2 MONOTERPENLER... 4

Transkript

1 TERPENOİT VE STEROİTLER GİRİŞ MONOTERPENLER YAPISI BİYOSENTETİK KAYNAKLARI DÜZGÜN MONOTERPENLER DÜZENSİZ MONOTERPENLER İRİDOİTLER MONOTERPEN HETEROZİTLER MONOTERPEN TAŞIYAN DROGLAR UÇUCU YAĞLAR TANIM YAYILIŞLARI, BULUNDUĞU YERLER VE GÖREVLERİ FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ KİMYASAL YAPILARI TERPENOİTLER AROMATİK YAPILAR FARKLI KAYNAKLI BİLEŞİKLER UÇUCU YAĞLARDA DEĞİŞKENLİK FAKTÖRLERİ TİCARİ İSMİ KEMOTİPLERİN OLUŞUMU VEJETATİF SİKLUSUN ETKİLERİ ÇEVRESEL FAKTÖRLERİN ETKİSİ ELDE ETME YÖNTEMİNİN ETKİSİ ELDE EDİLİŞLERİ UÇUCU YAĞLAR Distilasyon Mekanik yol (Citrus kabuklarının sıkılması) KONKRET VE REZİNOİTLER Tüketme YAĞDA YAPILAN SON İŞLEMLER UÇUCU YAĞLARDA VE UY TAŞIYAN DROGLARDA KALİTE KONTROLÜ VE ANALİZLER UÇUCU YAĞLARIN KALİTE KONTROLÜ UÇUCU YAĞ BİLEŞENLERİNİN İZOLASYONLARI VE YAPILARI ÜZERİNDE ÇALIŞMALAR Elde etme Türev hazırlama UÇUCU YAĞLARIN FARMAKOLOJİK ÖZELLİKLERİ UÇUCU YAĞLARIN TOKSİSİTESİ UÇUCU YAĞ TAŞIYAN DROGLARIN KULLANILIŞI ECZACILIK PARFÜMERİ GIDA TEKNOLOJİSİ SAKLANMASI UÇUCU YAĞ TAŞIYAN BAŞLICA DROGLAR UÇUCU YAĞ TAŞIYAN LAMİACEAE DROGLARI ANASON KOKULU UÇUCU YAĞLAR

2 CİTRUS UÇUCU YAĞLARI ASTERACEAE FAMİLYASININ TAŞIDIĞI UÇUCU YAĞ DROGLARI DİĞER UÇUCU YAĞLAR Oleum Rosae, gül yağı Oleum Chenopodii, kenopod esansı Oleum lauri, defne yağı UÇUCU YAĞ İÇEREN DİĞER DROGLAR BAHARATLARDA TIBBİ BİTKİ MİDİR? REÇİNELER REÇİNELERİN ELDE EDİLİŞLERİ REÇİNELİ MADDELER RESİNA GLİKORESİNA LAKTORESİNA OLEORESİNA TEREBİNTHİNA CANNABİS SATİVA, kendir, esrar otu, Cannabinaceae MASTİX, sakız, Anacardiaceae RESİNA GUAJACİ OLEOGUMMİRESİNA, GUMMİREZİNLER OLİBANUM, Burseraceae OPPANAX, Burseraceae MİRRA, Burseraceae ASAFOETİDA, Apiaceae BALSAMUM, BALZAMLAR MYROXYLON BALSAMUM VAR. PEREİRAE, peru balsamı, fabaceae MYROXYLON BALSAMUM, M.TOLUİFERUM, tolu balsamı, fabaceae STORAX STYRAX AMERİCANUS, styraciaceae STYRAX TONKİNENSİS, siam benzoini STYRAX BENZOİN VE STYRAX PARALLELONEURUS, sumatra benzoini KATRAN PİX, juniperi oxycedrus, Ardıç katranı, Cupressaceae

3 Terpenoit ve Steroitler 1 Giriş Terpenoit ve steroitler bitkilerde sekonder metabolit olarak en büyük grubu oluşturmaktadırlar. Bütün terpen ve steroitler mevolanat yolağından oluşurlar. Terpenler değişik sayıdaki izopren(=2 metil buta-1,3 dien) moleküllerinin kafa-kuyruk şeklinde birleşmesi sonucu meydana gelmektedir(izopren kuralı). Bu grup bileşiklerin prekürsörleri, enzimler tarafından katalizlenen reaksiyonlar sonucu ortaya çıkarlar ve allilik prenil pirofosfat molekülü olarak isimlendirilen bir hareket molekülüne izopentenil pirofosfat(ipp=c 5 ) ünitesinin ilavesiyle oluşan (C 5 ) n alkollerinin fosforik diesterleridirler. Formüle edecek olursak Allilik prenil piro fosfat(=prekürsör=örn.dmapp)+ IPP (C 5 ) n alkolünün fosforik diesteri (= terpen) Terpenlerin oluşumunda ilk ünite dimetilallil pirofosfat(dmapp) dir. Prekürsörün oluşumu Prekürsör ismi Terpen C sayısı/formül İzopren sayısı 1 MVA(=mevalonik DiMetilAllilPiroPosfat Hemiterpen 5/C 5 H 8 1 asit) IPP DMAPP 2 DMAPP + IPP GPP Geranil pirofosfat Monoterpen 10/ C 10 H GPP + IPP FPP Farnesil pirofosfat Seskiterpen 15/ C 15 H FPP + IPP GGPP Geranil geranil pirofosfat Diterpen 20/ C 20 H GGPP + IPP GFPP Geranil farnesil Sesterterpen 25/ C 25 H 40 5 pirofosfat 6 FPP + FPP Skualen Skualen(=steroitlerin Triterpen 30/ C 30 H 48 6 prekürsörü) 7 GGPP + GGPP Fitoen Fitoen(=karotenoitlerin Tetraterpen 40/ C 40 H 64 8 prekürsörü) (=karoten) İzopren sayısı 3 e kadar olanlar genelde uçucu ve 3 ten büyük olanlar genelde uçucu değildirler. İzopren kuralına uygun bir şekilde meydana gelen terpenlere düzgün terpen denir.izopren kuralının uygulanmadığı bazı durumlarda, düzensiz monoterpenler 2 DMAPP ünitesinin bağlanmasıyla ortaya çıkarlar. Terpenlerin oluşumunda rol alan IPP DMAPP oluşumunda asetat molekülü başlangıç maddesidir. 2 molekül asetik asit tiyoesterinin birleşmesi ve ardından redüklenmesi sonucu mevalonik asit oluşur. MVA ya fosfat bağlanması ve daha sonra COOH grubunun uzaklaşmasıyla IPP oluşur. IPP ise bir enzim yardımıyla DMAPP a izomerize olur. 3

4 2 Monoterpenler En basit terpen yapısı olup 2 x izopren molekülünden oluşurlar. Monoterpenler genelde uçucu yağların yapısında yer alan düzgün terpenlerin, Asteraceae uçucu yağlarında bulunan düzensiz terpenlerin ve iridoitlerin yapısında bulunurlar. Çoğu serbest haldedir. Fakat glikozidik formlarına da rastlanmaktadır. Glikozidik formları aroma prekürsörleridir ve şeftali, üzüm, kiraz, ahududu gibi bazı meyvelerde bulunanlar önemlidir. 2.1 Yapısı Düzgün monoterpenler iki izopren ünitesinin kafa-kuyruk şeklinde bağlanması sonucu meydana gelirler. Asiklik (halka taşımayan) Monosiklik (tek halkalı) Bi ve trisiklik (iki halkalı) mirkan karan pinan seko-iridan bornan tuyan p-mentan iridan Düzgün monoterpenlere ilaveten düzensiz yapılar; -ya düzgün prekürsörlerin rearanjmanı ile (örn. Pinan ve bornandan izokamfan veya fenkanın oluşmasında olduğu gibi) -veya geleneksel olmayan bir biyogenez ile (örn.direkt krizamtemil PP krizantema) -veya onun rearanjmanı üzerinden oluşan türevleri ile meydana gelirler. (örn.artemisan, santolinan,lavandulan, rotrokan) izo-kamfan krizanteman fenkan artemisan lavandulan santolinan 4

5 2.2 Biyosentetik kaynakları Monoterpenler biyosentetik orjinlerine göre dörde ayrılırlar Düzgün monoterpenler Düzgün monoterpenlerin hareket noktası GPP dir Düzensiz monoterpenler 2 molekül DMAPP birleşmesi sonucu krizantemil pirofosfattan meydana gelirler İridoitler Geraniol veya nerolün siklopropan çekirdeğini oluşturması ve glukozidasyon ile meydana gelirler Monoterpen heterozitler Siklopentanoit yapı taşımayan monoterpenik heterozitlerdir. 2.3 Monoterpen taşıyan droglar Bitki Türkçesi Familya Etken madde Kullanılış Paeonia sp Şakayık türleri Paeoniaceae Paeniflorin (monoterpen glikozit) Antispazmodik, analjezik Viburnum sp Gilabori Caprifoliacea Anatoliozit (monoterpen heterozit) Antispazmodik, diüretik 5

6 3 Uçucu yağlar 3.1 Tanım Uçucu yağlar, bitkilerden genellikle distilasyon ile elde edilen yapısında terpenik, aromatik maddeler, uçucu asit, aldehit, düz zincirli hidrokarbonları, N ve S taşıyan heterozitleri taşıyan oda sıcaklığında genellikle sıvı olan, sekonder metabolit olan kompleks karışımlardır. - Konkret: bitkisel kaynaklı taze materyalden sulu olmayan bir solvanla tüketme ile elde edilen karakteristik kokulu ekstredir. - Pomat: soğukta veya sıcakta anfloraj yöntemleri (=erimiş yağ içine çiçeklerin batırılması ve bekletilmesi) ile elde edilen parfümlü yağdır. - Rezinoit: doğal kaynaklı kuru materyalden sulu olmayan solvanla tüketme ile elde edilen karakteristik kokulu ekstredir. - Absolü: uygun sıcaklıkta alkolle tüketme sonucu konkret, pomat veya rezinoitten elde edilen karakteristik kokulu ürünlerdir. - Baharat: koku ve aroma vermek, gıdaların lezzetini artırmak için kullanılan doğal bitki ürünleri veya karışımlarıdır. 3.2 Yayılışları, bulunduğu yerler ve görevleri -Bulunduğu yerler UY lar en çok Lamiaceae, Myrtaceae, Rutaceae, Coniferae, Compositae, Umbelliferae ve Graminae familyalarında yaygındırlar. Bitkilrede uylar çeşitli organlarda bulunmaktadır. Bulunduğu organ Örnek Bulunduğu yer Yaprak Folia Menthae Salgı tüyü Yaprak F.Boldo Salgı hücresi Yaprak F.Eucalypti Salgı cebi Meyve FructusAnisi Salgı kanalı Meyve Fr.Piperis nigri Salgı hücresi Çiçek Flos Rosae Hücre içinde Tohum Semen sinapsis Doku içinde Gövde Cortex cinnamomi Salgı kanalında Gövde Eucalyptus macarthuri Gövde kabuklarında Gövde Cortex camphora Odun kısmında reçine ile beraber Rizom Rhizoma Filicis İç salgı tüyü Kök Radix valerianae Hücre içinde -Görevleri 1. Koruyucu 2. Tozlaşmayı kolaylaştırıcı 3. Su kaybını azaltıcı 4. Yaralanmalarda bitkiyi korumak için meydana gelen daha sonra görevi biten reçineleri eritici 5. Bitkinin kullanmadığı işe yaramayan depo ürünlerini ortadan kaldırmak gibi görevleri vardır. 6

7 3.3 Fiziksel özellikleri 1. Genellikle %1 den az elde edilirler. Karanfil tomurcukları ise istisnadır ve yaklaşık %15 oranında uy taşır. 2. Genelde soluk sarı veya sarı renklidirler. İlk elde edilirken tamamı renksizdir. Bekledikçe kromofor grupları oluşur ve renk şiddeti artar. Nadiren kırmızı (O.Caryophylli) veya mavidir(o.chamomillae). 3. Tamamı özel kokuludur. 4. Yoğunlukları genellikle 0,8 1,0 arasındadır. Nadiren yoğunluğu sudan ağır(1,0-1,5) uçucu yağlara rastlanır. (O.Caryophylli, O.Cinnamomi, O. Sassafras) 5. Suda çözünmezler, suyla karışmazlar ancak sürüklenirler. Suyla bekletildiğinde taşıdığı bazı maddeler suya geçerek eczacılıkta önemli olan aromatik suları (=Aqua) meydana getirirler. 6. Nadiren oda sıcaklığında katı haldedir(o.anisi). Alkol ilave edildiğinde tüm uçucu yağların donma noktası düşer. 7. Doğal olarak elde edilen yağların hepsi optikçe aktiftir ve değerleri spesifiktir. İlaveten her uyın alkoldeki çözünürlüğü, yoğunluğu, asitlik, sabunlaşma, kırılma gibi indisleri yağa ait farklılıklar gösterir. 3.4 Kimyasal yapıları Uylar kompleks ve değişken 2 farklı biyogenetik gruptan oluşan maddeler karışımıdırlar. Bunlar terpenoit ve daha az yaygın olan fenilpropandan türeyen aromatik yapılardır Terpenoitler Uçucu yağlar en çok uçucu terpenleri başka bir deyişle molekül ağırlığı çok yüksek olmayan mono ve seski terpenleri taşır. -Uçucu yağlarda bulunan monoterpenlerin yapılarına örnekler Monoterpen Halka sayısı yapısı Örnek Monoterpen Asiklik Mirsen, osimen mirsen osimen Hidrokarbon (uy da daima bulunurlar) Monosiklik α ve γ Terpinen, p-simen α-terpinen β-terpinen p-simen Bisiklik Pinenler, 3-karen, kamfen, sabinen α-pinen β pinen sabinen 3-karen kamfen 7

8 geraniol CH 2 OH CH 2 OH Asiklik Geraniol, linalol, sitronellol OH sitronellol linalol Alkol Monosiklik Mentol, terpineol, 1-terpinen-4-ol OH OH mentol terpineol Bisiklik Borneol, fenkol OH borneol Aldehit Asiklik Geranial, neral, sitronellal CHO sitronellal Asiklik Tageton O tageton Keton Monosiklik Menton, karvon, pulegon O karvon Bisiklik Kafur, fenkon, tuyon O tuyon Ester Asiklik Monosiklik Bisiklik Linalil asetat, sitronellil asetat Mentil, terpinil asetat İzobornil asetat 8

9 Eter Sineol(=ökaliptol) O 1,8-sineol Peroksit Askaridol O O askaridol OH Fenol Timol, karvakrol OH timol karvakrol Monoterpenlede biyosentez sonucu veya sitralden halka kapanması sonucu oluşabilen siklositral yapısı da önemli bir iskelettir. α, β-ironlar ve safron β-siklositral den hareketle elde edilmiş önemli etken maddelerdir. Safran hidroliz sonucu safranala dönüşür. -Siklositral yapılarına örnekler O O H β iron safranal Uçucu yağlarda bulunan seskiterpenlerin yapıları monoterpenlere benzer. Hidrokarbonlar, alkoller ve ketonlar en çok bilinen yapılardır. 9

10 -uçucu yağlarda bulunan seskiterpen yapılarına örnekler Seskiterpen yapısı Örnek Hidrokarbon β bizabolen, β karyofilen, longifolen H β bizabolen Seskiterpen Alkol Farnesol, karotol, β- santalol, patçouli alkolü O farnesol OH Keton Aldehit Ester Nootkaton, cis-longipinan- 2,7-dion, β-vetivon Sinelsallar Sedril asetat sedril asetat nootkaton OCOCH Aromatik yapılar Uçucu yağlarda bulunan fenilpropanoitler (C 6 -C 3 ) çoğunlukla allil- ve propenilfenol şeklinde yaygındır Farklı kaynaklı bileşikler Uçucu yağlar elde etme yöntemlerine bağlı olarak düşük molekül ağırlıklı çeşitli alifatik bileşikleri taşırlar. Eğer materyal buhar distilasyonu ile tüketilirse hidrokarbonlar, asitler, alkoller, aldehitler, asiklik eterler ve laktonlar elde edilir. Yüksek ısıya bırakılmış ürünler de azot veya kükürt taşıyan ürünler meydana gelir. 10

11 3.5 Uçucu yağlarda değişkenlik faktörleri Ticari ismi Kekik veya kekik yağı uluslar arası piyasada İspanyol, Meksika, Yunan veya Türk olarak isimlendirilir Kemotiplerin oluşumu Örneğin Thymus vulgaris in morfolojik olarak homojen ve dayanıklı bir karyotip olmasına karşın değişik kemotipleri vardır. Bu kemotipler birbirlerinden taşıdıkları ana bileşene göre ayrılırlar. Taşıdıkları ana bileşene göre bunlar; Timol, Karvakrol, Geraniol, Linalol, α-terpineol, t-4-tuaynol, sineol, terpinolen vb. tipleri olarak sıralanabilirler. Thymus türlerinden başka, Thymbra, Satureja, Origanum vs. türlerinde de kemotipler söz konusudur Vejetatif siklusun etkileri Bitkilerin, büyümeleri sırasında taşıdıkları maddeler değişkenlik gösterir. Mentha piperita da vejetatif siklus sırasında; (-)menton miktarındaki düşme (-)mentol ve (+)neomentol seviyesinde düşmeye neden olur. (-)mentol seviyesi artarken (+)neomentol suda çözünen türevine[(-)neomentol glukoziti] dönüşür Çevresel faktörlerin etkisi Sıcaklık, bağıl nem, gün ışığının toplam süresi ve rüzgar ile özellikle yüzeyel histolojik saklama organlarında (ör. Lamiaceae familyasındaki salgı tüyleri) bulunan yağlar direkt olarak etkilenir. Buna karşın derin bölgelerde depolanan yağ daha dayanıklı kalır. Nanede uzun gün ve ılık geceler yağ verimini ve mentofuran miktarını artırır. Tersi durumda ise(soğuk geceler) mentol oluşumu artar. Bir başka örnekte ise, güneyde yetişen Laurus nobilis de kuzeyde yetişenlere göre yağ verimi daha yüksektir. Kültür çalışmaları ile de verim ve kalite üzerinde değişiklikler görülür Elde etme yönteminin etkisi Distilasyon sırasında süre, ortamın ph sı, sıcaklık ve kullanılan aletin şekli değişikliklere neden olmaktadır. Bunun sonucu; esterlerin hidrolizi hızlanabilir, ayrıca yeni yapılanmalar, izomerizasyonlar, rasemizasyonlar, oksidasyonlar ve benzeri reaksiyonlar meydana gelebilir. Isının uzun süre tatbik edilmesi sonucu ise düşük polariteye sahip maddeler değişikliğe uğrarlar. Ayrıca uzun süreli kaynama ile ortam asidik olur ve sabinen, sabinen hidrat, α,pinen terpinen-4-ol, terpinen, terpinolen ve α-terpineole döner. Kullanılan cihaz ve yöntem de önemlidir. 11

12 3.6 Elde edilişleri Uçucu yağlar Distilasyon En çok kullanılan yöntemdir. Kimi türleri vardır. 1. Anizoterm distilasyon: materyalin bulunduğu kap ile ürünün elde edildiği kap arasında sıcaklık farkı olan distilasyondur. 2. İzoterm distilasyon: materyalin bulunduğu kap ile ürünün elde edildiği kap arasında sıcaklık farkı olmayan distilasyondur. 3. Kuru distilasyon: direkt olarak materyalin ısıtılması ile yapılan distilasyondur. 4. Solvanlı distilasyon: solvan ilave edilerek yapılan distilasyondur. 5. Lipofil distilasyon: sürükleyici aseton, etilen glikol gibi organik solvanlar kullanılarak yapılan distilasyondur. Yağın özelliklerine ve bulunduğu salgı organına göre materyal işlemden önce ya parçalanır veya toz edilir. 6. Lipofob distilasyon(hidrodistilasyon): su ile yapılan distilasyonu i. Su distilasyonu(basit buhar distilasyonu): materyal ve su aynı kapta bulunur. Isı tatbik edilerek distilasyon yapılır. Kurutulmuş materyaller ve kaynatılmakla yapısı bozulmayan uçucu yağlarda kullanılır. ii. Su buharı distilasyonu: kurutulmuş materyal su ile masere edilir. Başka yerde bulunan buhar jeneratöründen getirilen aşırı ısınmış buhar ıslak materyal içinden geçirilir. Isı ile yapısı bozunan yağlar ve uçucu yağı derin dokularda taşıyan materyallere uygulanır. iii. Buhar distilasyonu(doymuş buhar distilasyonu): aşırı sıcak buhar materyal içinde geçirilerek yapılan distilasyondur. Taze toplanan ve yağı yaprakta olduğu gibi yüzeyde taşıyan materyaller için kullanılır. iv. Hidrodifüzyon: yöntem buhar distilasyonuna benzer. Farkı aşırı ısınmış buharın materyal üzerine üstten düşük basınç ile gönderilmesidir Mekanik yol (Citrus kabuklarının sıkılması) Kabuk parçalanır ve fiziksel bir işlemle parçalanmış salgı kanallarındaki maddeler elde edilir. Klasik işlem su içindeki meyvenin yüzeyine güç uygulanmaya dayanır. Katı atıklardan kurtulduktan sonra, uçucu yağ sudan santrifüj ile ayrılır. Kullanılan yöntemler şunlardır. 1. Sıkma yöntemi:en ilkel yöntemdir. Salgı ceplerinin sıkarak patlatılmasına dayanır. 2. Eküel yöntem: ucu çivili fıçılarda meyve hafifçe yukarıdan bastırılarak gezdirilir ve salgı cepleri patlatılır. 3. Sünger yöntemi: meyve ortadan ikiye kesilir. Mezokarp süngerle sıkılır. Patlatılan salgı ceplerinden akan sıvı sünger tarafından emilir. Uçucu yağı taşıyan sünger bir kovaya sıkılır. 12

13 3.6.2 Konkret ve rezinoitler Tüketme 1) İzoterm tüketme: Materyal ile ürünün bulunduğu ortam arasında ısı farkı olmayan distilasyon ve tüketmedir. Genellikle yağ ve lipit kullanılarak yapılar. Taze materyale uygulanır. Anfloraj yönteminde difüzyon işlemi uygulanmaktadır ve elde edilen ürün absolü olarak bilinir. Dijestiyon yönteminde ise tek fark ısı kullanılmasıdır. Sıcak tatbiki ile eritilen lipit içerisine materyal daldırılarak bekletilir. 2) Anizoterm tüketme: Materyal kaynama noktası düşük, sürüklenme özelliği olan çözücülerle tüketilir. Çözücü seçimi çok önemlidir. Petrol eteri, hekzan, propan veya sıvı bütan en çok kullanılan çözücülerdir. 3) Süper kritik gazlarla tüketme: süper kritik bir gazla tüketme işleminde en çok karbondioksit gazı kullanılır. Tercih edilme nedeni; Doğal ve kimyasal olarak inert olması, Yanıcı ve toksik olmaması, Kolay bulunur ve ortamdan kolayca uzaklaştırılabilir olması, Seçiciliğinin geniş olmasıdır. Önceleri dekafeinsiz kahve, nikotinsiz sigara, kokusuz baharat eldesinde kullanılmıştır Yağda yapılan son işlemler Elde edilen uçucu yağın dayanıklılığını artırmak için içerdiği su ultra santrifüjlerle uzaklaştırılmalıdır. Bunun yanı sıra eczacılıkta kullanılabilmesi için uçucu yağların nötralleştirilmesi, renginin giderilmesi, taşıdığı toksik ve kötü kokulu maddelerden temizlenmesi, etken madde miktarının artırılması gerekir. Bu amaçla seçici tüketme yöntemi kullanılır. İşlem görmüş uçucu yağ konsantre uçucu yağ olarak tanımlanır. Deterpenasyon uçucu yağın kolayca reçineleşebilen terpenik hidrokarbonlarından uzaklaştırılmasıdır. İşlem sonucu elde edilen yağa deterpene, iki kez distilasyon sonucu elde edilen yağa bidistile ve çeşitli yöntemlerle rektifikasyon sonucu elde edilen yağa rektifiye uçucu yağ denir. 3.7 Uçucu yağlarda ve uy taşıyan droglarda kalite kontrolü ve analizler En önemli tayin uçucu yağ miktar tayinidir. Bu tayin solvan tüketmesi ve distilasyonu aynı anda gerçekleştirilerek yapılır. Likens-Nikerson adı verilen cihaz kullanılarak yapılır. Bu tayin dışında gravimetrik, volumetrik ve mikroskobik yöntem de kullanılır. Uçucu yağın içerdiği su miktarını saptamada benzen, ksilen gibi azeotropik ajanlar kullanılır Uçucu yağların kalite kontrolü Klasik olarak tanımlanan bu tayinler alkolde çözünürlük, fiziksel ölçümler(optik çevirme, kırılma indisi) ve çeşitli indeks (asitlik, sabunlaşma, ester, asetil indeks) tayinleridir. Uçucu yağın tayinin de İTK kullanılır. Bunun dışında gaz kromotografisi de kullanılır Uçucu yağ bileşenlerinin izolasyonları ve yapıları üzerinde çalışmalar Uygulanan işlemler içinde en yaygın kullanılan yöntem, uçucu yağın fraksiyonlu distilasyona tabi tutulması daha sonra bozunma ürünleri üzerinden izolasyonlarıdır. Değişik fonksiyonel gruplarına göre farklı bozunma ürünleri ve suda çözünen türevleri hazırlanır ve uçucu yağdan preparatif ayırma işlemleri yapılır. 13

14 Elde etme Uçucu yağlardan taşıdıkları etken maddelerin elde edilmesinde em çok kullanılan yöntem yağa soğuk tatbik edilerek etken maddenin çöktürülmesi ve çöken maddenin daha sonra santrifüjlenerek ayrılmasıdır. Örneğin O.Menthae C de bekletildiğinde mentol çökerek ayrılır Türev hazırlama 1. Asitler, fenoller ve oldukça nadir görülen bazlar suda çözünen tuzlarının oluşturulması ile ayrılabilirler. 2. Ester ve laktonlar hidroliz edilir ve elde edilen asitler alkali tuzlar halinde ayrılabilir. 3. Karbonil gruplar sodyum hidrojen sülfit veya Girard reaktifi ile ayrılabilirler. 4. Primer ve sekonder alkoller ftalik asit esterleri halinde izole edilebilirler. 5. Kalan karışım ise tersiyer alkoller, eterler ve hidrokarbonlardır. Bu maddeler fraksiyonlu distilasyon gibi fiziksel özelliklerinde dayanarak ayrılır. Uçucu yağların ayrım ve analizinde fraksiyonlu distilasyon, sıvı kolon kromotografisi, ince tabaka kromotografisi, gaz kromotografisi, yüksek performanslı sıvı kromotografisi, damla sayıcı-current kromotografisi ve döner bölmeli sayıcı-current kromotografisi yöntemleri kullanılmaktadır. 3.8 Uçucu yağların farmakolojik özellikleri Çoğunlukla bir uçucu yağın aktivitesi ile yağın elde edildiği bitkinin etkisi birbirlerine karıştırılmaktadır. Örneğin Rosmarinus uçucu yağı antimikrobiyal özellik gösterirken, bitkinin infüzyonu antispazmodik ve koleritik etki gösterir. Kimi uçucu yağlarda saptanan aktiviteler şöyle sıralanabilir; Antiseptik aktivite: Genellikle antibiyotiklere karşı rezistan suşlara karşı antiseptik etkilidirler. Bazı uçucu yağlar mantarlara ve mayalara karşı da etkilidir. Hemen hemen hepsi koruyucu olarak kullanılır. Melisa officinalis, Rosamarinus officinalis, Mentha piperita, Lavandula, Eucalyptus, Eugenia... vs. Sitral, Geraniol, Linalol ve Timol gibi bileşikler fenolden daha antiseptiktir. Spazmolitik ve sedatif etki: GIS spazmlarını azaltıcı ve baskılayıcı etkilidir. Sıklıkla gastrik salgılamayı artırırlar ve digestif ve stomaşik etki gösterirler. Çeşitli psikosomatik problemlerde etkilidirler. Thymus, Ocimum, Angelica, Matricaria, Eugenia, Melisa, Mentha spazmolitik. O.Anisi halk arasında spazm çözücü olarak dahilen kullanılmaktadır. O.Menthae Kalsiyumun hücrelere girişini engelleyerek spazmolitik etki gösterir. Tahriş edici özellikler: Terebenti gibi ürünler haricen kullanıldığı takdirde kılcal kan akışında hızlanma, yöresel kızarma, yanma hissi ve bazı durumlarda hafif lokal anestezik etki ortaya çıkarırlar. Eucalyptus, Pinus yağları ve O.Niaouli gibi yağlar mukozadaki hücreleri stimüle ederler ve bronşlardaki epitelin hareketliliğinin artmasına neden olurlar(ekspektoran). 3.9 Uçucu yağların toksisitesi Yüksek dozda yutulduğunda özellikle tuyon ve pinokamfon taşıyan uçucu yağların akut toksisiteleri bilinmektedir. Bu ketonlar epileptik ve tetani benzeri tablolar çizilmesine ve psişik ve duyusal bozuklukların ortaya çıkmasına neden olurlar. Yüksek dozda kafur, mentol, sineol ve anetol gibi pek çok monoterpen toksiktir. 14

15 3.10 Uçucu yağ taşıyan drogların kullanılışı Eczacılık ℵ S.Sinapsis romatizmal tedavide yakıların terkibine irritan olarak girer. ℵ O.Chenopodii (=askridol dan kaynaklı) antihelmentik ℵ O.Chamomillae antienflamatuar ℵ O.Citronellae böcek uzaklaştırıcı ℵ Bunların dışında, kozmetolojide, hijyen ürünlerinin hazırlanmasında ve aromaterapide de kullanılmaktadır Parfümeri Parfümeri, uçucu yağlar, konkret, absolü ve diğer rezinoitlerin başlıca kullanım alanıdır. İlaç ve hijyen ürünleri arasındaki sınırda olan banyo ürünlerinde, özellikle rahatlatıcı ve gevşetici banyolarda uçucu yağların yer almaları halince terpenik bileşiklerin deriden emilim riski nedeniyle dikkat edilmelidir Gıda teknolojisi Donmuş ürünler yanında, alkolsüz ürünler, sos, süt, et ürünleri, çorbalar, şekerli ve unlu mamuller, gibi gıda teknolojisinin pek çok alanında önemli bir yeri vardır. Örneğin Defne yağı donmuş gıdalara koruyucu olarak konur Saklanması Küçük alüminyum, paslanmaz çelik veya renkli cam kapaklı şişelerde ağzına kadar doldurulmuş ve sıkıca kapatılmış halde düşük sıcaklıkta ve inert azot gazı altında saklanarak bozunmaları sınırlandırılır. Ayrıca antioksidan da kullanılabilir. Bu koşullar sağlanmadığı takdirde; 1. fotoizomerizasyon anetol, 2. fotosiklizasyon sitraller, 3. peroksidasyon ve keton/alkole dönüşme hidrokarbonlar, 4. oksidatif parçalanma propenilfenoller, 5. termoizomerizasyon sitraller, gibi bozunmalar meydana gelir. 15

16 3.12 Uçucu yağ taşıyan başlıca droglar Uçucu yağ taşıyan LAMİACEAE drogları Bir çoğu baharat olarak bilinen bitkilerdir Origanum, Thymus, Ocimum. Bu droglar için kabul edilen belli başlı endikasyonlar, basit sindirim sistemi rahatsızlıkları ile dermatoloji ve hijyendeki lokal kullanımlarıdır. Çok nadir görülen bazı durumlarda uykusuzluğa karşı kullanılanlarda vardır Lavandula, Melissa Bitki Türkçesi Familya Drog Etken madde Kullanılış Ocimum basilicum Hyssopus officinalis Fesleğen Lamiaceae Yaprak Estragol(=metil kavikol) Lamiaceae Yaprak Pinokamfon Yapraklar dijestif etkili, Avrupalılar baharat olarak kullanıyor.estragol ise östrojen benzeri etki göster. Nörotoksik(=Epilepsi benzeri etki). Lokal olarak burun tıkanıklığında kull. Bitki Türkçesi Familya Drog Etken madde Kullanılış Lavandula sp.* Lavanta türleri Lamiaceae Çiçek Linalol, linalil asetat vs. Antimikrobiyal, Sedatif *Üç çeşit lavanta vardır. 1. Lavandula angustifloia(=l.officinalis) Hakiki lavanta: Uçucu yağı(=lavanta esansı) antimikrobiyal ve sedatif etkilidir. Linalol ve linalil asetat taşımasından dolayı parfümeri ve kozmetikte kullanılır. Çiçekleri ise haricen antiseptik ve sikatrizan olarak kullanılmaktadır. 2. L.latifolia Aspik lavantası: Sineol ve kafur yönünden zengin bir uçucu yağ taşır. Linalol ve linalil asetat daha az oranda bulunur. Onun için aspik esansı lavanta esansı kadar değerli değildir. 3. Lavandenler L.hybrida(=L.x intermedia Emerice x Loisel) yukarıdaki iki türün hibritleridir ve uy elde edilmesinde kullanılırlar. UY ı iki yağın bileşimi arasında bir yapı gösterir. Türkiye de iki lavanta türü yetişmektedir. ℵ L.stoechas %23 kafur, %4 sineol ℵ L.cariensis %30 kafur, %18 fenkon, %0,6 linalol Her iki türde Kayra bölgesinde(=marmara ve Batı Anadolu)yaygındır. Bu türlerde keton miktarı çok yüksektir. Linalol kaynağı olarak değil, kafur kaynağı olarak yararlanılır vede her ikisi de antiseptik olarak kullanılmıştır. Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Monoterpen Oğul aldehitler Lamiaceae Yaprak otu [=sitraller(=geranial + neral), sitronellal] Melissa officinalis* Antimikrobiyal, Sedatif, Antiviral(uçuk ted.de), antitiroit. *Özellikle İzmir de aktar hakiki melisa otu adıyla Lippia citriodora(verbenaceae) nın yapraklarını satarlar. Bu yapraklar ezildiğinde, melisa yaprakları gibi(içerdiği sitral den dolayı) limon kokar. Bu bitkide verbenon adı verilen bisiklik bir ketonda bulunmaktadır. Esansına ise Verven Esansı denir. 16

17 Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Mentha x piperita* Nane Lamiaceae Yaprak Mentol *Mentha piperita, Mentha aquatica(=su nanesi) ve Mentha spica nın hibritidir. UY Spazmolitik(Ca un girişini azaltarak), drog fonksiyonel dispepsinin semptomatik tedavisinde, oral hijyen sağlamak için vs.kull. Uçucu yağ % sini artırmak için değişik varyetelerin kültürü yapılır: 1. M.piperita var. officinalis form rubescens(=mitçam nanesi)en ÖNEMLİ varyetedir. Mitçam esansı eldesinde kullanılır. Toplam mentol oranı %60-65 arasındadır. Kokusu en hoş olan uçucu yağdır. RENKSİZDİR(ss). 2. M.piperita var. officinalis form palescens(=beyaz nane) 3. M.piperita var. sylvestris form rubescens OLEUM MENTHAE(=NANE YAĞI): M.piperita nın çiçekli dal uçları ve yapraklarında su buharı distilayonu ile elde edilir. Taşıdığı mentol %44 den az olmamalıdır. Beyinde hisopatolojik değişikliklere neden olur. İçki, soda, konsantre şurup, tütün, parfüm, şekerleme ve sakız üretiminde kullanımı vardır. Eczacılıkta mide ağrılarını yatıştırmak, kusmayı ve bulantıyı kesmek için kullanılır. SPEARMİNT OİL: M.spicata ve M.cardiaca dan elde edilir. %55-67 oranında karvon içerir ve karvon kaynağı olarak kullanılır. CORNMİNT OİL: Mentha arvensis in mentolü uzaklaştırılmış uçucu yağıdır. PENNYROYAL OİL:M.pulegium dan elde edilir. Türkiye de doğal olarak yetişen Mentha türleri şunlardır; 1. M.pulegium(=yarpuz) Mentol içermemesine rağmen Anadolu da halk arasında nane yağı olarak aynı amaçla kullanılmaktadır. Pulegon adında monosiklik yapıda keton taşır.bu keton uygun şartlar altında kolaylıkla mentole dönüşmesi bakımından önemlidir. 2. M.rotundifolia Kültürü yapılır nane olarak satılır. Mentol taşımaz piperiton ve piperitenon taşır. 3. M.longifolia Kültürü yapılır nane olarak satılır. Mentol taşımaz piperiton ve piperitenon taşır. 4. M.aquatica(=su nanesi) Toksik bir bileşik olan mentofuran taşır. Bu yüzden su nanesi kullanılmaz. Bu türler mentol taşımazlar. MENTOL(TF): Doğal mentol M.arvensis(=Japon nanesi)in iki varyetesinden, var. glabra ve var. piperascens ten elde edilir. Bunun dışında yarı sentez yoluyla, pulegonun çifte redüksiyonuyla vb. yollarla elde edilir. Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Salvia sp* Adaçayı türleri Lamiaceae Yaprak Tuyon(=monoterpen keton), borneol, kafur, sineol Antioksidan, antispazmodik, antiseptik, GIS rahatsızlıklarında kull. Üç tip adaçayı vardır; 1. Salvia officinalis 2. S.sclarea: Linalol ve linalil asetat taşır. Parfüm endüstrisinde ve diğer terpenlerin başlangıç maddesi olan sklerol taşır. Kullanılışı aynıdır ilaveten hafif yaralanmalarda kullanılır. 3. S.lavandulifolia: Uçucu yağının bileşimi çok farklıdır. Neredeyse hiç tuyon taşımaz. Kafur ve sineol taşır.gis rahatsızlıklarında kullanılır. Antiseptiktir ve parfümeride de kullanılır. Bunların dışında Salvia triloba(=s.fruticosa) uçucu yağı esas olarak sineol, kafur, borneol, terineol ve tuyon taşır. Türkiye de 70 kadar Salvia türü vardır. Türkiye de yetişen Salvia triloba nın uçucu yağı %50 sineol taşır. S.cryphantha ise Tapir adıyla bilinir ve Orta Anadolu da oldukça yaygındır. Sineol ve Geranil asetat taşır. Geranil asetat tan dolayı gül gibi kokar. 17

18 Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Rosmarinus officinalis Biberiye, kuş dili Lamiaceae Çiçekli dallar Kafur, sineol ve α- pinen Hepatositler üzerinde koruyucu, antioksidan, kolagok ve koleritik. Ayak banyosu yapılıyor(ahmet hoca yapıyormuş). Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Thymus vulgaris, thymus zygis Kekik Lamiaceae Yaprak ve çiçek Fenoller timol ve karvakrol(terpen değil) Antibakteriyel, antifungal, spazmolitik. GIS rhtszlarının semptomatik ted.si, antiseptik Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Thymus serpyllum ssp.serpylum ve ssp.tanaensis Yabani kekik Lamiaceae Çiçekli dal uçları Fenoller timol, karvakrol Antiseptik, antispazmodik. Türkiye de Thymus vulgaris doğal olarak yetişmez, kültürü de yapılmamaktadır. Buna karşılık Türkiye de keik adı verilen ve kekik yağı elde edilen başka bazı bitkiler yetişmektedir. Bu bitkilerden ilk akla gelen Origanum türleridir. Tür Karvakrol % Timol % 1. Origanum heracleoticum (=İstanbul kekiği) 2. Origanum dubium Origanum smyrneum (=İzmir kekiği) Bu üç türün dışında Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Origanum Mercan Yaprak 1-terpinen-4-ol, α- Lamiaceae majorana köşk ve çiçek terpineol, 4-tuyanol Origanum vulgare Güvey otu, keklik otu Lamiaceae Çiçekli toprak üstü kısım Timol ve karvakrol Fonksiyonel dispepsinin semptomatik ted.si Emoliyan, kaşıntı giderici ve baharat olarak kull. Satureja Antiseptik, infeksiyöz Lamiaceae Timol ve karvakrol montana hastalıkların ted.de Ayrıca sitral taşıyan ve limon kokulu kekik olarak bilinen Thymus sipyleus ve linalol ve linalol asetat taşıyan Thymus argeus da Türkiye de yetişen diğer kekik türleridir. 18

19 Anason kokulu uçucu yağlar Bu grupta bulunan drogların hepsi fenilpropanoitlerce ve daha çok anetol bakımınından zengin bir uçucu yağ taşır. E-Anetol(=trans) ün toksisitesi çok yüksek değildir. Fakat Z-izomerinin(=cis) ki daha yüksektir. Anason kokulu alkollü içeceklerin çok fazla tüketilmesi tehlikelidir, fakat bu ürünlerin toksisitelerinin kullanılan alkol miktarına bağlı olduğu da bilinmektedir. Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Illicium verum Illicicum anisatum (=I.religiosum) Pimpinella anisum Yıldız anasonu Anason Illiciaceae Meyve E-anetol Illiciaceae Apiaceae Meyve Fructus anisi (=meyv e) Seskiterpen laktonlar anisatin, neoanisatin E-anetol Antispazmodik, karminatif Konvulsif Antispazmodik, karminatif, aromatizan Anetol toksik etkili fakat bu etkisi pek kuvvetli olmayan bir maddedir. Düşük dozlarda solunum ve dolaşımı hızlandırır, salgıları artırır, iştah açar, öfori verir. Yüksek dozda baş ağrısı, görmede bulanıklık ve uyuşukluk ile kendini gösteren toksik belirtiler verir. Devamlı anason alanlarda anisizm adı verilen kronik bir entoksikasyon görülür. Anason yağı ışıkta bekletilirse 2 mol anetol kondanse olarak dianetol adı verilen bir bileşik oluşur. Bu madde stilbesterole benzemekte olup belirgin bir hormon aktivitesi vardır. Oleum anisi, ışık karşısında bekletildiğinde ayrıca anizaldehitlerin kondenzasyonuyla anizoin adlı maddeyi verir. Anason yağı içinde polimerler oluşması yağın zehirliliğini artırır, katılaşma derecesini düşürür. Bazen anason meyveleri Conium maculatum(baldıran) meyveleri ile karıştırılmaktadır. Bu ise taşıdığı alkaloitlerden kaynaklı zehirli bir bitkidir. Bu türlerin yanında Türkiye de Pimpinella anisetum da yetişmektedir. Bitki Türkçe Familya Drog Etken madde Kullanılış Foeniculum vulgare var. vulgare(kültür rezenesi), F.vulgare var. dulce(tatlı rezene) Rezene türleri Apiaceae Meyve Anetol Dijestif eliminasyon fonksiyonlarını artırmak ve içki end.de Coriandrum sativum Kişniş Apiaceae Meyve Linalol Stomaşik Karvon Fructus Carum carvi Kimyon Apiaceae (=monoterpen carvi keton), limonen Karminatif, stomaşik, Diüretik Cumminum cyminum uçucu yağı kumin aldehit taşır. Türkiye de kefe kimyonu adı ile bilinen Laser trilobum meyveleri ise limonen ve peril aldehit taşır. 19

20 Citrus uçucu yağları Citrus, Rutaceae familyasına dahil bir cinstir. Bu cinsin çeşitli türleri uçucu yağ taşır ve esas olarak bu yağ, gıda ve parfümeri sanayi tarafından tüketilir. Citrus yağları birkaç istisna dışında sıkma ile elde edilir. 1. Pericarpium Aurantti Amara(=turunç kabuğu) Turunç meyvelerinin kabuğundan hazırlanan ekstreler bir çok ilaca koku vermek amacıyla ilave edilmektedir. Kabukların hoş kokusu çok belirgin ve tadı acıdır. Taşıdığı uçucu yağda %90 oranında limonen ve asıl etkili olan aldehitler(nonil aldehti, desil aldehit vs.) bulunmaktadır. Perikarpta ayrıca flavanon heterozitleri bulunur. Bunlar arasında en çok bilinen hesperidozittir. Kabukta bulunan acı maddelerin bir grubu da triterpen yapısında maddelerdir ve limonitler adını alırlar. Limonitlerden en fazla bulunan bileşik, limonin dir. 2. Oleum Bergamiae(bergamot esansı) Bu uçucu yağ, citrus aurantium ssp. bergamia meyvelerinin taze perikarpından, ısı uygulamadan, mekanik yolla ekstre edilir. Rutaceae familyası meyvelerinden mekanik yolla elde edilen bütün uçucu yağlar, soğutulunca çöken kumarin türevi bileşikler taşırlar. O.Bergamiae de Bergapten bulunmaktadır ki bu madde furan halkası taşıyan 5-metoksi kumarin dir. Furanokumarin, güneş ışığına olan duyarlılığı artıran bir madde olduğundan, bu uçucu yağı taşıyan losyonları kullananlarda, deride esmerleşmeler görülür. Işığa duyarlı kumarinler, psoriazis(sedef) ve vitiligo da faydalıdırlar. 3. Oleum neroli(o.aurantii floris=neroli esansı) Citrus aurantium var. amara çiçeklerinden SU BUHARI DİSTİLASYONU ile elde edilen uçucu yağdır. Türkiye de elde edilmez. Bu yağın %30 u linalol ve %7 si linalil asetattır. Uçucu yağ %1 kadar metil antranilat taşıdığından mavi bir floresans göstermektedir. Koku verici olarak eczacılık sanayinde ve parfümeride kullanılır. Bu uçucu yağ ile hazırlanan kokulu su Aua Aurantii Floris adı altında TF de kayıtlıdır. 4. Oleum Citri (=limon esansı) Bu uçucu yağ Citrus limon perikarplarından elde edilir. Sitral genel adı verilen monoterpen aldehitleri taşır geranial, neral ve sitronellal. Limon esansının kendine özgü kokusunu veren bu aldehitlerdir. Uçucu yağın kokusunu veren maddeler arasında sitaralin oksidasyonla parçalanması sonucu oluşan metil heptenon da sayılabilir. O.Citri de terpenik maddelerin fazla oranda bulunmasına karşılık, asıl kokuyu veren oksijenlenmiş türevlerin az miktarda olması, ticarette terpensiz limon esansının(deterpene O.Citri) hazırlanmasına yol açmıştır. Bu amaçla uçucu yağ etanolde çözülür, süzülür ve distillenir. O.citri özellikle kolonya yapımında kullanılır. Ticarette, Cymbopogon nardus(graminae) bitkisinden elde edilen, Sitronella adı verilen ve %50 oranında sitronellal içeren uçucu yağ limon kokusu için kullanılır. Bunun dışında Amerika da yetişen Cymbopogon citratus dan su buharı distilasyonuyla Lemon-grass adlı uçucu yağ %70-80 oranında sitral içerir. Bu bitki sitral elde etmek için kullanılır. Sitral in koku verici olarak kullanımından başka Avitamini sentezinde başlangıç maddesi olarak da kullanımı vardır. Mekanik yolla elde edilen diğer Rutaceae uçucu yağları gibi, limon esansında da soğukta çöken kumarin türevi bir madde bulunmaktadır sitropten. 20