Mart 2016 March 2016 Yıl 9, Sayı XXV, ss Year 9, Issue XXV, pp DOI No:

Transkript

1 Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Mart 2016 March 2016 Yıl 9, Sayı XXV, ss Year 9, Issue XXV, pp DOI No: Corcî Zeydân, İslâm Uygarlıkları Tarihi, Cilt 1-2, Notlarla Günümüz Türkçesine Çeviren: Nejdet GÖK, İletişim Yayınları, İstanbul, (Cilt 1, 4.Baskı 2013, 758 sayfa, ISBN-13: ), (Cilt 2, 2.Baskı 2015, 848 sayfa, ISBN-13: ). Fatih UYANIK * Corcî Zeydân tarafından yılları arasında kaleme alınmış, orijinal adı et-târihu t- temeddüni l-islâmî olan ve orijinal hâli beş ciltten oluşan bu eser, büyük ilgi görmüş; yayınlandıktan kısa bir süre sonra, İngilizce, Rusça, Urduca ve Farsça başta olmak üzere çeşitli dünya dillerine çevrilmiştir. Ayrıca yıllarında Zeki Mugâmiz (Megâmiz) tarafından da özellikle Türk tarihiyle alakalı bazı kısaltmalar, fotoğraf ve kısa dipnot ilaveleriyle Osmanlıcaya da çevrilmiştir. Başta Oxford, Cambridge ve Princeton üniversiteleri olmak üzere Türkiye deki üniversitelerde de bir asra yakın süredir ders veya başvuru kitabı olarak okutulduğu ifade edilmektedir. Sayın Nejdet Gök ün notlarla günümüz Türkçesine çevirdiği İslâm Uygarlıkları Tarihi 1. Cilt, orijinali Arapça 5 cilt olan eserin ilk iki cildi ve üçüncü cildin yarısını kapsamaktadır. Orijinal cildin geri kalan iki buçuk cildi ise İletişim Yayınları ndan çıkan eserin 2. cildini oluşturmuştur. Tarihi bir caminin giriş kapısının fotoğrafının kapak yapıldığı 1.cilt, (ki çevirmenin verdiği bilgiye göre Endülüs teki Tarihi Kurtuba Camii nin kapılarından birisidir) yazarın kısa özgeçmişinin verildiği iç kapak, içindekiler ve kısaltmalar kısmından sonra, yazar Corcî Zeydân ın beş cildinde yer alan önsözler düzenlenerek sekiz sayfalık uzun bir ön sözü ile başlamıştır. Yazar bu önsöz kısmında kısaca eserin hazırlanma ve yazılma süreci hakkında bilgi vermektedir. Eserin meydana geliş sürecinin belli bir senaryosunun olmadığını ve peyderpey yayınladığı için ciltlerin sonuncusunun 5. cilt olduğu ifade * Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, Yüksek Lisans Öğrencisi, m.fatihuyanik@outlook.com.

2 Fatih Uyanık edilmekte ve bu durumdan kaynaklanan tekrarlar dile getirilmektedir. Yazar, orijinal 5 ciltlik Arapça eserin ilk cildinde yeterince dipnot göstermemesinden dolayı aldığı eleştirileri dile getirmiş, bunun okuyucuyu yormamak ve bıktırmamak amacıyla yapıldığını ve sonraki ciltlerinde tüm alıntılar için dipnot göstermeye başladığını ifade etmiştir. Zeydân, İslâm Uygarlık Tarihi nin halk için yazılmış hikâye ve roman gibi eser olmadığını; İslâm uygarlığının doğuş, yayılış ve gerileme sebeplerini açıklayan, tarihsel, toplumsal ve sosyal olaylar üzerinde duran, olayların birbirleriyle olan bağlantısını sebep-sonuç bağlamında ele alan felsefi değerlendirmeleri de içeren bir eser olduğuna vurgu yapmıştır. Birinci cilt daha sonra çevirmenin yirmi sayfaya yakın kapsamlı önsözü ile devam etmektedir. Yaklaşık yarım cilt tutacak kadar dipnot, açıklama, güncelleme ve kısmen eleştirilerle günümüz Türkçesine çevrilen eserin en önemli kısımlarından birisi de kuşkusuz bu bölümdür. Burada kısaca eser hakkında genel bir değerlendirme yapılmış, yazar Corcî Zeydân ın yaşamı ve eserleri hakkında ayrıntılı bilgi verilmiş, kitabın içeriği, çeviri yapılırken takip edilen usûl, daha önce yapılan Osmanlıca çeviri, dipnot ve açıklamalar için kullanılan kaynak eserler ayrı ayrı belirtilmiştir. Çevirmen önsöz bölümünde ayrıca orijinal eserin eksik ve eleştirel yönlerini eserin yazıldığı dönemin şartlarını dikkate alarak kısaca belirtmiştir. Ayrıca bir komisyon tarafından oluşturulabilecek bu denli kapsamlı bir eserin sadece Zeydân tarafından kaleme alınmasını ve bu sayede zor bir işi başarmasının önemine dikkat çekmiştir. Corcî Zeydân ın yaşamı, eğitimi ve eserleri hakkında bilgiler verilmiştir. Son olarak kitabın içeriği hakkında geniş bilgiler yer almaktadır. Çevirmen bu bölümde eseri iki büyük cilt haline getirirken herhangi bir bölümü atlamak, kısaltmak ve özetlemekten kaçınıldığını ifade etmiştir. Zeki Mugâmiz in Osmanlıca çevirisi esas almakla beraber, bazı noktalarda Arapça aslıyla karşılaştırmalar yaptığını dile getirmiştir. Gerekli görülen yerlerde eserin orijinal metnine dokunulmadan kısa dipnotlarla katkı yaptığını belirtmiştir ve yararlandığı kaynakların bazılarını bu bölümde göstermiştir. Çevirmenin konulara sağladığı katkılardaki kendine ait dipnotların sonuna (ng), Zeki Mugâmiz in dipnot ve açıklamalarını ise (zm) olarak belirtmiştir. Geniş bir okuyucu kitlesini göz önünde bulundurarak yalın bir dil kullandığını ifade etmiş ve eserin orijinal başlıklarına dokunmadan ana başlıklar halinde eserini bölümlere ayırmıştır. [1164]

3 Corcî Zeydân / İslâm Uygarlıkları Tarihi Nejdet Gök, İslâm Uygarlıkları Tarihi nin birici cildini on üç bölüm altında tamamlamıştır. Zeydân ın eseri oluştururken nereye varacağını kestirememesi sebebiyle ilk bölümler genel bir çerçevede ele alınmıştır. İlerleyen bölümlerde İslâm uygarlığı derinlemesine incelenmiştir. Birinci bölümde(s ) İslamiyet Öncesi Araplar ve Arabistan Yarımadası başlığıyla; Giriş, Araplar ve Uygarlık, Hicaz Bölgesinde Cahilliye Çağı bu çağda Arap Hükümetleri, Kâbe-i Muazzama, Ticaret ve Kureyş Kabilesi, İslâm dan önce Arapların uyanış dönemleri ve bu uyanışın nedenleri kısımları yer almaktadır. İkinci bölümde(s ) Hz. Muhammed (s.a.v) ve İslâm ın Doğuşu başlığı altında; ilk olarak İslâm a Çağrı adlı kısımda Hz. Muhammed in hayatı, Peygamberlik gelişi, hicret ve Mekke nin fethine kadar genel hatlarıyla değinilmiştir. İslâm ın doğduğu yıllarda İki Büyük Devlet Rumlar ve İranlılar kısmında bu iki devletten ve coğrafyalarındaki genel durumdan bahsedilmiştir. Daha sonra İslâm ın Yayılışı, Bedir, Uhud, Hendek Savaşları, Mekke nin Fethi ve Kalpleri İslâm a Isındırılanlar adlı kısımları ayrıntılı olarak yer almaktadır. Üçüncü bölümde(s ) Râşid Halifeler ve Sonrası başlığıyla; Râşid Halifeler Dönemi ana hatlarıyla özetlenmiştir. Daha sonra İslâm ın ilk yıllarında yapılan fetihler ve fetihleri kolaylaştıran sebepler, savaş taktikleri ve başarıları gibi on bir sebep ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Yine bu bölümde Emevîlerin, Abbâsîlerin, Endülüs Emevî Devleti ve Fâtîmiler Devleti nin siyasi tarihleri ele alınmıştır. Dördüncü bölümden itibaren kültür ve uygarlık kısımları ağırlıklı olarak ele alınmaya başlanmıştır. İslâm Devletlerinde Yönetim başlığı altında; belli başlı İslâm vilayetleri ve nüfusları, devlet memuriyetleri ve hükümet daireleri, paralar, valiler, vezirlik makamı, özellikle de hilafet makamı ayrıntılı olarak anlatılmıştır (s ). Beşinci bölümde(s ). Askeri Teşkilat adlı başlık altında; ordu, donanma, savaş araç-gereçleri, ordu divanı gibi konular ele alınmıştır. Altıncı bölümde(s ) Devletin Gelir Kaynakları ve Vergiler başlığı altında; devlet hazinesinin gelir kaynakları Zekât, Ganimetler, Fey, Cizye, Haraç ve Mukataa gibi konular incelenmiştir. Yedinci bölümde(s ) Posta, İstihbârat, Adliye ve Belediye Teşkilatları başlığıyla bu sistemler içerisindeki işleyişler aktarılmıştır. Sekizinci bölümde(s ) Bürokrasi ve Memurlar ele alınmıştır. Dokuzuncu bölüm(s ) Ekonomi ve İdarî Yapılanma başlığıyla çok kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Bu bölümde ilk olarak bir girişle konunun ilerleyişi hakkında bilgi verilmiş, Râşid Halifeler, Emevîler ve Abbâsîler dönemlerinde ekonominin gelişim sebepleri, [1165]

4 Fatih Uyanık ekonominin çöküşüne zemin hazırlayan etmenler ve ekonomiye etki eden siyasi ve idari faktörler sistemli olarak aktarılmıştır. Bu bölümde bazı sayısal veriler, istatistiksel tablolar halinde gösterilmiştir. Ayrıca bölümde bahsedilen konular genel hattıyla özetlenmiştir. Yine bu bölümde Basra, Kûfe, Fustat, Bağdat gibi şehirler ele alınmıştır. Onuncu bölümde(s ) İslâm Öncesi Bilim, Eğitim ve Kültür, on birinci bölümde(s ) ise İslâmî dönemde Bilim ve Eğitim konuları ele alınmıştır. On ikinci bölümde(s ) ise İslâm Tarihi ve Kaynakları adı altında Zeydân, İslâm Tarihi ve kaynaklarının oluşum şekillerini irdelemiştir. Yine bu bölümde Zeydân, İslâm tarihçilerinin bilgileri kullanırken araştırma ve tenkit yapmamalarını, bütün gayret ve dikkatlerini savaş, fetih, doğum, ölüm, azil ve nasba vermelerini ve olaylarına kendi düşünce ve yorumlarını katmayıp olayları olduğu gibi aktarmalarını bir kusur olarak değerlendirmektedir. Son olarak on üçüncü bölümde(s ) Edebiyat ve Şiir konusu ele alınarak birinci cilt sonlandırılmıştır. Orijinal eserin üçüncü cildinin ikinci kısmı, dördüncü ve beşinci ciltleri İslâm Uygarlıkları Tarihi nin ikinci cildini oluşturmaktadır. Bu cilt ise on sekiz bölüm halinde oluşturulmuştur. Çevirmen bu ciltte de bir önsöze yer vermiştir. Burada bazı kısımların titizlik isteyen bir çalışma gerektirdiğini ve bu amaçla verdiği yoğun uğraşlarını ifade etmiştir. Bu cilt içinde, idari, siyasi ve bölgelere özgü yapılanmalar; Birinci Arap Devri, Birinci Fars Devri, Birinci Türk Devri, İkinci Arap Devri ve Moğol Devri olarak beş ana dönemde ele alınmıştır. Birinci bölümde (s ) Dahîlî Bilimler adı altında; Müslümanların çeşitli dillerden Arapçaya aktardığı ve çevrede dağınık olan bu bilimlerin, İslâm dünyasında birikerek ve İslâmî değerler ile yoğrularak zengin bir İslâm kültürüne zemin hazırladığı hususuna dikkat çekilmiştir. İslâm öncesinde meydana gelen Yunan, Roma, İskenderiye ve Bizans dönemlerinde meydana gelen bazı bilimlerden bahsedilmiştir. İkinci bölümde(s ) Müslümanlar ve Ulûm-i Dahîle adıyla; Müslümanlar da pozitif bilimlerin gelişim aşamaları ve bu gelişime etki eden kişiler, diğer medeniyetlerin oluşturduğu eserlerin Arapçaya tercüme edilmeleri, İslâm Uygarlığında pozitif bilimlerin yaygınlaşması gibi konular ele alınmıştır. Üçüncü bölümde(s ) İslâm Devletlerinde Siyasi ve İdari Yapılanma başlığı altında, gelecek bölümler de ele alınacak konuların içeriği hakkında kısaca bilgi verilmektedir. Birinci Arap Devri; İslâmiyet in doğuşundan 749 yılı Emevîlerin yıkılışına kadar olan kısmı teşkil eder. Kitabın dördüncü bölümünde(s [1166]

5 Corcî Zeydân / İslâm Uygarlıkları Tarihi 245), İslâm Öncesi Arap Toplumları ve Siyasetleri, beşinci bölümde(s ), Raşîd Halifeler Devrinde Devlet Siyaseti, altıncı bölümde de(s ) Emevîler Devri Devlet Siyaseti olmak üzere üç aşamada Birinci Arap Devri ele alınmıştır. Yedinci bölüm(s ) Birinci Fars Devri (Saffah ın hilafetinden 749, Mütevekkil in hilafetine kadar 837) olarak adlandırılmış, Abbasîlerin hâkimiyet devrinin bir kısmını teşkil etmekle beraber, Arap olan Abbasîlerin siyaset ve idare alanında İran etkisinin olması sebebiyle Fars Devri olarak nitelendirilmiştir. Sekizinci bölümde (s ) Birinci Türk Devri (Mütevekkil in Halifeliğinden 846, Deylemlilerin 945 yılındaki saldırılarına kadar) konusu ele alınmıştır. Bu dönem İslâm dünyasında Abbasîlerin egemen olduğu bir dönemdir ve bu bölümde Abbasî siyaseti üzerindeki Türk unsurları irdelenmiştir. Dokuzuncu bölüm(s ) İkinci Arap Devri (Arap Emirlikleri ve Arap Unsuru); bu dönem de Abbasî siyaseti dışında Endülüs Emevîleri, Fatîmiler ve bazı küçük beyliklerin siyaset metodları ele alınmıştır. Onuncu bölüm(s ) ise Moğol ve Tatar Devri olarak nitelendirilerek İslâm dünyası üzerindeki etkilerinden bahsedilmiştir. On birinci bölümden itibaren Zeydan ın orijinal eserinin beşinci cildindeki konular ele alınmıştır. Bu bölüm itibariyle; ahlâk, âdet, gelenek ve görenekler, sosyal olaylar, toplum, sınıf ve tabakalar, aile hayatı ve ilişkileri gibi konular ele alınmaktadır. On birinci bölümde(s ) İslâm Devletlerinde Sosyal Yapı konusu işlenmiştir. Bu bölümde bölgesel ve dönemsel değerlendirmeler yapılmakla birlikte, bu bölümün devamı niteliğinde olan on ikinci bölümde de(s ), İslâm Toplumlarında Gelenek-Görenek ve Sosyal Yapıya değinilmiş, on üçüncü bölümde(s ) ise İslâm Uygarlığı Devrinde Aile konusu ele alınmıştır. On dördüncü bölüm(s ) mimariye ayrılmış bazı şehirler ve buradaki mimari eserler ele alınmıştır. On beşinci bölümde(s ) Zenginlik ve İsraf, on altıncı bölümde(s ) Cömertlik konusu ele alınmıştır. On yedinci bölümde(s ) İslâm Dünyasının İhtişam ve Debdebesi başlığıyla Halife Meclisleri, edebiyat ve şiir meclisleri, münazara ve ilim meclisleri, musiki ve sohbet meclisleri ve halife alaylarından bahsedilmiştir. Son bölüm on sekizinci bölümde(s ) törenler, düğünler ve bazı diğer kutlamalar ele alınmıştır. Ekler kısmında(s ) ise haritalar, fotoğraflar, şemalar, kaynakça ve dizin yer almaktadır. Corcî Zeydân ın bu eserinin, değişik dillere de çevrilerek, yaklaşık bir asırdır başvuru kaynağı olarak kullanıldığı aşikârdır. Ülkemizde bu eserin [1167]

6 Fatih Uyanık zaman zaman Zeki Mugamiz in Osmanlıca tercümesinden faydalanılmış olsa da Osmanlıca ile günümüz Türkçesi arasındaki uzaklaşmanın günden güne daha da artması, bazı Osmanlıca eserler üzerinde yeni çalışmalar yapılmasına sebebiyet vermektedir. Bu esere ait bir çalışma 1970 li yıllarda yapılmıştır. Zeki Mugamiz in Osmanlıca çevirisinden yapılan Türkçe çevirisi, oldukça eksik ve hatalı, birçok özel isim, deyim ve terimlerin yanlış okunduğu ifade edilmiştir ve gerekli ihtiyaca yeterince cevap verememiştir. Üstelik eserin piyasadaki yetersizliği sebebiylede okur tarafından elde edilmesi zorlaşmaktadır. Uzun zamandan beri Türk okurları için eksikliği hissedilen böyle orijinal ve klasik bir eserin iki cilt halinde Nejdet Gök tarafından günümüz Türkçesine kazandırılması büyük bir boşluğu doldurmuştur. Eser bu haliyle artık gerekli ihtiyaca cevap verebilecek ve fazlaca zahmete girilmeden kullanılabilecek durumdadır. Prof. Dr. Halil İnalcık da, İslâm Uygarlıkları Tarihi nin ehemmiyetini eserin arka kapağında yer alan şu sözlerle ifade etmektedir: Dr. Nejdet Gök tarafından dipnotlar ve bir girişle zenginleştirilerek dilimize kazandırılan bu önemli kitaba Türk okurlarının büyük ihtiyacı olduğu kanaatindeyim. Özellikle Arap dünyasında standart bir kitap olarak kabul edilen bu klasik eserin yayımı, önemli bir kültür hizmeti olmanın yanında, Türk bilim çevresinde büyük bir boşluğu dolduracak, İslâm tarihi ve uygarlığı ile ilgili çalışmalara da bir zenginlik kazandıracaktır. [1168]