BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU İÇİNDE TÜRK CUMHURİYETLERİ

Transkript

1 BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU İÇİNDE TÜRK CUMHURİYETLERİ Kasım EREN Yrd. Doç. Dr., Yıldız Teknik Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, ÖZET Sovyetler Birliği nin dağılmasının ardından bağımsızlığını kazanan cumhuriyetlerin çoğu Bağımsız Devletler Topluluğu nu oluşturmuşlardır. BDT ülkeleri bir yandan önceki dönem ilişkilerini devam ettirirken, diğer yandan üçüncü ülkelerle ilişkilerini geliştirmek için arayış içine girmişlerdir. Bu bakımdan, başta Avrupa Birliği olmak üzere, geliştirilen ilişkiler bu ekonomiler için yeni bir dönemi işaret etmektedir. Bu çalışmada; Türk Cumhuriyetleri nin değişen konjonktür içinde dış ekonomik ilişkileri ele alınmaktadır. Türk Cumhuriyetleri Bağımsız Devletler Topluluğu üyesidir. Bu nedenle BDT nin kuruluş amacı ve Türk Cumhuriyetleri nin diğer BDT ülkeleri ile olan ilişkileri de analiz edilmiştir. Ayrıca, alternatif yönelimleri kapsamında Türk Cumhuriyetleri nin Türkiye ile olan ilişkileri de çalışmaya kısaca dâhil edilmiştir. Anahtar sözcükler: Bağımsız Devletler Topluluğu, Türk Cumhuriyetleri, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan. Jel Kod: F TURKISH REPUBLICS IN THE COMMONWEALTH OF INDEPENDENT STATES ABSTRACT Most of the republics that gained their independences after dissolution of the Soviet Union, have formed the Commonwealth of Independent States. While maintaining the previous period relations on the one hand, the CIS Dergiye Gönderilme Tarihi: Yayına Kabul Tarihi: Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June

2 Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri countries have entered into a quest to improve their relations with the third countries on the other hand. In this regard, developed relations particularly with the European Union indicate a new period for these economies. In this study, the external economic relations of Turkish Republics are discussed in the changing conjuncture. The Turkish Republics are the members of the Commonwealth of Independent States as well. Therefore, the establishment purpose of the CIS and the relations between Turkish Republics and other CIS countries are analyzed. In addition, Turkish Republics relations with Turkey have been included in brief. Key words: Commonwealth of Independent States, Turkish Republics, Azerbaijan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan, Turkmenistan. Jel Code: F 44 Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June 2012

3 Kasım EREN Giriş Sovyetler Birliği nin dağılması (25 Aralık 1991), yalnızca bölgesel etkisi olan bir gelişme değil; aynı zamanda, bütün dünyayı hem siyasal hem de ekonomik yönden etkileyen yeni bir gelişme olmuştur. Oluşan yeni dönemi yönetmek düşüncesi ile; bir anlamda, SSCB nin de yerini alacak, eskisinden daha gevşek fakat etkili bağlarla dizayn edilmiş yeni bir yapı kurmak girişimler başlatılmıştır. Böylece; henüz SSCB resmen dağılmadan, Bağımsız Devletler Topluluğu (8 Aralık 1991) kurulmuştur. Rusya ya göre bu, Sovyet Cumhuriyetlerinin uygar bir şekilde ayrıldıklarını (civilized divorce) işaret eden ve buna imkân veren bir anlaşmadır. Ancak başka bir gözle bakıldığında, denilebilir ki, BDT nin kurulmasından kasıt, Rusya nın Sovyet Cumhuriyetleri üzerindeki etkisini yeni dönemde de sürdürmektir ( 1 ). 1. Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ni oluşturan ülkelerden üçü (Beyaz Rusya, Rusya Federasyonu ve Ukrayna) Bağımsız Devletler Topluluğu (Commonwealth of Independent States) anlaşmasını imzalamışlardır. Yaklaşık iki hafta sonra, 21 Aralık 1991 tarihinde, 8 ülke daha (Azerbaycan, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan) BDT ye katılmış; böylece üye sayısı 11 e ulaşmıştır. Aralık 1993 te Gürcistan ın katılımı ile BDT nin üye sayısı 12 ye ulaşmıştır. Bu şekilde, Estonya, Letonya, Litvanya hariç olmak üzere, eski SSCB nin 15 üyesinden 12 si BDT üyesi olmuştur Güney Osetya Savaşı ile başlayan ve Rusya ile aralarında çıkan savaş sonrası, 2009 yılında Gürcistan Topluluk tan ayrılmıştır. Türkmenistan ise, sürekli tarafsızlık politikası gerekçesi ile, BDT içindeki konumunu, 2005 yılında, daimi üyelik ten, ortak üye seviyesine indirmiştir ( 2 ). 22,1 milyon km 2 ye yayılmış yüzölçümü bulunan BDT nin, 2011 yılı verilerine göre nüfusu yaklaşık 280 milyondur ( 3 ). Merkezi Minsk te (Beyaz Rusya) bulunmaktadır. BDT nin başlıca amaçları şöylece sıralanabilir: Politik, ekonomik (para politikaları, vergilendirme, bütçe vb) ekolojik, insanî, kültürel ve diğer alanlarda işbirliği sağlamak, Serbest ticaret bölgesi yaratarak, eşit ve karşılıklı çıkarları gözeten kalkınmayı sağlamak, Uluslararası barış ve güvenliği güçlendirmek, 1 id=23 [ ]. 2 [ ]. 3 [ ]. Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June

4 Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri BDT vatandaşları arasında serbest iletişimi geliştirmek, Organize suçlar ve uluslar arası terörizmle mücadele etmek, Üyeler arası anlaşmazlıklara barışçıl çözümler üretmek ( 4 ). 2. BDT İçinde Entegrasyon Çabaları Siyasi olarak geçmişten gelen yakın ilişkileri yeniden dizayn eden BDT ülkeleri; aralarındaki ekonomik ve sosyal entegrasyonu geliştirmek için çeşitli örgütsel düzenlemelere de gitmişlerdir Orta Asya Ekonomik Topluluğu (1994) ve Orta Asya İşbirliği Örgütü (2002) Kuruluşunun ardından BDT ülkelerinin kendi aralarında çeşitli örgütlenmelerin ortaya çıktığı görülmektedir. Bunlardan birincisi 1994 yılında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan arasında kurulmuş bulunan Orta Asya Ekonomik Topluluğu dur (Central Asian Economic Community- CAEC). Bu Topluluğun yerine geçmek üzere, 2002 yılında, Almaata Anlaşması ile Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan arasında Orta Asya İşbirliği Örgütü (Central Asian Cooperation Organization-CACO) kurulmuştur zirve toplantısında CACO içinde su, enerji, gıda ve iletişim konsorsiyumları kurulması kararlaştırılmıştır yılında Rusya nın katılımı ile üye sayısı 5 e yükselmiştir ( 5 ) Gümrük Birliği (1995) ve Avrasya Ekonomik Topluluğu (2000) 1995 yılında Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Rusya arasına bir Gümrük Birliği (CU) kurulmuş; 2000 yılında, Astana Anlaşması yla, Rusya nın inisiyatifi ve Tacikistan ın da katılımı ile 5 üyeden oluşan Avrasya Ekonomik Topluluğu na (Eurasian Economic Community-EAEC) dönüştürülmüştür St. Petersburg Zirvesi ile Orta Asya İşbirliği Örgütü (CACO), Avrasya Ekonomik Topluluğu (EAEC) ile birleştirilmiştir yılında Özbekistan, Topluluğun etkinliğinden kuşkulu olduğu gerekçesi ile, üyelikten ayrılmıştır ( 6 ). Avrasya Ekonomik Topluluğu Anlaşması; Topluluğun amacını, Gümrük Birliğini geliştirmek, sınırların engelleyici etkilerinden arındırılmış Tek Ekonomik 4 id=23 [ ] &s=-1 [ ]. 6 id=25 [ ]. 46 Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June 2012

5 Kasım EREN Avrasya Ekonomik Topluluğu Anlaşması; Topluluğun amacını, Gümrük Birliğini geliştirmek, Alan oluşturmak, ekonomik ve insanî alanlarda entegrasyonu geliştirmek ( 7 ) şeklinde sınırların tanımlamıştır. engelleyici etkilerinden arındırılmış Tek Ekonomik Alan oluşturmak, ekonomik ve insanî alanlarda entegrasyonu geliştirmek ( 7 ) şeklinde tanımlamıştır. Şekil 1: BDT İçindeki Örgütlenmeler CAEC (1994) Kaz. Kırg. Özb. Tac. CU (1995) Bel. Kaz. Kırg. Rus. CACO (2002) Kaz. Kırg. Özb. Tac. Rus(04) EAEC (2000) Bel. Kaz. Kırg. Rus. Tac. EAEC (2005) Beyaz Rusya Kazakistan Kırgızistan Rusya Tacikistan Gözlemci ülkeler Ermenistan Moldova Ukrayna Şekil-1: 2.3. BDT Tek İçindeki Ekonomik Örgütlenmeler Alan (2003) Tek Ekonomik Beyaz Rusya, Alan Kazakistan, (2003) Rusya ve Ukrayna aralarında Tek Ekonomik Alan ı (Single Beyaz Economic Rusya, Kazakistan, Space-SES) Rusya kurmuşlardır. ve Ukrayna Amaç aralarında bütün Tek üretim Ekonomik faktörlerinin Alan ı (Single serbest Economic dolaşımının Space-SES) sağlandığı; kurmuşlardır. makro Amaç ekonomik bütün üretim konularda faktörlerinin etkili bir serbest koordinasyonun dolaşımının tesis sağlandığı; edildiği, makro ekonomik entegre edilmiş konularda bir ekonomik etkili bir blok koordinasyonun oluşturmak; ayrıca, tesis edildiği, ticari ve entegre endüstriyel edilmiş bir çıkarları ekonomik esas blok alarak, oluşturmak; küresel piyasalarda ayrıca, ticari etkin ve bir endüstriyel şekilde rekabet çıkarları edebilmektir. esas alarak, Hem küresel EAEC, piyasalarda hem de etkin SES bir ortak şekilde pazar rekabet ve sınırların edebilmektir. fiilen Hem kaldırıldığı EAEC, hem ortak de bir SES ekonomik ortak pazar ve alan sınırların oluşturmayı fiilen kaldırıldığı amaçlamaktadır ortak bir ekonomik ( 8 ). alan oluşturmayı amaçlamaktadır ( 8 ). Ekonomik Görünüm BDT ülkeleri neredeyse bütün hammade ve maden kaynaklarına sahiptir. Bu nedenle; madencilik, 2.4. Ekonomik işlenmesi Görünüm ve ihracatı, BDT ülkelerinin temel ekonomik faaliyetlerini oluşturmaktadır. Bulunmuş gaz, petrol, kömür, demir, manganez, çok sayıda demir dışı metaller, BDT potasyum ülkeleri tuzları neredeyse ve diğer önemli bütün maden hammade çeşitleri ve bakımından maden BDT kaynaklarına ülkeleri, dünyada sahiptir. ilk sırayı Bu almaktadırlar. nedenle; madencilik, Madensel işlenmesi enerji kaynaklarının ve ihracatı, çoğu; BDT kömür, ülkelerinin petrol, temel doğal gaz, ekonomik bataklık kömürü faaliyetlerini ve şist oluşturmaktadır. kaynaklarının en büyük Bulunmuş bölümü gaz, Rusya da petrol, kömür, bulunmaktadır. demir, Kömür manganez, rezervleri bakımından çok sayıda Kazakistan demir dışı ve metaller, Ukrayna; potasyum petrol yönünden tuzları Azerbaycan, ve diğer önemli Kazakistan ve maden Türkmenistan; çeşitleri doğal bakımından gaz yönünden BDT Türkmenistan ülkeleri, dünyada ve Özbekistan ilk sırayı önde almaktadırlar. gelen BDT ülkeleridir. Madensel Krom cevherlerinin enerji kaynaklarının neredeyse çoğu; tamamı kömür, Kazakistan dadır; petrol, doğal gaz, manganez bataklık ise kömürü Ukrayna ve ve Kazakistan dadır. şist kaynaklarının Demir en büyük dışı metal bölümü cevherleri Rusya da (boksit, bulunmaktadır. kurşun, çinko, Kömür kalay, rezervleri tungsten, nikel, 7 bakır ve molibden) yönünden en büyük kaynaklar Rusya [ ]. ve Kazakistan da bulunmaktadır &s=-1 [ ]. 7 [ ]. 8 [ ]. Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June

6 Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri bakımından Kazakistan ve Ukrayna; petrol yönünden Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan; doğal gaz yönünden Türkmenistan ve Özbekistan önde gelen BDT ülkeleridir. Krom cevherlerinin neredeyse tamamı Kazakistan dadır; manganez ise Ukrayna ve Kazakistan dadır. Demir dışı metal cevherleri (boksit, kurşun, çinko, kalay, tungsten, nikel, bakır ve molibden) yönünden en büyük kaynaklar Rusya ve Kazakistan da bulunmaktadır. Bakır ve molibden yönünden ayrıca Ermenistan ve Özbekistan önemli yere sahiptir. Toplam fosfor rezervlerinin yaklaşık dörtte Bakır ve molibden yönünden ayrıca Ermenistan ve Özbekistan önemli yere sahiptir. Toplam biri Bakır ile, ve molibden ziraî ilaçların yönünden ana ayrıca hammaddesini Ermenistan ve oluşturan Özbekistan potasyum önemli yere tuzlarının sahiptir. Toplam fosfor yarısı Rusya da fosfor rezervlerinin rezervlerinin yaklaşık bulunmaktadır. yaklaşık dörtte dörtte Fosfat biri biri kaynakları ile, ile, ziraî ziraî ilaçların ilaçların yönünden ana ana Kazakistan; hammaddesini hammaddesini potasyum oluşturan oluşturan potasyum tuzlarının yarısı Rusya da bulunmaktadır. Fosfat Fosfat kaynakları yönünden yönünden Kazakistan; Kazakistan; tuzları yönünden Beyaz Rusya, Türkmenistan ve Ukrayna öne çıkarken; Moldova, potasyum tuzları yönünden Beyaz Rusya, Türkmenistan ve ve Ukrayna öne öne çıkarken; Moldova, Tacikistan ve Trans Kafkasya ülkelerinde (Azerbaycan, Ermenistan Kırgızistan, Tacikistan ve Trans Kafkasya ülkelerinde (Azerbaycan, Ermenistan ve ve Gürcistan) ve ziraî Gürcistan) ilaç hammaddeleri ziraî ilaç yoktur. hammaddeleri Yıllık nehir yoktur. hacmi yönünden Yıllık nehir BDT hacmi ülkeleri yönünden dünyada ikinci BDT ülkeleri sırada yer dünyada almaktadır. ikinci Göller sırada ve yeraltı almaktadır. suları yönünden Göller büyük ve potansiyele yeraltı suları sahip yönünden olmakla büyük birlikte; farklı potansiyele iklim, coğrafya sahip ve olmakla jeolojik nedenlerle, birlikte; farklı sınırlarından iklim, geçtikleri coğrafya ülkeler ve arasında jeolojik nedenlerle, eşit olarak dağılmamaktadır. sınırlarından Nehir geçtikleri imkânlarının ülkeler %90 ına arasında (tek eşit başına) olarak Rusya dağılmamaktadır. sahiptir ( 9 (). 9 ). Nehir imkânlarının %90 ına (tek başına) Rusya sahiptir ( 9 ). Grafik-1:BDT Ülkelerinde Enflasyon (%) Grafik 1: BDT Ülkelerinde Enflasyon (%) ARM AZE BLR GEO KAZ KGZ MDA RUS TJK TKM UKR UZB ARM AZE BLR GEO KAZ KGZ MDA RUS TJK TKM Kaynak: [ ]. UKR UZB Kaynak: [ ]. Hammaddelerin dengesiz dağılım gösterdiği BDT ülkeleri, Sovyetler Birliği döneminden gelen Hammaddelerin dengesiz dağılım gösterdiği BDT ülkeleri, Sovyetler Birliği Hammaddelerin entegre yapısı döneminden gelen dengesiz ile, adeta entegre dağılım bileşik yapısı gösterdiği kaplar ile, adeta BDT gibi, ülkeleri, birbirlerine bileşik Sovyetler yakın kaplar gibi, Birliği konjonktürler birbirlerine döneminden izleyen yakın gelen entegre ekonomiler konjonktürler yapısı olarak izleyen ile, karşımıza adeta ekonomiler bileşik çıkmaktadırlar. kaplar olarak gibi, Bu yakınlık karşımıza birbirlerine enflasyon çıkmaktadırlar. yakın ve konjonktürler büyüme yönünden Bu yakınlık izleyen ekonomiler hemen fark edilmektedir. olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Bu yakınlık enflasyon ve büyüme yönünden enflasyon ve büyüme yönünden hemen fark edilmektedir. hemen fark edilmektedir. Grafik-2:BDT Ülkelerinde Reel Büyüme (%) Grafik 2: BDT Ülkelerinde Reel Büyüme (%) Grafik-2:BDT Ülkelerinde Reel Büyüme (%) 40,0 30,0 40,0 20,0 30,0 10,0 20,0 0,0-10,0 10, ,0 0,0-30,0-10, ,0-20,0-50,0-30,0-40,0 ARM AZE BLR GEO KAZ KGZ MDA RUS TJK TKM UKR UZB -50,0 Kaynak: [ ]. 9 [ ]. Kaynak: [ ]. BDT Ülkelerinin Dış Ticareti 48 Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June 2012 BDT 9 [ ]. Ülkelerinin Dış Ticareti ARM AZE BLR GEO KAZ KGZ MDA RUS TJK TKM UKR UZB 9 [ ].

7 Kasım EREN 2.5. BDT Ülkelerinin Dış Ticareti BDT ülkelerinin Topluluk içi ticareti ihracat ve ithalatta farklı bir yapı göstermektedir: Bütün olarak bakıldığında aralarındaki ticaretin ağırlıklı olarak ithalattan BDT ülkelerinin oluştuğu, Topluluk ihracatı içi ticareti ise ihracat daha ve çok ithalatta BDT farklı dışı bir ülkelerle yapı göstermektedir: yaptıkları Bütün göze çarpmaktadır. olarak bakıldığında İthalatın aralarındaki öne ticaretin çıkması, ağırlıklı gerek olarak tarım ithalattan ve gerekse oluştuğu, sanayi ihracatı ürünlerinin ise daha girdi çok BDT bağımlılığına dışı ülkelerle işaret yaptıkları etmektedir; göze çarpmaktadır. üretim yapmak İthalatın için öne gerekli çıkması, hammadde gerek tarım ve ara ve malları gerekse sanayi ağırlıklı ürünlerinin olarak BDT girdi bağımlılığına ülkelerinden işaret sağlanmaktadır. etmektedir; üretim İhracattaki yapmak için tablo gerekli ise, bu hammadde ülkelerin ve başlıca ara malları ihracat ağırlıklı pazarlarının olarak BDT BDT ülkelerinden dışı olduğunu sağlanmaktadır. göstermektedir. İhracattaki tablo BDT ülkelerinin ise, bu ülkelerin ihracatı başlıca yoğun ihracat olarak pazarlarının Avrupa ile BDT olmaktadır. dışı olduğunu Bu ticarette göstermektedir. enerji önemli BDT bir ülkelerinin yere sahiptir. ihracatı Avrasya yoğun olarak olarak Avrupa adlandırılan ile olmaktadır. Avrupa Bu ticarette ve Asya enerji coğrafyası, önemli bir Arap yere yarımadası sahiptir. Avrasya hariç olarak olmak adlandırılan üzere, dünya Avrupa petrol ve Asya rezervlerinin coğrafyası, Arap %25 ine yarımadası sahip hariç olup, petrol olmak üzere, üretiminin dünya %36 sını, petrol rezervlerinin tüketiminin %25 ine %55 ini sahip gerçekleştirmektedir. olup, petrol üretiminin %36 sını, Avrasya bölgesinin tüketiminin doğal %55 ini gaz gerçekleştirmektedir. rezervleri, toplam Avrasya rezervlerin bölgesinin %57 sini doğal oluşturmakta; gaz rezervleri, toplam doğal gaz rezervlerin üretiminin %57 sini %50 si, oluşturmakta; tüketiminin doğal ise gaz %57 si üretiminin bu bölgede %50 si, tüketiminin gerçekleştirilmektedir. ise %57 si bu Özellikle bölgede gerçekleştirilmektedir. merkezi Asya bölgesi, Özellikle aynı zamanda merkezi Asya henüz bölgesi, kullanılmayan aynı zamanda hidro henüz enerji kullanılmayan hidro enerji potansiyeline potansiyeline de sahiptir ( 10 de sahiptir ( ). 10 ). Grafik-3: BDT İçi Ticaret/Dış Ticaret (%) Grafik 3: BDT İçi Ticaret/Dış Ticaret (%) Kaynak: verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır [ ]. ihracat ithalat Tablo-1: Sosyal ve Ekonomik Göstergeler Yönünden BDT Ülkeleri Ülke Nüfus (2010 Yılı) Ortalama GSYİH Kişi başına yaşam İşsizlik Tablo 1: Sosyal ve Ekonomik Artış hızı Kırsal Göstergeler kesim Yönünden BDT Ülkeleri 2010 GSYİH Toplam süresi (2008) (%) nüfusu (%) (Miyar$) ($,2010) (Yıl) Ülke Nüfus (2010 Yılı) Beyaz Rusya ,17 25,7 Ortalama 70,4 Kişi GSYİH 54, Kazakistan ,43 41,5 yaşam 68,4 İşsizlik 6,6 149,1 başına süresi (2008) GSYİH Toplam Artış Kırsal Kırgızistan ,82 63,4 69,1 8,2 4,6 860 kesim (Miyar$) Rusya hızı -0,07 (%) 27,2 (Yıl) 68,6 6, ,8 ($,2010) Özbekistan ,41 nüfusu 63,1 (%) 67,8 39, Tacikistan ,39 73,5 67,0 5,6 820 Beyaz Rusya ,17 25,7 70,4 54, EAEC Toplam , Kazakistan Azerbaycan ,43 1,12 41,5 47,8 68,4 70,3 6,6 6,1 149,1 51, Gürcistan ,95 47,1 73,1 16,5 11, Kırgızistan Moldova ,82-0,10 63,4 58,8 69,1 68,6 8,24 4,65, Ukrayna ,40 31,9 69,2 6,4 137, Rusya Guam (*) Toplam ,07 27,2 68,6 6, ,8 207, Ermenistan ,23 36,3 73,6 28,6 9, Türkmenistan Linn, Johannes F. and David Tiomkin, 1,24 The New 50,5 Impetus Towards 64,8 Economic Integration 20, Between Genel toplam Europe and Asia, Asia Europe Journal, Volume 4, Number 1, 31-41, s , Kaynak: [ ]. 10 Linn, Johannes F. and David Ekonomi Tiomkin, ve Yönetim The New Araştırmaları Impetus Towards Dergisi Economic / Clt:1 Integration / Sayı:1 / Haziran Between 2012 Europe and Asia, Asia Europe Journal, Journal Volume of 4, Economics Number 1, and Management, s-32. Research / Vol:1 / No:1 / June

8 Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri Özbekistan ,41 63,1 67,8 39, Tacikistan ,39 73,5 67,0 5,6 820 EAEC Toplam , Azerbaycan ,12 47,8 70,3 6,1 51, Gürcistan ,95 47,1 73,1 16,5 11, Moldova ,10 58,8 68,6 4 5, Ukrayna ,40 31,9 69,2 6,4 137, Guam (*) Toplam , Ermenistan ,23 36,3 73,6 28,6 9, Türkmenistan ,24 50,5 64,8 20, Genel toplam , Kaynak: [ ]. (*):Guam Sözleşmesi, Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütü nü kuran sözleşmedir. Adını 4 kurucu ülkenin baş harflerinden almaktadır Avrupa Konseyi Strazburg Zirvesinde; Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova devlet başkanlarının bildirisi ile ortaya çıkmış; 1999 NATO Washington Zirvesi nde Özbekistan ın katılımı ile genişlemiştir (GUUAM). Özbekistan ın 2005 yılında ayrıldığı örgüt; demokrasiyi geliştirme, istikrarlı kalkınma, ulusal ve bölgesel güvenliği arttırma ve Avrupa entegrasyonuna doğru ilerleme amacını taşımaktadır ( 11 ). Türkiye ve Letonya nın gözlemci statüsü ile yer aldığı örgüt; Rusya nın bölgedeki etkisine karşı koymak amacıyla ABD nin stratejik olarak desteklediği bir yapı olarak da anılmaktadır. 3. Türk Cumhuriyetleri Resmi kaynaklarda Türk Cumhuriyetleri terimiyle; zamanın Sovyetler Birliği ni oluşturan Kafkas cumhuriyetlerinden Azerbaycan ile Orta Asya cumhuriyetlerinden Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan ( 12 ) kastedilmektedir. Türk Cumhuriyetleri BDT ye katıldıkları gibi, BDT içinde oluşturulan ekonomik örgütlenmelere de genellikle dâhil olmuşlardır. Böylece SSCB döneminden gelen yakın ilişkilerin sürdürülmesi amaçlanmıştır. Günümüze kadar olan gelişmelere bakıldığında, özellikle ithalat yönünden yakın ilişkiler devam etmektedir. BDT içinden yaptıkları ithalat 2010 verilerine göre %31 (Azerbaycan) ile %63 (Türkmenistan) arasında değişmektedir [ ]. 12 Devlet Planlama Teşkilatı, Türkiye İle Türk Cumhuriyetleri ve Bölge Ülkeleri İlişkileri Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June 2012

9 Kafkas cumhuriyetlerinden Azerbaycan ile Orta Asya cumhuriyetlerinden Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan ( 12 ) kastedilmektedir. Türk Cumhuriyetleri BDT ye katıldıkları gibi, BDT içinde oluşturulan ekonomik örgütlenmelere de genellikle dâhil olmuşlardır. Böylece SSCB döneminden gelen yakın ilişkilerin sürdürülmesi amaçlanmıştır. Günümüze kadar olan gelişmelere bakıldığında, özellikle ithalat yönünden yakın ilişkiler devam Kasım EREN etmektedir. BDT içinden yaptıkları ithalat 2010 verilerine göre %31 (Azerbaycan) ile %63 (Türkmenistan) arasında değişmektedir. Grafik 4: BDT İçi Yapılan İthalat Grafik-4: BDT İçi Yapılan İthalat 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0, Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Kaynak: eng/kir.htm; [ ]. eng/mac-09.htm; [ ]. BDT ye yapılan ihracat bakımından, yıldan yıla önemli dalgalanmalar görülmekle birlikte, BDT ye yapılan ihracat bakımından, yıldan yıla önemli dalgalanmalar oranlar ithalata göre daha düşüktür. Bu durum Türk Cumhuriyetleri nde de üretimin diğer görülmekle birlikte, oranlar ithalata göre daha düşüktür. Bu durum Türk BDT ülkelerine olan girdi bağımlılığına, ihracatta ise pazarların genellikle BDT dışı oluşuna Cumhuriyetleri nde de üretimin diğer BDT ülkelerine olan girdi bağımlılığına, işaret etmektedir. ihracatta ise pazarların genellikle BDT dışı oluşuna işaret etmektedir. BDT içinde ülkelerin enflasyon ve büyüme yönünden birbirlerine yakın konjonktürleri, Türk BDT içinde ülkelerin enflasyon ve büyüme yönünden birbirlerine Cumhuriyetleri bağlamında da geçerlidir. Büyüme performansları bakımından trend yakın konjonktürleri, Türk Cumhuriyetleri bağlamında da geçerlidir. Büyüme değişiklikleri dâhil olmak üzere, paralel bir görünüm ortaya çıkmaktadır. Bu görünümün performansları bakımından trend değişiklikleri dâhil olmak üzere, paralel bir önemli istisnası, Azerbaycan ın arası gösterdiği performanstır. Bunda, petrol görünüm ortaya çıkmaktadır. Bu görünümün önemli istisnası, Azerbaycan ın fiyatlarının gösterdiği artışların etkili olduğu söylenebilir arası gösterdiği performanstır. Bunda, petrol fiyatlarının gösterdiği artışların etkili olduğu söylenebilir. Grafik-5: BDT İçi Yapılan İhracat Grafik-5: BDT İçi Yapılan İhracat Grafik 5: BDT İçi Yapılan İhracat 0,90 0, ,70 [ ]. 12 0,60 0,50 Devlet Planlama Teşkilatı, Türkiye İle Türk Cumhuriyetleri ve Bölge Ülkeleri İlişkileri 0,40 Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, ,30 0,20 0,10 0, Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Kaynak: com/eng/kir.htm; [ ]. cisstat.com/eng/mac-09.htm; Grafik-6: htm [ ]. Türk Cumhuriyetlerinde Reel Büyüme (%) 35,0 25,0 15,0 5,0-5, ,0-25,0 Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbeki stan Türkmenistan Kaynak: [ ] yılına kadar diğer BDT ülkelerinde olduğu gibi Türk Cumhuriyetlerinde de çok yüksek enflasyonun yaşanmış; 1994 yılında maksimum seviyeye ulaşmıştır (Ermenistan %4448, Beyaz Rusya %2221, Kazakistan %1877, Azerbaycan %1662, Ukrayna %891, Rusya %308) ( 13 ). Grafik-7: Türk Cumhuriyetlerinde Enflasyon (%) 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0

10 0,20 0,10 0,40 0,00 0,30 0,20 0,10 0, Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri [ ] [ ]. Grafik-6: Türk Cumhuriyetlerinde Grafik 6: Türk Reel Cumhuriyetlerinde Büyüme (%) Reel Büyüme (%) 35,0 Grafik-6: Türk Cumhuriyetlerinde Reel Büyüme (%) 25,0 35,0 15,0 25,0 5,0 15,0-5, ,0-15,0-5,0-25,0-15,0-25,0 Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbeki stan Türkmenistan Kaynak: [ ]. [ ] yılına 1996 kadar yılına diğer kadar BDT diğer ülkelerinde BDT ülkelerinde olduğu gibi olduğu Türk Cumhuriyetlerinde gibi Türk Cumhuriyetlerinde çok yüksek de enflasyonun çok yüksek yaşanmış; enflasyonun 1994 yılında yaşanmış; maksimum 1994 yılında seviyeye maksimum ulaşmıştır seviyeye (Ermenistan ulaşmıştır %4448, (Ermenistan Beyaz 1996 yılına Rusya kadar %2221, diğer %4448, Kazakistan BDT ülkelerinde Beyaz Rusya %1877,%2221, Azerbaycan olduğu gibi Kazakistan %1662, Türk Cumhuriyetlerinde Ukrayna %1877, %891, Azerbaycan Rusya de %308) çok yüksek %1662, ( 13 ). enflasyonun yaşanmış; 1994 yılında maksimum seviyeye ulaşmıştır (Ermenistan %4448, Ukrayna %891, Rusya %308) ( 13 ). Grafik-7: Beyaz Rusya Türk %2221, Cumhuriyetlerinde Kazakistan %1877, Enflasyon Azerbaycan (%) %1662, Ukrayna %891, Rusya %308) ( 13 ). 40,0 Grafik-7: Türk Cumhuriyetlerinde Grafik 7: Türk Enflasyon Cumhuriyetlerinde (%) Enflasyon (%) 35,0 30,0 40,0 25,0 35,0 20,0 30,0 15,0 25,0 10,0 20,0 15,0 10,0-5,0-10, Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbeki stan Türkmenistan Kaynak: [ ]. -5,0-10, Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbeki stan Türkmenistan Kaynak: [ ]. Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbeki stan Türkmenistan 13 Kaynak: [ ]. [ ]. [ ] [ ]. Enflasyonla mücadele önlemleri ile, ilerleyen yıllarda kayda değer başarılar elde edilmiştir. Özellikle 2000 sonrasında, Özbekistan hariç, %15 ler seviyesine kadar indirilmiş ise de, henüz istikrar sağlanabilmiş değildir. Türk Cumhuriyetlerinin enflasyon yönünden görünümleri de (2004 yılına kadar Özbekistan hariç) birbirine önemli ölçüde benzemektedir. Büyüme konusundaki benzerlik, enflasyon yönünden de, yükseliş ve iniş trendleri dâhil, belirgin olarak kendini göstermektedir. Makro göstergeler yönünden birbirlerine yakın konjonktürler yaşayan Türk Cumhuriyetleri, ayrı ayrı ele alındığında, çeşitli farklılıklar kendini ortaya koymaktadır [ ]. 52 Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June 2012

11 Kasım EREN 3.1. Azerbaycan Cumhuriyeti Üniter bir devlet olan Azerbaycan içinde, 1 özerk cumhuriyet (Nakhichivan-Nahcivan) bulunmaktadır ( 14 ). Resmi Adı Doğal kaynakları Başlıca sanayi dalları Başlıca tarımsal üretim Başlıca ihraç malları [%] Başlıca ithal malları [%] Başlıca ihracat ortakları 10 [%] Başlıca ithalat ortakları 10 [%] Türkiye ye ihraç ettiği başlıca Türkiye den ithal ettiği başlıca Tablo 2: Azerbaycan Azərbaycan Respublikası Petrol ve doğal gaz, pamuk, demir, kurşun, çinko Petrol ve petrol ürünleri, doğal gaz, petrol arama ve çıkarma ekipmanları, çelik, demir, bakır, çimento, petrokimya ürünleri, tekstil Pamuk, tahıl, pirinç, üzüm, çay, tütün, büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık Petrol ürünleri [84], Metal [6], Ulaştırma [4], Kimyasal [2], Gıda [2] Makine [24], Petrol ürünleri [20], Metal [17], Ulaşım araçları [7], Kimyasallar [5] AB [48], İsrail [8], ABD [8], Ukrayna [4], Rusya [4], Hırvatistan [4] AB [25], Rusya [17], Türkiye [12], Çin [9], Ukrayna [7] Mineral yakıtlar, Mineral yağlar ve müstahzarları, mumlar [87], Plastik ve plastikten mamul eşya [6], Bakır ve bakırdan eşya [2], Alüminyum ve alüminyum eşya [2] Makina ve cihazlar, aletler, parçaları [13], Demir veya çelikten eşya [9], Elektrikli makina ve cihazlar, Aksam ve parçaları [9], Plastik ve plastikten mamul eşya [9], Motorlu kara kaşıtları, Traktör, Bisiklet, Motosiklet [9] Kaynak: [ ]; [ ]; stat.wto.org/countryprofiles/az_e.htm [ ]. Sovyetler Birliğinin dağılması ve Cumhuriyetler arasındaki bağımlılığı bir anlamda zorunlu kılan ekonomik yapının ani çöküşü, pazar ekonomisine geçişte ülkede birtakım zorlukların yaşanmasına neden olmuştur. Bunların başlıca nedenleri; ekonomik, siyasi, hukuki bir alt yapının olmaması, teknolojinin eski olması, serbest piyasa modelinin bilinmemesi, Ermeni işgali sonucu topraklarının 14 id=42 [ ]. Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June

12 Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri %20 sinin kaybedilmesi ve üretimin durma noktasına gelmesidir. Ermenistan la geçici ateşkes anlaşmasının ardından dikkatler ekonomi üzerinde yoğunlaşmaya başlamıştır. Bunun bir sonucu olarak 1994 yılında Asrın Anlaşması olarak adlandırılan Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ile dünyanın önde gelen petrol şirketleri arasında Hazar Denizinin Azerbaycan a ait Bölümünde Azeri, Çırağ, Güneşli Yataklarının Birlikte İşlenmesi ve Paylaşılması Hakkında ilk Anlaşma imzalanmıştır. Alınan önlemlerle, GSYİH nın reel seviyesi 1996 yılında, 1988 yılından beri ilk defa artmıştır yılları arasında GSYİH deki artış yıllık ortalama %15,9 olmuştur. SSCB döneminin sona ermesi ile birlikte başlayan ekonomideki dönüşüm ile ülkenin GSYİH yapısı da değişmiştir. Sanayi sektörünün GSYİH daki payı (özellikle ticaret, inşaat, ulaştırma ve haberleşme sektörlerinin desteği ile) yükselmiştir. Petrol sektöründe faaliyet gösteren kamu sektörünün şirketlerinin GSYİH daki yanı sıra payı özel (özellikle şirketler ticaret, de inşaat, başarılı ulaştırma olmuştur. ve haberleşme Petrol sektöründeki sektörlerinin desteği faaliyetler ile) yükselmiştir. sayesinde inşaat Petrol sektöründe ve haberleşme faaliyet gibi gösteren alt sektörlerin kamu şirketlerinin ekonomiye yanı sıra katkısı özel şirketler yüksek olmuştur de başarılı olmuştur. ( 15 ). Petrol sektöründeki faaliyetler sayesinde inşaat ve haberleşme gibi alt sektörlerin ekonomiye katkısı yüksek olmuştur ( 15 ). Azerbaycan da petrol, doğal gaz ve yan ürünleri sanayi ile; metalik Azerbaycan da madenlerin (bakır, petrol, doğal çinko, gaz kurşun, ve yan ürünleri alüminyum, sanayi ile; demir) metalik üretimi madenlerin ve (bakır, hammadde çinko, kurşun, kaynaklarına alüminyum, bağlı demir) olarak üretimi yan sanayi ve hammadde oldukça gelişmiştir. kaynaklarına bağlı olarak yan sanayi oldukça gelişmiştir. Azerbaycan, gıda maddelerinin üretimi yönünden çok elverişli doğal Azerbaycan, şartlara sahiptir. gıda maddelerinin Ancak; makine-ekipman üretimi yönünden çok yetersizliği, elverişli doğal kaliteli şartlara tohum, sahiptir. gübre Ancak; ve makine-ekipman ziraî ilaç kullanılmaması yetersizliği, ve kaliteli yeterli tohum, tarımsal gübre kredilerin ve ziraî ilaç açılamaması kullanılmaması nedenleriyle ve yeterli tarımsal ülke potansiyeli kredilerin yeterince açılamaması değerlendirilememiştir. nedenleriyle ülke Hammadde potansiyeli fiyatlarının yeterince değerlendirilememiştir. Hammadde fiyatlarının yükselmesi, üretilen malların ihraç yükselmesi, üretilen malların ihraç edilememesi, yeterli miktarda hammadde edilememesi, yeterli miktarda hammadde ve yardımcı madde ve malzeme temin ve yardımcı madde ve malzeme temin edilememesi, üretim için ayrılan fonların edilememesi, üretim için ayrılan fonların verimli bir şekilde kullanılamaması, finansman verimli bir şekilde kullanılamaması, finansman kaynaklarının yetersizliği, kaynaklarının yetersizliği, döviz darboğazı ve özelleştirmenin yeterli seviyeye döviz darboğazı ve özelleştirmenin yeterli seviyeye ulaşmaması ( 16 ulaşmaması ( 16 ) yıllar içinde üretimde dalgalanmalara neden olmuştur. ) yıllar içinde üretimde dalgalanmalara neden olmuştur. Grafik-8:Azerbaycan Ekonomisinde Sektörlerin Payı (%) Grafik 8: Azerbaycan Ekonomisinde Sektörlerin Payı (%) 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0, Tarım Sanayi Hizmetler Kaynak: verilerinden verilerinden yararlanılarak yararlanılarak Sovyetler Birliği nin son döneminde Azerbaycan da sektörlerin milli gelir yaratma bakımından paylarının birbirine yakın olduğu; ancak zaman içinde tarımın payının önemli ölçüde azalırken, 15 sektörünün payının belirgin bir biçimde arttığı görülmektedir. Bağımsızlık RAPORU-2010 [ ]. sonrasında, sanayi alanında özellikle petrol alanındaki atılımlar, sanayinin payının artmasına 16 [ ]. neden olmuştur. Sektörlerin 54 katma değer yaratma kabiliyetleri gibi, istihdam yaratma olanakları bakımından Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June 2012 da paylarının birbirine yakın olduğu; ancak zaman içinde sanayi sektörünün payı önemli ölçüde azalırken, hizmetler ve tarım sektörü paylarının belirgin bir biçimde arttığı görülmektedir. Sanayi sektörünün milli gelir içindeki payı artarken, istihdamda aksi yönde bir gelişmenin yaşanması; sanayi alanında gittikçe daha sermaye yoğun yöntemlerin tercih 15 [ ] [ ].

13 Kasım EREN Sovyetler Birliği nin son döneminde Azerbaycan da sektörlerin milli gelir yaratma bakımından paylarının birbirine yakın olduğu; ancak zaman içinde tarımın payının önemli ölçüde azalırken, sanayi sektörünün payının belirgin bir biçimde arttığı görülmektedir. Bağımsızlık sonrasında, sanayi alanında özellikle petrol alanındaki atılımlar, sanayinin payının artmasına neden olmuştur. Sektörlerin katma değer yaratma kabiliyetleri gibi, istihdam yaratma olanakları bakımından da paylarının birbirine yakın olduğu; ancak zaman içinde sanayi sektörünün payı önemli ölçüde azalırken, hizmetler ve tarım sektörü paylarının belirgin bir biçimde arttığı görülmektedir. Sanayi sektörünün milli gelir içindeki payı artarken, istihdamda aksi yönde bir gelişmenin yaşanması; edildiği sanayi ve alanında petrol-doğal gittikçe gaz daha üretimi sermaye türünden yoğun büyüme yöntemlerin faaliyetlerin tercih istihdama edildiği nispeten ve petroldoğal verdiği gaz üretimi şeklinde türünden yorumlanabilir. büyüme faaliyetlerin istihdama nispeten düşük katkı düşük katkı verdiği edildiği ve şeklinde petrol-doğal yorumlanabilir. gaz üretimi türünden büyüme faaliyetlerin istihdama nispeten düşük Grafik-9:Azerbaycan katkı verdiği şeklinde Ekonomisinde yorumlanabilir. Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) Grafik 9: Azerbaycan Ekonomisinde Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) Grafik-9:Azerbaycan Ekonomisinde Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) 60,0 50,0 40,0 60,0 30,0 50,0 20,0 40,0 10,0 30,0 20,0-10, ,0-20,0 0,0-30,0-10, ,0 Tarım Sanayi Hizmetler Büyüme hızı -30,0 Kaynak: verilerinden verilerinden yararlanılarak yararlanılarak Tarım Sanayi Hizmetler Büyüme hızı Kaynak: verilerinden yararlanılarak 2005 yılına kadar genellikle dış ticaret bilançosu açık verirken, ithalatın milli gelir içindeki payı da 2005 %70 yılına seviyelerine 2005 kadar yılına genellikle kadar yükselmiştir. kadar dış genellikle ticaret bilançosu Büyümenin dış ticaret açık bilançosu verirken, artması ithalatın ile ithalatın açık verirken, milli gelir payı ithalatın içindeki önemli payı ölçüde milli düşerken, gelir da %70 içindeki seviyelerine ihracatın payı, payı kadar petrol %70 yükselmiştir. fiyatlarının seviyelerine Büyümenin da artmasının kadar yükselmiştir. ile yardımıyla ithalatın kayda Büyümenin payı önemli değer ölçüde bir artış artması göstermiş; düşerken, ihracatın cari işlemler payı, petrol fazlasının fiyatlarının milli gelir da artmasının içindeki payı, yardımıyla 2005 yılından kayda değer itibaren bir artış % 30 seviyelerine ile ithalatın kadar payı yükselmiştir önemli ölçüde ( 17 ). düşerken, ihracatın payı, petrol fiyatlarının da göstermiş; cari işlemler fazlasının milli gelir içindeki payı, 2005 yılından itibaren % 30 artmasının yardımıyla kayda değer bir artış göstermiş; cari işlemler fazlasının milli seviyelerine kadar yükselmiştir ( Grafik-10: gelir içindeki Azerbaycan payı, 2005 Dış Ticaret yılından 17 ). Dengesi/GSYİH itibaren %(%) 30 seviyelerine kadar yükselmiştir ( 17 ). Grafik-10: Azerbaycan Dış Ticaret Dengesi/GSYİH (%) Grafik 10: Azerbaycan Dış Ticaret Dengesi/GSYİH (%) 100,00 80,00 100,00 60,00 80,00 40,00 60,00 20,00 40,00 20, ,00 0, ,00-20,00-40,00 İhr/GSYİH İth/GSYİH Dış tic.deng/gsyih İhr/GSYİH İth/GSYİH Dış tic.deng/gsyih Kaynak: verilerinden yararlanılarak Kaynak: verilerinden verilerinden yararlanılarak yararlanılarak Bağımsızlığını 1991 yılında kazanmış olan Azerbaycan, şiddetli enflasyon sorunu ile Bağımsızlığını 1991 yılında kazanmış olan Azerbaycan, şiddetli enflasyon sorunu ile karşılaşmış; 17 enflasyon 1994 yılında %1662 ile zirveye ulaşmıştır. İzlenen politikalar ile karşılaşmış; enflasyon 1994 yılında %1662 ile zirveye ulaşmıştır. İzlenen politikalar ile 1997 de pported=y&cno=2 %3.7 seviyesine indirilmiş; 2000 lerin ortalarından başlayarak yeniden yükselmeye 1997 de %3.7 seviyesine indirilmiş; 2000 lerin ortalarından başlayarak yeniden yükselmeye başlayan enflasyon, 2009 yılında kontrol altına alınmıştır. Bunda yaklaşık %45 oranında başlayan enflasyon, 2009 yılında kontrol altına alınmıştır. Bunda yaklaşık %45 oranında azaltılan bütçe harcamalarının önemli bir etkisi olduğu söylenebilir. azaltılan bütçe harcamalarının Ekonomi önemli ve Yönetim bir etkisi Araştırmaları olduğu Dergisi söylenebilir. / Clt:1 / Sayı:1 / Haziran 2012 Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June Günümüzde, Günümüzde, Azerbaycan ın Azerbaycan ın milli milli gelirinin gelirinin yaklaşık yaklaşık yarısı yarısı ham ham petrol petrol ve ve doğal doğal gaz gaz üretiminden üretiminden oluşmaktadır. oluşmaktadır. Petrol Petrol fiyatlarındaki fiyatlarındaki artış artış ve ve yeni yeni petrol petrol ve ve doğal doğal gaz gaz boru boru hatlarının hatlarının oluşturulması ile birlikte, yılındaki yılındaki %27.6 %27.6 seviyesinden seviyesinden %53.6 %53.6 seviyesine seviyesine ulaşmış; ulaşmış; dünya dünya O=2

14 Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri Bağımsızlığını 1991 yılında kazanmış olan Azerbaycan, şiddetli enflasyon sorunu ile karşılaşmış; enflasyon 1994 yılında %1662 ile zirveye ulaşmıştır. İzlenen politikalar ile 1997 de %3.7 seviyesine indirilmiş; 2000 lerin ortalarından başlayarak yeniden yükselmeye başlayan enflasyon, 2009 yılında kontrol altına alınmıştır. Bunda yaklaşık %45 oranında azaltılan bütçe harcamalarının önemli bir etkisi olduğu söylenebilir. Günümüzde, Azerbaycan ın milli gelirinin yaklaşık yarısı ham petrol ve doğal gaz üretiminden oluşmaktadır. Petrol fiyatlarındaki artış ve yeni petrol ve doğal gaz boru hatlarının oluşturulması ile birlikte, 2000 yılındaki %27.6 seviyesinden %53.6 seviyesine ulaşmış; dünya ekonomik krizi ve petrol fiyatlarının da düşmesi ile bu oran kısmen küçülerek 2010 yılında %45.6 seviyesine gerilemiştir ( 18 ) Kazakistan Cumhuriyeti Üniter bir devlettir; 14 Eyaletten (Akmola, Aktöbe, Atırav, Batı Kazakistan, Doğu Kazakistan, Güney Kazakistan, Jambıl, Karagandı, Kızılorda, Kostanay, Kuzey Kazakistan, Mangistav, Pavlodar, Taldıkorgan) oluşmaktadır ( 19 ). Resmi Adı Doğal kaynakları Başlıca sanayi dalları Başlıca tarımsal üretim Başlıca ihraç malları [%] Başlıca ithal malları [%] Tablo 3: Kazakistan Qazaqstan Respwblïkası Petrol, Kömür, Demir Cevheri, Manganez, Kromit, Kurşun, Bakır, Çinko, Titanyum, Boksit, Altın, Gümüş, Fosfat, Sülfür, Demir ve Çelik Traktörler ve diğer Tarım Makineleri, Elektrik Motorları, İnşaat Malzemeleri Hububat, Pamuk, Büyükbaş hayvan Mineraller [69.7], Metaller [17.1], Gıda ürünleri [4.3], Kimyasallar [4.0] Makine ve teçhizatı [46.6], Metaller [13.3], Mineraller [13.1], Kimyasallar [10.6] Başlıca ihracat ortakları 10 [%] AB [54], Çin [18], Rusya [5], Kanada [4], İsrail [2] Başlıca ithalat ortakları 10 [%] Rusya [23], AB [30], Çin [17], Ukrayna [6], ABD [5] Türkiye ye ihraç ettiği başlıca Bakır ve bakırdan eşya [37], Mineral yakıtlar, Mineral yağlar ve müstahzarları, Mumlar [29], Hububat [19], Demir ve çelik [5] 18 [ ]; azstat.org/publications/azfigures/2011/en/010.shtml, [ ] id=45&s=-1 [ ]. 56 Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June 2012

15 Kasım EREN Türkiye den ithal ettiği başlıca Elektrikli makina ve cihazlar, Aksam ve parçaları [16], Nükleer reaktörler, Kazan; Makina ve cihazlar, Aletler, Parçaları [13], Plastik ve plastikten mamul eşya, Demir veya çelikten eşya [10] Kaynak: [ ]; [ ]. Rusya Federasyonu ndan (17 milyon km²) sonra, BDT ülkeleri arasında en büyük yüzölçümüne sahip olan Kazakistan (2,7 milyon km²), büyük petrol rezervlerine ve çeşitli metal kaynaklarına sahiptir. Kazakistan ın ayrıca tarım ve hayvancılık alanında da büyük potansiyeli mevcuttur. Kazakistan sanayii petrol ve doğal kaynakların çıkartılması ile makine imalatına dayalıdır. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra, geleneksel ağır sanayi ürünlerine olan talebin bir anda daralması nedeniyle sanayide küçülme dönemine girmiştir yılında sanayinin GSYİH içindeki payı %31 iken bu oran dört yıl içinde %21 e inmiştir. Ekonominin yeniden yapılandırılması ve 1993 yılında ulusal para birimi Tenge nin tedavüle sürülmesiyle bağımsız bir ekonomik gelişme yolunda ilerleme çabaları 1996 yılından itibaren sonuç vermeye başlamış, Kazakistan bağımsızlık tarihinde ilk defa büyümeye geçmiştir ( 20 ). Şiddetli enflasyon sorunu (1994 yılı için %1877) ile mücadele edildikçe büyüme ve işsizlik konularında iyileşmeler kendini göstermeye başlamıştır. zaman içinde azalırken, sanayi ve özellikle hizmetler sektörünün ekonomi içindeki ağırlığı 1997 Asya krizinin de etkisi ile negatif olan büyüme, izleyen yıllarda yeniden giderek artmaktadır. yükselmeye başlamıştır. Ülkede tarımın payı zaman içinde azalırken, sanayi ve özellikle hizmetler sektörünün ekonomi içindeki ağırlığı giderek artmaktadır. Grafik-11:Kazakistan Ekonomisinde Sektörlerin Payı (%) Grafik 11: Kazakistan Ekonomisinde Sektörlerin Payı (%) 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0, Tarım Sanayi Hizmetler Kaynak: verilerinden verilerinden yararlanılarak yararlanılarak İstihdama katkı bakımından hizmetler sektörü %50 nin üzerindeki katkısıyla en önemli sektördür. İstihdama Zaman içinde katkı tarım bakımından sektörünün payı hizmetler azalırken, sektörü tarımın bıraktığı %50 nin boşluğu üzerindeki böylece sanayi sektörü doldurmaktadır [ ]. Grafik-12:Kazakistan Ekonomisinde Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June Tarım Sanayi Hizmetler Büyüme hızı Kaynak: verilerinden yararlanılarak

16 0, Tarım Sanayi Hizmetler Kaynak: verilerinden yararlanılarak Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri İstihdama katkı bakımından hizmetler sektörü %50 nin üzerindeki katkısıyla en önemli sektördür. Zaman içinde tarım sektörünün payı azalırken, tarımın bıraktığı boşluğu böylece sanayi katkısıyla sektörü en önemli doldurmaktadır. sektördür. Zaman içinde tarım sektörünün payı azalırken, tarımın bıraktığı boşluğu böylece sanayi sektörü doldurmaktadır. Grafik-12:Kazakistan Ekonomisinde Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) Grafik12: Kazakistan Ekonomisinde Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) Tarım Sanayi Hizmetler Büyüme hızı Kaynak: verilerinden yararlanılarak Kaynak: verilerinden yararlanılarak Dış ekonomik ilişkilerinde genellikle açık veren Kazakistan ın ticaretinde BDT ülkeleri yaklaşık Dış ekonomik ilişkilerinde genellikle açık veren Kazakistan ın ticaretinde %50 paya sahiptir. BDT ile ticaretinde bazen açık, bazen fazla vermektedir. Bütün dış BDT ülkeleri yaklaşık %50 paya sahiptir. BDT ile ticaretinde bazen açık, bazen ticaretinde ise 2001 yılından beri fazla vermeye başlamıştır. Ekonomi politikalarında fazla vermektedir. Bütün dış ticaretinde ise 2001 yılından beri fazla vermeye müdahaleci stratejiler izleyen Kazak hükümetinin temel amacı, petrol gelirlerini kullanarak başlamıştır. Ekonomi politikalarında müdahaleci stratejiler izleyen Kazak azaltmaktır ekonominin hükümetinin ( 21 enerji ). İthal dışındaki temel malları amacı, arasında sektörlerini petrol önemli de gelirlerini bir kalkındırmak, yer tutan kullanarak makine bu sayede ve ekonominin teçhizatı, ekonomide yatırım çeşitlilik enerji ve sanayileşmeye sağlamak ve ekonominin dışındaki sektörlerini verilen önemin petrole de kalkındırmak, bir göstergesidir. ve dolayısıyla dünya petrol fiyatlarına aşırı bağımlılığını bu sayede ekonomide çeşitlilik sağlamak ve ekonominin petrole ve dolayısıyla dünya petrol fiyatlarına aşırı bağımlılığını azaltmaktır ( 21 ). İthal malları arasında önemli bir yer tutan makine ve teçhizatı, yatırım ve sanayileşmeye verilen önemin bir göstergesidir. Grafik-13: Kazakistan Dış Ticaret Dengesi/GSYİH (%) Grafik 13: Kazakistan Dış Ticaret Dengesi/GSYİH (%) 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00-10,00-20, İhr/GSYİH İth/GSYİH Dış tic.deng/gsyih Kaynak: verilerinden yararlanılarak Kaynak: verilerinden yararlanılarak Kırgızistan Üniter bir devlettir; 7 eyaletten (Batken, Chui, Jalal-Abad, Naryn, Osh, Talas, Issyk-Kul ) oluşmaktadır ( 22 ). Tablo-4:Kırgızistan 21 [ ] Resmi Adı Kırgız Respublikası Doğal kaynakları Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Altın, Su gücü, Dergisi Uranyum, / Clt:1 Doğal / Sayı:1 gaz, Civa / Haziran 2012 Başlıca 58 sanayi Journal dalları of Economics Küçük and Management boyutta makine, Research Tekstil, / Vol:1 Gıda / işleme, No:1 / June mobilya, 2012 çimento Başlıca tarımsal üretim Tütün, pamuk, meyve, sebze, küçük ve büyükbaş hayvan, yün Başlıca ihraç malları [%] Mineraller [29,1], Değerli metal ve taşlar [20,1], Tekstil [10,8], Cam ve inşaat malzemeleri [4,8] Başlıca ithal malları [%] Mineraller [32,3], Makine ve aksamları [14,2], Kimyasallar [9,2], Yiyecek, içecek ve tütün [7,7] Başlıca ihracat ortakları 10 [%] İsviçre [26], BAE [20], Rusya [18], Kazakistan [12], ABD [6] Başlıca ithalat ortakları 10 [%] Rusya [34], Çin [21], Kazakistan [12], AB [9], ABD [6] Türkiye ye ihraç ettiği başlıca Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular [48,84], Yenilen meyveler, Kabuklu yemişler, Turunçgil [29,71], Pamuk [8,33] Türkiye den ithal ettiği başlıca Halılar ve diğer yer kaplamaları [23,8], Örme giyim eşyası ve aksesuarları [8,9], Reaktörler, Kazan; Makina ve cihazlar, Aletler ve parçaları [8,9] Kaynak: [ ]; [ ]. Tarım sektörü Kırgız ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Başlıca tarım ürünleri tütün, yün, pamuk, deri, ipek, meyve ve sebzedir. Tarımsal üretimin büyük bir kısmı özel sektör

17 Kasım EREN 3.3. Kırgızistan Üniter bir devlettir; 7 eyaletten (Batken, Chui, Jalal-Abad, Naryn, Osh, Talas, Issyk-Kul ) oluşmaktadır ( 22 ). Resmi Adı Doğal kaynakları Başlıca sanayi dalları Başlıca tarımsal üretim Başlıca ihraç malları [%] Başlıca ithal malları [%] Başlıca ihracat ortakları 10 [%] Tablo 4: Kırgızistan Kırgız Respublikası Altın, Su gücü, Uranyum, Doğal gaz, Civa Küçük boyutta makine, Tekstil, Gıda işleme, mobilya, çimento Tütün, pamuk, meyve, sebze, küçük ve büyükbaş hayvan, yün Mineraller [29,1], Değerli metal ve taşlar [20,1], Tekstil [10,8], Cam ve inşaat malzemeleri [4,8] Mineraller [32,3], Makine ve aksamları [14,2], Kimyasallar [9,2], Yiyecek, içecek ve tütün [7,7] İsviçre [26], BAE [20], Rusya [18], Kazakistan [12], ABD [6] Başlıca ithalat ortakları 10 [%] Rusya [34], Çin [21], Kazakistan [12], AB [9], ABD [6] Türkiye ye ihraç ettiği başlıca Türkiye den ithal ettiği başlıca Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular [48,84], Yenilen meyveler, Kabuklu yemişler, Turunçgil [29,71], Pamuk [8,33] Halılar ve diğer yer kaplamaları [23,8], Örme giyim eşyası ve aksesuarları [8,9], Reaktörler, Kazan; Makina ve cihazlar, Aletler ve parçaları [8,9] Kaynak: [ ]; [ ]. Tarım sektörü Kırgız ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Başlıca tarım ürünleri tütün, yün, pamuk, deri, ipek, meyve ve sebzedir. Tarımsal üretimin büyük bir kısmı özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir. Kırgızistan yıllık 40,000 ton ile Sovyetler Birliği nin üçüncü büyük yün üreticisi durumunda iken 1995 yılında koyun sayısı 12 milyondan 7 milyona düşmüştür. Üretilmekte olan yünün de ancak % 15 i işlenmektedir yılında ülkenin hububat ihtiyacının yalnız % 40 ı ülke içinde üretilmekte iken, 1997 yılındaki üretimde kaydedilen % 21.8 oranındaki artış sonucu hububat konusunda dışa bağımlılık azalmıştır. Şeker, bitkisel yağ ve süt ürünlerinde dışa bağımlılık devam etmektedir. Tarım, istihdam açısından da önemli sektördür. Hükümet girdi desteği hususunda en önemli rolü oynadığı gibi, tarımsal ürünlerin birinci alıcısı konumundadır ( 23 ) pid=46&s=-1 [ ] [ ]. Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June

18 hububat ihtiyacının yalnız % 40 ı ülke içinde üretilmekte iken, 1997 yılındaki üretimde kaydedilen % 21.8 oranındaki artış sonucu hububat konusunda dışa bağımlılık azalmıştır. Şeker, bitkisel yağ ve süt ürünlerinde dışa bağımlılık devam etmektedir. Tarım, istihdam açısından da önemli sektördür. Hükümet girdi Bağımsız desteği Devletler hususunda Topluluğu en İçinde önemli Türk Cumhuriyetleri rolü oynadığı gibi, tarımsal ürünlerin birinci alıcısı konumundadır ( 23 ). Özellikle tarımda verimliliği ve Özellikle üretimi arttırmak tarımda için verimliliği makine ve teçhizatın üretimi arttırmak ithalat yoluyla için makine karşılanmasına ve teçhizatın çalışılmaktadır. ithalat yoluyla Makine ve karşılanmasına aksamlarının başlıca çalışılmaktadır. ithal malları Makine arasında ve yer aksamlarının alıyor olması, başlıca bu bakımdan ithal malları önemlidir. arasında yer alıyor olması, bu bakımdan önemlidir. Grafik-14:Kırgızistan Ekonomisinde Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) Grafik 14: Kırgızistan Ekonomisinde Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) Tarım Sanayi Hizmetler Büyüme hızı Kaynak: verilerinden yararlanılarak Kaynak: verilerinden yararlanılarak Kırgızistan, diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetleri arasında en çok reform gerçekleştiren, Grafik-14:Kırgızistan Ekonomisinde Büyüme ve Sektörlerin İstihdama Katkısı (%) IMF in desteğini ilk alan ve bölgede Dünya Ticaret Örgütü ne ilk giren ülkedir. Kırgızistan, diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetleri arasında en çok reform Kaynak: verilerinden yararlanılarak gerçekleştiren, 1991 yılında bağımsızlığını IMF in desteğini kazandıktan ilk alan sonra, ve bölgede uzun vadeli Dünya ve kapsamlı Ticaret Örgütü ne bir ekonomik ilk reform giren ülkedir. Kırgızistan, programını diğer benimsemiştir. Orta Asya Reformlar, Türk Cumhuriyetleri 1992'de onaylanan, arasında en Ekonomik çok reform Reform gerçekleştiren, Programı IMF in çerçevesinde desteğini gerçekleştirilmektedir. ilk alan ve bölgede Dünya Ticaret Örgütü ne yılları arasındaki ilk giren ülkedir. dönemde hedef olarak genel liberalizasyon 1991 yılında bağımsızlığını kabul edilmiştir. kazandıktan Bu dönemde, sonra, yerel uzun para vadeli birimi ve kapsamlı Som tedavüle bir ekonomik reform programını benimsemiştir. Reformlar, 1992 de onaylanan, Ekonomik 1991 çıkarılmıştır. yılında bağımsızlığını arasındaki kazandıktan dönemde; sonra, uzun özelleştirmeler vadeli ve kapsamlı ve devletin bir ekonomik ekonomideki reform programını Reform rolünün azaltılması, Programı benimsemiştir. çerçevesinde yeni bir Reformlar, vergi gerçekleştirilmektedir. sistemi 1992'de kurulması, onaylanan, Merkez Bankası'na Ekonomik yılları daha Reform fazla arasındaki Programı özerklik çerçevesinde dönemde verilmesi hedef gibi gerçekleştirilmektedir. reformlar olarak genel gerçekleştirilmiştir. liberalizasyon kabul 1998 yılları edilmiştir. sonrası arasındaki dönemde, Bu dönemde dönemde, özelleştirmenin hedef yerel olarak para genel birimi sonuçlanması liberalizasyon Som tedavüle ve istikrarlı kabul çıkarılmıştır. bir edilmiştir. ekonomik gelişme Bu dönemde, arasındaki hedeflenmiştir. yerel dönemde; para Özelleştirmeler birimi özelleştirmeler Som tarımda tedavüle ve ve çıkarılmıştır. devletin büyük sanayide ekonomideki tamamlanma rolünün arasındaki aşamasına azaltılması, dönemde; getirilmiştir yeni özelleştirmeler bir ( 24 vergi ). İzlenen sistemi ve politikalar devletin kurulması, ile ekonomideki tarımın Merkez payı rolünün Bankası na azaltılmış; azaltılması, 1996 daha yılındaki fazla yeni bir özerklik vergi %50 sistemi seviyesinden, verilmesi kurulması, gibi %20 reformlar Merkez seviyesine Bankası'na gerçekleştirilmiştir. indirilmiştir. daha fazla Hizmetler özerklik 1998 verilmesi sonrası sektörünün dönemde, gibi payı reformlar ise özelleştirmenin ekonominin gerçekleştirilmiştir. %50 sine sonuçlanması ulaşmıştır ve Bununla sonrası istikrarlı birlikte, dönemde, ekonomik ekonomide özelleştirmenin gelişme istikrarlı sonuçlanması hedeflenmiştir. büyüme hedeflerine ve Özelleştirmeler istikrarlı ulaşılamamış, bir ekonomik tarımda yıllar içinde gelişme ve önemli büyük hedeflenmiştir. dalgalanmalar sanayide Özelleştirmeler tamamlanma yaşanmıştır. aşamasına tarımda ve büyük getirilmiştir sanayide ( 24 tamamlanma ). İzlenen politikalar aşamasına ile getirilmiştir tarımın payı ( 24 ). İzlenen azaltılmış; politikalar 1996 yılındaki ile tarımın %50 payı azaltılmış; seviyesinden, Grafik-15:Kırgızistan 1996 %20 yılındaki seviyesine Ekonomisinde %50 indirilmiştir. seviyesinden, Sektörlerin Hizmetler Payı %20 (%) seviyesine sektörünün indirilmiştir. payı ise ekonominin Hizmetler sektörünün %50 sine ulaşmıştır. payı ise ekonominin Bununla %50 sine birlikte, ulaşmıştır. ekonomide Bununla istikrarlı birlikte, büyüme ekonomide hedeflerine istikrarlı büyüme ulaşılamamış, hedeflerine yıllar ulaşılamamış, içinde önemli yıllar dalgalanmalar içinde önemli yaşanmıştır. dalgalanmalar yaşanmıştır. Grafik-15:Kırgızistan Grafik Ekonomisinde 15: Kırgızistan Sektörlerin Ekonomisinde Payı (%) Sektörlerin Payı (%) 60,0 50,0 40, ,0 [ ] ,0 [ ]. 10,0 0, Tarım Sanayi Hizmetler Kaynak: verilerinden verilerinden yararlanılarak yararlanılarak 24 [ ]. İhracatta BDT dışı ülkeler, ithalatta ise BDT ülkeleri, özellikle Rusya, öne çıkmaktadır yılından 60 beri Journal dış of Economics ticaret hacminin and Management milli Research gelir içindeki / Vol:1 / No:1 payı / June dikkat 2012 çekici bir şekilde yükselmektedir. Dış ticaret dengesi genellikle açık veren bir ülkedir. Batıdan özellikle İsviçre ile ilişkisi bulunmakta, AB gerilerde kalmaktadır. Öyle ki, ihracatta ilk beş ülke içinde yer bulamazken, ithalatta dördüncü sırada yer almaktadır. Bir anlamda AB ile arasındaki ilişkiler göreli olarak azalmaktadır. Nitekim 2000 yılında ihracatta tek başına Almanya nın payı %29, ithalatta ise ABD nin payı %10 seviyesinde bulunmaktaydı. Grafik-16: Kırgızistan Dış Ticaret Dengesi (%) 24 [ ].

19 Kasım EREN İhracatta BDT dışı ülkeler, ithalatta ise BDT ülkeleri, özellikle Rusya, öne çıkmaktadır yılından beri dış ticaret hacminin milli gelir içindeki payı dikkat çekici bir şekilde yükselmektedir. Dış ticaret dengesi genellikle açık veren bir ülkedir. Batıdan özellikle İsviçre ile ilişkisi bulunmakta, AB gerilerde kalmaktadır. Öyle ki, ihracatta ilk beş ülke içinde yer bulamazken, ithalatta dördüncü sırada yer almaktadır. Bir anlamda AB ile arasındaki ilişkiler göreli olarak azalmaktadır. Nitekim 2000 yılında ihracatta tek başına Almanya nın payı %29, ithalatta ise göreli olarak azalmaktadır. Nitekim 2000 yılında ihracatta tek başına Almanya nın payı %29, ABD nin payı %10 seviyesinde bulunmaktaydı. ithalatta ise ABD nin payı %10 seviyesinde bulunmaktaydı. Grafik-16: Kırgızistan Dış Ticaret Dengesi (%) Grafik-16: Kırgızistan Dış Ticaret Dengesi (%) 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00-20,00-40,00-60, İhr/GSYİH İth/GSYİH Dış tic.deng/gsyih Kaynak: verilerinden yararlanılarak Kaynak: verilerinden yararlanılarak Özbekistan Üniter bir devlettir; 12 eyalet (Andojon, Buxoro Farg'ona Jizzax, Xorazm, Namangan, Qashqadaryo, Samarqand, Sirdoryo, Surxondaryo, Toshkent, Toshkent City ) ve 1 özerk cumhuriyetten (Qaraqalpaqstan-Karakalpakistan) oluşmaktadır ( 25 ) 3.4. Özbekistan Tablo-5:Özbekistan Üniter bir devlettir; 12 eyalet (Andojon, Buxoro Farg ona Jizzax, Xorazm, Resmi Adı O zbekiston Respublikası Namangan, Qashqadaryo, Samarqand, Sirdoryo, Surxondaryo, Toshkent, Doğal kaynakları Altın, Petrol, Doğal gaz, Kimyasallar Toshkent City ) ve 1 özerk cumhuriyetten (Qaraqalpaqstan-Karakalpakistan) Başlıca sanayi dalları Tekstil, İşlenmiş gıda, Makine üretimi, Metalurji, oluşmaktadır Başlıca tarımsal üretim ( 25 ) Pamuk, Sebze, Meyve, Hububat, Büyükbaş hayvan Başlıca ihraç malları [%] Pamuk [39], Altın [23], İmalat sanayii [12] Başlıca ithal malları [%] Sermaye Tablo malları 5: [77], Özbekistan Gıda ve canlı hayvan [16], Petrol ve enerji [1] Başlıca ihracat ortakları [%] Rusya [24], Polonya [10], Çin [9], Türkiye [6] Başlıca Resmi ithalat Adı ortakları [%] Rusya [26], O zbekiston G.Kore [14], Respublikası Çin [14], Kazakistan [7] Türkiye ye Doğal kaynakları ihraç ettiği başlıca Katotlar, Altın, katot Petrol, parçaları Doğal [52], İşlenmemiş gaz, Kimyasallar külçe çinko [7], Pamuk ipliği [7], Pamuk [6], Rafine bakırdan tel [5] Türkiye den Başlıca sanayi ithal ettiği dalları başlıca Otobüs Tekstil, [9], Hasat İşlenmiş makinaları gıda, aksamı Makine [1], Naylon, üretimi, poliamidden Metalurji, iplik [1] Kaynak Başlıca : tarımsal üretim Pamuk, Sebze, Meyve, Hububat, Büyükbaş [ ]; hayvan [ ]. Başlıca ihraç malları [%] Pamuk [39], Altın [23], İmalat sanayii [12] Özbekistan, 25 milyonu aşan nüfusu Sermaye ve Sovyetler malları Birliği [77], döneminde Gıda ve inşa canlı edilmiş hayvan sanayi [16], yapısı ile Başlıca diğer ithal cumhuriyetlere malları [%] göre ekonomik Petrol olarak ve enerji daha [1] gelişmiş bir yapıya sahiptir. Dolayısıyla Orta Asya da dinamik bir ekonomi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte sahip Başlıca ihracat ortakları [%] Rusya [24], Polonya [10], Çin [9], Türkiye [6] olduğu yeraltı kaynaklarının zenginliği ile de dikkat çekicidir. Ülke önemli miktarda doğal gaz, 25 petrol ve altın rezervlerine sahiptir. Denize kıyısı olmayan Özbekistan ın ekonomi açısından pid=52&s=-1 yaşamakta olduğu [ ]. en büyük sıkıntı topraklarının kuraklığıdır. Aral Gölü, her yıl artan oranlarda kurumakta ve ülke topraklarından geçen nehirler de bu toprakların sadece yüzde 10 luk bir kısmını tarıma elverişli bir hale getirebilmektedir. Buna rağmen pamuk üretiminde dünyada ön sıralarda Journal yer of Economics alan ülkede, and Management üretilen Research pamuğun / Vol:1 / yalnızca No:1 / June yüzde si işlenebilmektedir. Ülkenin önemli ölçekteki pamuk üretimi, yabancı yatırımcıların dikkatini çekmiş ve ülkede birçok yabancı ortaklı tekstil yatırımları gerçekleştirilmiştir. Uygulanan 25 [ ].

20 Bağımsız Devletler Topluluğu İçinde Türk Cumhuriyetleri Başlıca ithalat ortakları [%] Rusya [26], G.Kore [14], Çin [14], Kazakistan [7] Katotlar, katot parçaları [52], İşlenmemiş külçe çinko Türkiye ye ihraç ettiği başlıca [7], Pamuk ipliği [7], Pamuk [6], Rafine bakırdan tel [5] Türkiye den ithal ettiği başlıca Otobüs [9], Hasat makinaları aksamı [1], Naylon, poliamidden iplik [1] Kaynak: [ ]; [ ]. Özbekistan, 25 milyonu aşan nüfusu ve Sovyetler Birliği döneminde inşa edilmiş sanayi yapısı ile diğer cumhuriyetlere göre ekonomik olarak daha gelişmiş bir yapıya sahiptir. Dolayısıyla Orta Asya da dinamik bir ekonomi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte sahip olduğu yeraltı kaynaklarının zenginliği ile de dikkat çekicidir. Ülke önemli miktarda doğal gaz, petrol ve altın rezervlerine sahiptir. Denize kıyısı olmayan Özbekistan ın ekonomi açısından yaşamakta olduğu en büyük sıkıntı topraklarının kuraklığıdır. Aral Gölü, her yıl artan oranlarda kurumakta ve ülke topraklarından geçen nehirler de bu toprakların sadece yüzde 10 luk bir kısmını tarıma elverişli bir hale getirebilmektedir. Buna rağmen pamuk üretiminde dünyada ön sıralarda yer alan ülkede, üretilen pamuğun yalnızca yüzde 20 si işlenebilmektedir. Ülkenin önemli ölçekteki pamuk üretimi, yabancı yatırımcıların dikkatini çekmiş ve ülkede birçok yabancı ortaklı tekstil yatırımları gerçekleştirilmiştir. Uygulanan politikalar, başta pamuk olmak üzere, ülkede üretilen hammaddelerin işlenip ürün haline getirilmesinden sonra ihracat yapılması ve genel ihracat potansiyelinin arttırılmasına yönelik olmuştur. Özel girişimciliğin oluşması ve yerleşmesi için devletçe girişimcilere kolaylıklar sağlanmıştır. Orta vadede; uçak, otomobil, tarım makineleri, kazı makinesi ve ağır makineler, elektronik eşya ve yerel hammadde ile ilaç üretimine ağırlık verilmesi hedeflenmiştir ( 26 ) yılında payları yaklaşık olarak %30 seviyesinde bulunan sektörlerin ağırlıklarının 2000 li yıllarda önemli ölçüde değişmiş olduğu göze çarpmaktadır. Tarımın GSYİH içindeki payı %20 seviyesine inerken; artan sanayi malı ithalatı ile desteklenen sanayi sektörü ve hizmetler sektörü (özellikle tarıma dayalı sanayi ve gıda ürünleri sanayi), paylarını genişletmiştir ( 27 ) [ ] [ ]. 62 Journal of Economics and Management Research / Vol:1 / No:1 / June 2012