayan ülke kategorisine gerileyecek. Dünyada su kıtlığı sınırını tanımlamak için Falkenmark su stres indisi kullanılır. Bu indise göre kişi başı yılda 1,700 m 3 su düşen ülkeler yeterli suya sahip, kişi başı 1,000-1,700 m 3 suya sahip olan ülkeler su stresi yaşayan, 500-1,000 m 3 suya sahip olan ülkeler su kıtlığı çeken, 500 m 3 altında suya sahip olan ülkeler ise mutlak su kıtlığı içinde ülkeler olarak tanımlanır. 3 Türkiye de yıllık ortalama yağış 643 m 3 olup, bu miktar yılda ortalama 501 milyar m 3 suya denk gelir. Bu suyun 274 milyar m 3 ü toprak ve su yüzeyleri ile bitkilerden olan buharlaşma ve terleme yoluyla atmosfere geri döner, 69 milyar m 3 lük kısmı yeraltı suyunu besler, 158 milyar m 3 lük kısmı ise akışa 1 Toprak ve Su Kaynakları, url: Devlet Su İşleri (DSİ), son erişim tarihi: , 2 DSİ a.g.y. 3 Brown, A., & Matlock, M. D. (2011). A review of water scarcity indices and methodologies. url: themes/sustainability/assets/pdf/whitepapers/2011_brown_matlock_ Water-Availability-Assessment-Indices-and-Methodologies-Lit-Review.pdf geçerek çeşitli büyüklükteki akarsular vasıtasıyla göllere ve denizlere boşalır. Yeraltı suyunu besleyen 69 milyar m 3 lük suyun 28 milyar m 3 ü akarsular vasıtasıyla yüzeysel su varlıklarına katılır. Ayrıca, Meriç ve Asi nehirleri gibi komşu ülkelerden ülkemize sınır aşan sular olarak gelen yılda ortalama 7 milyar m 3 su bulunmaktadır. Böylece, Türkiye nin yıllık brüt yüzeysel su potansiyeli 193 milyar m 3 olur. Fakat günümüzün teknik ve ekonomik şartlarında bu suyun 112 milyar m 3 ü kullanılabilir. 2 Türkiye nin yıllık su akış miktarının yaklaşık yarısı 26 su havzasından beşinde (Fırat, Dicle, Doğa Karadeniz, Doğa Akdeniz ve Antalya) bulunur. Bu beş havzanın dışındaki 21 havza toplam su akışının geri kalan yarısını paylaşır. Suyun dağılımındaki bu dengesizlik, havzaların hizmet ettiği nüfus miktarlarının değişkenliği ile daha da derinleşir. Örneğin Türkiye nüfusunun %28 inin yaşadığı Marmara Havzası, toplan akışın sadece %4 üne sahiptir. Benzer şekilde Sakarya, Büyük Menderes, Ergene gibi havzalarda akış miktarı ve hizmet edilen nüfus arasında belirgin farklılıklar görülür. 2 Günümüzde Çoruh, Ergene, Batı Akdeniz, Aras Havzaları yeterli suya sahipken, Susurluk, Gediz, Büyük Menderes, Batı-Orta Karadeniz, Seyhan, Ceyhan Havzaları su stresi, Sakarya Havzası su kıtlığı, Marmara ve Küçük Menderes Havzaları ise mutlak su kıtlığı çekmektedir. 4 4 Karşılı. C Türkiye nin Su Havzalarında Kişi Başına Düşen Su Miktarının Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Analizi. Anakara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara

9 EKOSISTEM Ekosistem, kısaca doğa parçası demektir. Bir ekosistem, canlı organizmalar (bitkiler, hayvanlar ve mikroplar) ile birlikte çevrelerinde yer alan cansız bileşenlerin (hava, su, karbondioksit, besinler ve mineraller) etkileşimde olduğu bir sistemdir. Bu canlı ve cansız bileşenlerin, birbirine besin zinciri ve enerji akışı ile bağlı olduğu kabul edilmektedir. Ekosistemler, organizmaların birbirleriyle ve çevreleriyle arasındaki etkileşim şebekesi olarak tanımlandıklarından dolayı, herhangi bir boyutta olabilirler. Ancak, çoğunlukla kendine has ve sınırlı bir alanı kaplarlar. 1 Ekosistemler, ister tüm yerküresi kadar büyük, isterse bir akvaryum kadar küçük olsunlar, hepsi de adı üstünde birer sistem dir. Her sistem gibi bir ekosistem de, değişik parçalardan oluşan, parçaları arasında bir eşgüdüm ve 1 Ecosystem. (2015, March 24). In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 15:04, March 30, 2015, url: php?title=ecosystem&oldid= Son erişim tarihi: işbirliği bulunan, bu işbirliğinde her parçanın belirli bir işlevi olan ve topluca belirli bir görevi yerine getiren bir bütündür. Ekosistemin parçalarının bir bölümü (su, sıcaklık, kaya, inorganik toprak vb. gibi) cansız, diğer bir bölümü de (bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar gibi) canlı olarak bulunurlar. Ayrıca ekosistem içinde, ekosistemin parçaları arasında sayısız olaylar ve etkileşimler sürer gider. Ekosistemi oluşturan parçalar ne kadar çok çeşitli olursa, ekosistem çeşitliliği de o kadar zengin olmaktadır. Aynı şekilde, bir ekosistem ne kadar çeşitli olursa, o ekosistem içinde yer alan canlı çeşitliği ve ekolojik olaylar çeşitliliği de o kadar zengin olmaktadır. Başka bir deyişle, ekosistem çeşitliliği, hem tür çeşitliliğinin, hem genetik çeşitliliğin ve hem de ekolojik olaylar çeşitliliğinin anasıdır. 2 2 Işık, K., Genlerden ekosistemlere: Biyoçeşitlilik ve sunduğu hizmetler, United Nations Tematic Group for Sustainable Rural Development and Food Security. Workshop by Sub Group on Wildlife, Biodiversity and Organic Agriculture, Ankara

10 DENIZEL EKOSISTEMLER Okyanuslar dünya yüzeyinin %70 ini kaplar ve içinde dünyanın en büyük memelisi olan Mavi Balinanın da olduğu inanılmaz çeşitlilikteki yaşamı barındırır 1. Dünyada yaşayan türlerin %50 sinin yaşamına destek verir. 2 Okyanuslarla kıtalar arasında farklı ekosistem bantları uzanır. Bunlar yalnızca geçiş bölgesi olmayıp kendilerine has ekolojik özellikler taşırlar. Tuzluluk ve sıcaklık gibi fiziksel faktörler kıyıya yakın bölgelerde, okyanuslardakinden daha değişkendir. Ayrıca kıyı bölgeleri yiyecek bakımından çok zengin olduğu için burada yaşam da çok zengindir. Okyanusların gezegenimiz için en önemli oksijen kaynağı ve en etkili karbondioksit yakalama ve depolama alanıdır. 3 Denizel Ekosistemleri barındırdığı çeşitliliğe ve öneme göre şöyle sıralayabiliriz. 1. Haliçler 2. Mercan resifleri 3. Mangrov Ormanları 4. Deniz çayırı alanları Haliçler: Nehrin denize kavuştuğu yerde veya kıyıya doğru giren bir körfezde olduğu gibi yarı kapalı su kitleleridir. Bu su kitlelerindeki tuzluluk derecesi, tuzlu su ile tatlı su arasında 1 Marine species, url: species/our_work/marine_species/ Son erişim tarihi: Assadourian, E., ve Prugh, T. (Eds), Dünyanın Durumu 2013: sürdürülebilirlik hala mümkün mü? Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 607pp. Alıntı,ç,n bkz. Bölüm 6: Sürdürülebilir Balıkçılık ve Denizler, s Marine species a.g.y. yer alır. Haliçler ve kıyıdan içeri doğru yer alan deniz kıyı ekosistemleri dünyadaki en verimli doğal sistemlerdir. Mercan resifleri: Tropikal bölgelerde sıcak ve sığ sularla kaplı denizlerde yaygındır. Kıtaların kıyıları boyunca kilometrelerce uzunlukta ve deniz trafiğini engelleyen kayalık şeritler ada veya adacıklar halinde görülebilir. Mercanı oluşturan iki bileşen arasında bir çeşit ortaklık söz konusudur. Mercanın hayvan bileşeni olan polipler, denizlerde bol miktarda bulunan kalsiyum karbonatlı bileşikleri kullanarak, kendine kireçten oluşan bir ev yapar. Bitki bileşeni olan algler de hayvan bileşeninin vücudu içinde gelişir. Mangrov Ormanları: denizler ile karaların kavuştuğu sulak alanlarda yetişen ve deniz suyu tuzluluğuna karşı dayanıklı olan mangrov bitkilerinin oluşturduğu bir ekosistemdir. Mangrov bitki türlerinin bazıları ağaç bazıları da çalı tipindedir. Mangrov bitkilerinin gövdeden çıkıp aşağı doğru uzanan ve çok sık olan destekleyici kökleri vardır. Bu ekosistemler tıpkı haliç ekosistemleri gibi balık ve karides yavrularının gelişip büyümesi için birer kreş görevi yaparlar. 4 Deniz çayırı alanları: Denizin ilk 50 m ye kadar olan derinliklerinde, canlı yaşamı için en verimli bölgeleri oluştururlar. 5 Farklı yüzlerce omurgasız ve alg türüne ev sahipliği yapmaktadırlar. 6 4 Odum, E.P. ve Barret G.W., Ekolojinin Temel İlkeleri, Palme Yayınları, Ankara. 5 Yeşil Atlas, url: kiyi/00009/ Son erişim tarihi: TUDAV, Deniz Çayırları, url: akdeniz/289-deniz-cay-rlar Son erişim tarihi:

11 SULAK ALAN EKOSISTEMLERI Bataklıklar, turbalıklar, taşkın düzlükleri, nehirler, göller, tuzlalar, mangrovlar, deniz çayırı yatakları, mercanlar, gelgit anında altı metreden derin olmayan deniz kıyısı alanları gibi kıyı sulak alanlarının yanı sıra atık su arıtım havuzları ve barajlar gibi insan yapısı sulak alanlar, sulak alan tanımına dahil edilmektedir. 1 Dünya üzerinde sulak alan ekosistemleri tahmini milyon hektarlık alanı kaplar yani ABD yüzölçümünden %33, Brezilyadan %50 daha fazla alanı kaplar. 2 Sulak alan sistemleri, Ramsar Sözleşmesi tarafından, sulak alanların coğrafik koşullarına ya da oluşum mekanizmasına göre de sınıflandırılmıştır. 1 Meriç, T. ve Çağırankaya, S., Sulak Alanlar. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Ankara, 160pp. url: Son erişim Tarihi: Millennium Ecosystem Assessment, Ecosystems and Human Wellbeing: Synthesis. Island Press, Washington, DC., 155pp. url: millenniumassessment.org/documents/document.356.aspx.pdf Son erişim Tarihi: Denizel ve Kıyısal Sulak Alanlar ( mercan kayalıkları, mangrovlar, deniz çayır yatakları, ve haliçler) 2- Karasal Sulak Alanlar (bataklık, turbalık, göller, nehirler ve yer altı su habitatları) 3- Yapay Sulak Alanlar (pirinç tarlaları, barajlar, su rezervuarları ve balık gölleri) olmak üzere üç ana başlık altında toplam 42 sulak alan tipi tanımlanmaktadır. 3 IUCN (uluslararası doğayı koruma birliği) e göre yalnızca tatlı su habitatlarından; balıklar, yumuşakçalar, sürüngenler, böcekler, bitkiler ve memeli türlerinin bulunduğu tahmini tür canlı tanımlanmıştır. 4 Ramsar Sözleşmesine göre sulak alanlar; alçak gelgitte derinliği altı metreyi aşmayan, deniz suyu alanlarını da kapsamak üzere, doğal ya da yapay, sürekli ya da geçici, durgun ya da akar, tatlı, acı ya da tuzlu bütün sular ile bataklık, sazlık, ıslak çayırlar ve turbalıklar olarak tanımlanmaktadır. 3 Meriç, T. a.g.y & Millennium Ecosystem Assessment a.g.y. 4 World Wetlands Day - celebrating wetland biodiversity, IUCN iucn.org/iyb/?4662/world-wetlands-day Son erişim Tarihi:

12 Ramsar Sözleşmesi; sulak alanların korunması ve sürdürülebilir kullanımını sağlamayı amaçlayan uluslararası bir sözleşmedir. Sözleşme adını 2 Şubat 1971 tarihinde İran da imzalandığı şehir olan Ramsar şehrinden almaktadır. 5 Türkiye 1994 yılında Sözleşmeye taraf olarak sulak alanların korunması için çalışmalara başlamıştır. Ramsar Sözleşmesi kriterlerine göre ülkemizde 135 adet Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alan belirlenmiştir. Bu alanların çoğu barındırdığı su kuşları ve balık türleri açısından uluslararası öneme sahiptir. Ramsar alanlarımız ve ilan edildikleri tarihler şöyledir; 1. Göksu Deltası (Mersin, ) 2. Manyas Gölü (Balıkesir, ) 3. Burdur Gölü (Burdur, ) 4. Seyfe Gölü (Kırşehir, ) 5. Sultan Sazlığı (Kayseri, ) 6. Uluabat Gölü (Bursa, ) 7. Gediz Deltası (İzmir, ) 8. Kızılırmak Deltası (Samsun, ) 9. Akyatan Lagünü (Adana, ) 10. Yumurtalık Lagünü (Adana, ) 11. Meke Maarı (Konya, ) 12. Kızören Obruğu (Konya, ) 13. Kuyucuk Gölü (Kars, ) 14. Nemrut Kalderası (Bitlis, ) 6 5 Wikipedia katılımcıları, Ramsar Sözleşmesi. Vikipedi, Özgür Ansiklopedi. Son erişim tarihi url://tr.wikipedia.org/w/index. php?title=ramsar_s%c3%b6zle%c5%9fmesi&oldid= Meriç, T. a.g.y Sulak alanlar, pek çok kuş türünün yanı sıra, çok sayıda tatlı ve tuzlu su balığının da yaşam döngüsünde önemli bir yer tutmaktadır. Birçok kuş türü, hem göçleri sırasında dinlenme ve barınma yeri olarak hem de yırtıcılardan korunmak için sulak alanlardan faydalanmaktadır. Çoğu sulak alan balıklar için yumurtlama, barınma ve avlanmadan korunma ortamı olarak hizmet etmektedir. Hem karada hem suda yaşayabilen hayvan türleri için üreme ortamı olarak kullandıkları sulak alanlar, birçok memeli ve nesli azalmış ve tehlikede olan canlı türlerini barındıran ekosistemlerdir. 7 Sulak alanların sağlıklı oluşunun en önemli göstergelerinden biri de kış ortası yapılan su kuşu sayımlarıdır kısaca KOSK denir. KOSK sayımlarının hem küresel, hem de bölgesel ve yerel su kuş popülasyonlarının izlenmesi ve sonucunda su kuşu türlerinin ve sulak alanların korunmasında çok önemli araçlardır. Bu kapsamda doğal alanların izlenmesi, bu alanların durumu ve barındırdıkları biyoçeşitlilik durumu hakkında bize fikir verecek temel yöntemlerden birisidir. Kuşlar besin zincirinin önemli halkalarını oluşturdukları için, sıklıkla ekosistemin sağlık ve işlerliğinin belirlenmesinde biyolojik gösterge olarak kullanılmaktadır. Alana dönemsel olarak gelen kuşlar, kış ortasında yapılan sayımlar ile belirlenir. Her yıl bu sayılara göre sulak alanın durumu ortaya koyulmaya çalışılır. Aynı zamanda Uluslararası Sulak alanları Koruma Kurumu (Wetlands International) tarafından organize edilen küresel bir sayım organizasyonu olan Kış Ortası Su Kuşu Sayımları ile elde edilen veriler tür koruma çalışmalarına, korunan alanlarının ilan edilmesine ve dünyadaki kuş popülasyonlarının izlenmesine rehberlik eder. Bir alandaki her yıl aynı noktalarda yapılan sayımlar sonucunda bir türün sayısının azalması veya çoğalması o türün yaşam alanlarındaki değişim hakkında önemli ipuçları verir. 8 7 Korkanç, Y.S., Sulak Alanların Havza Sistemi İçindeki Yeri, ZKÜ Bartın Orman Fakültesi Dergisi, (6). url: journal/ / /2004/cilt6/sayi6/ pdf Son erişim tarihi Yavuz E. K., İsfendiyaroğlu S., Türkiye Kış Ortası Su Sayımları, url: Son erişim tarihi

13 KARBON DÖNGÜSÜ 1 Karbon döngüsü, gezegenimizde yer alan karbondioksit (CO2)ve diğer karbonlu bileşiklerin (HCO3-), atmosfer, deniz ve okyanuslar ile karalarda nasıl depolandığını ve hangi süreçlerle birbirleri arasında hareket ettiğini ifade eder. Karbon, yaşamın temel yapıtaşlarından biridir. 90 lı yıllarda karbon döngüsü ve çeşitli karbon depolarının büyüklükleri (Gigaton karbon cinsinden, Gt C) ile bu depolar arasında meydana gelen yıllık akış. Endüstriyel dönem öncesi karbon akışları siyah, insan etkisi ile atmosfere salınan karbonun neden olduğu değişimler ise kırmızı ile gösterilmiştir. 2, 3 1 TEMA Vakfı, Toprak Web Sitesi, Karbon Döngüsü. url: toprak.tema.org.tr/web_20002_1/entitialfocus.aspx?primary_ id=9086&type=1634&target=categorial1&detail=single&sp_table=&sp_ primary=&sp_table_extra=&openfrom=sortial Son Erişim Tarihi: Tüm canlılar, karbon içerikli bileşikler olan organik moleküllerden oluşur. Yani, karbon döngüsü oldukça önemlidir. Atmosfer, karbon döngüsünde en önemli rolü oynar. Burada karbon, karbon dioksit formunda bulunur. Atmosferdeki karbon dioksit döngüye fotosentez yoluyla girer. Bitkiler tarafından alınan karbonun bir kısmı solunum yoluyla yeniden atmosfere geri döner. Kalan karbon, bitki dokularının yapımında kullanılır. Daha sonra otçulların bitkileri yemesiyle besin zincirinde ilerler ya da bir kısmı bitkinin ölmesiyle ayrıştırıcılara geçer. Hayvanlar ve ayrıştırıcılar karbonun bir kısmını, solunum yoluyla tekrar karbon dioksit olarak 2 IPCC, 2007: Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Solomon, S., D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M.Tignor and H.L. Miller (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA; 3 World Ocean Review, CO2 reservoir, url: com/en/wor-1/ocean-chemistry/co2-reservoir/ Son Erişim Tarihi:

14 atmosfere salar. Kalan kısım da, ayrışarak toprağın bir parçası olur. Uzun bir zaman sonra, bunların bir kısmı sıkışarak petrol ve kömür gibi fosil yakıta dönüşür. Fosil yakıtların yakılmasıyla da yeniden atmosfere salınır. Okyanuslar, atmosferdeki karbon dioksit seviyesinin belirlenmesinde önemli bir rol oynarlar. Karbon içeren gazlar difüzyon yoluyla okyanus yüzeyi ve atmosfer arasında hareket eder. Su bitkilerinin de fotosentez için sudaki karbon dioksiti kullanmaları gerekir. Okyanus bitkileri de karbonu tıpkı karasal bitkiler gibi depolar. Okyanus hayvanları bu bitkileri yiyerek karbonu depolarlar. Daha sonra, solunum yoluyla karbon dioksiti yeniden suya bırakırlar. Okyanus bitkileri ve hayvanları öldüklerinde suda çürürler (ayrışırlar). Çürüyen bitki ve hayvanlar okyanusun dibine çökerek orada çözünür ya da okyanus dibine yerleşerek tortunun içine gömülürler. Bazı deniz canlıları da karbon gazını okyanus suyundan alır ve kabuklarını yapmak için kullanırlar. Bu canlılar öldüğünde karbon dolu kabukları çözünür ya da okyanus dibine yerleşir. Her ne kadar kayaların oluşumu ve aşınımı uzun bir zaman alsa da, bu süreç de karbon döngüsünde rol alır. Endüstri devrinden sonra, başta fosil yakıtların kullanılması ile tropik orman arazilerinin yakılarak tarlaya dönüştürülmesi gibi arazi kullanımındaki değişiklikler nedeniyle açığa çıkan fazladan CO2 ise, gezegenimizin kırılan döngülerinden biridir. Bir sera gazı olan CO2 dünyanın ısınmasına ve doğal döngülerde büyük tahribata yol açmaktadır.