Millî Şef İsmet İnönü Dönemi Laiklik Uygulamalar

Transkript

1 Ankara Üniversitesi Türk İnk lâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S 42, Kas m 2008, s Millî Şef İsmet İnönü Dönemi Laiklik Uygulamalar Dr. Ali DİKİCİ ÖZET Türkiye de Millî Şef İsmet İnönü dönemi özellikle İkinci Dünya Savaş n n da etkisiyle s k nt l günlerin yaşand ğ bir süreçtir. Türkiye savaşa girmemesine karş n, bu süreç, hemen her konuda olduğu gibi ülkenin iç güvenliğini de doğrudan etkilemiştir. Millî Şef yönetimi iç güvenliği sarsacak durumlara gücünü sarf etmeme ve mevcut enerjisini d ş savunmaya yönlendirme düşüncesi ile, iç güvenlikle ilgili en ufak hareketlenmeye bile sert tepki vermiştir. Yönetim, bu endişelerin yan s ra, laikliğin ülkede kökleşmesi için yoğun bir çaba sarfetmiş, Cumhuriyet devrimleri için bir tehdit oluşturabilecek hareketlere karş tavizsiz bir tutum sergilemiş ve savaş n getirdiği tüm olumsuz şartlara rağmen bu konudaki en küçük oluşumlar bile s k takip alt na alm şt r. Bu konuda güvenlik güçlerine büyük bir sorumluluk düşmüştür. Bu makalede, Millî Şef döneminde Türkiye deki laiklik uygulamalar, devrimlere karş tehdit oluşturabilecek oluşumlar, faaliyetler ve olaylar, yönetimin bunlar karş s ndaki tutumu, Emniyet Genel Müdürlüğü arşivlerinden al nan bilgiler çerçevesinde incelenmeye ve olaylar polis ve güvenlik boyutuyla ele al nmaya çal ş lm şt r. Anahtar Kelimeler: Millî Şef, İnönü, Laiklik, Türkçe Ezan, İkinci Dünya Savaş. Secularism Practices During the Reign of National Chief (Millî Şef) İsmet İnönü ABSTRACT The reign of National Chief İsmet İnönü (Millî Şef) in Turkey is a troublesome period particularly due to World War II. Although Turkey did not participate in the War, the country faced many challenges to its homeland security as well as to other 3. S n f Emniyet Müdürü, Eskişehir, dikiciali@yahoo.com

2 162 ALİ DİKİCİ fields. Therefore, authorities dealt not only with minor domestic incidents in order not to use resources that could be required for a possible war and defense and strictly applied the rules and regulations as to security but also the secularism was taken as priority and the activities and the incidents against the Atatürk Reforms were pursued by law enforcement officers very closely in spite of war threat against Turkey. The law enforcement officers worked hard in this period. So, this article concentrates on the activities and the incidents relating the secularism practices, threats against the Atatürk Reforms, and the attitudes of the Turkish governments. In doing so, many documents from the Turkish National Police archives were employed and the events were explored from police and security point of views. Key Words: National Chief (Millî Şef), İnönü, Secularism, Turkish Ezan (call to prayer), Second World War. GİRİŞ Büyük önder Mustafa Kemal Atatürk ün vefat n n ard ndan İsmet İnönü nün Cumhurbaşkan seçilmesiyle Türkiye de Millî Şef dönemi ad verilen yeni bir dönem başlam şt r. Bu makalede Millî Şef döneminde, laiklik ilkesi çerçevesinde Atatürk devrimlerinin kökleşmesi ad na yap lan uygulamalar, polis arşiv kaynaklar ndan yararlan larak incelenmiştir. İkinci Dünya Savaş n n getirdiği olağanüstü koşullardan dolay bu dönemde bas n üzerinde uygulanan s k denetim, 1 diğer tüm alanlarda olduğu gibi bu dönemin laiklik uygulamalar na dair sağl kl bilgi edinilmesini de zorlaşt rmaktad r. Bu n e denle M i l l î Şef D ö ne mi l a i kl i k uygula m a l a r n i n c e l e y e bilm e k i ç i n ka l e m e a l n a n bu m a ka l e d e, m e v c u t k a ynak l a r n ya n s r a yoğun ola r a k Em ni y e t G e ne l M üdürl ü ğü a r ş i v l e r i n de yer a l a n b i l g i v e belg e l e r den yar a r l a n l m ş t r. Atatürk ün 10 Kas m 1938 de hayata gözlerini yummas n n ard ndan, 11 Kas m 1938 günü, Cumhuriyet Halk F rkas Meclis Grubunda yap lan toplant da; İsmet İnönü Türkiye nin ikinci Cumhurbaşkan seçildi. İnönü nün Cumhurbaşkanl ğ na seçilmesiyle geriye Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanl ğ seçimi kalm şt. Bu amaçla 26 Aral k 1938 de Ankara da toplanan CHP kurultay nda, CHP Genel Başkan Vekili Celal Bayar, CHP program n n genel başkan seçimiyle ilgili maddesini değiştirmek üzere bir tasar sundu. Bu tasar da, Partinin kurucusu ve ebedi Başkan n n Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu olan Kemal Atatürk olduğunu ve Partinin değişmez Genel Başkan n n İsmet İnönü olduğunu ifade ettikten sonra, Partinin değişmez Başkanl ğ n n ancak vefat, vazife yapamayacak hastal k 1 Cemil Koçak, İkinci Dünya Savaş ve Türk Bas n, Tarih ve Toplum, Cilt: VI, Say : 35 (Kas m 1986), s. 29; Mete Tunçay, Tek-Parti Döneminde Bas n, Tarih ve Toplum, Cilt: VII, Say : 37 (Ocak 1987), s. 48.

3 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 163 veya istifa halinde boşalabilmesini teklif etti. 2 Oybirliği ile kabul edilen bu tasar dan sonra İnönü, yaln z devletin baş olarak değil, tek partili siyasi iktidar n da Değişmez Başkan ve Millî Şefi olarak ülkedeki bütün yetkileri eline ald. Böylece İnönü nün idaresinde tek parti yönetiminin, hayat n her alan nda söz sahibi olduğu, politikay bizzat ve doğrudan doğruya İnönü nün idare ettiği 3 bir dönem başlad. Millî Şef Dönemi ad verilen ve İkinci Dünya Savaş gibi çetin bir süreci de içine alan sekiz y ll k bu olağanüstü dönem, 10 May s 1946 tarihinde yap lan, Cumhuriyet Halk Partisi İkinci Olağanüstü kurultay nda, İnönü nün önerisi üzerine, Değişmez Genel Başkan ve Millî Şef s fatlar n n kald r lmas 4 ile resmen sona erdi. Savaş boyunca Türkiye yi ateş çemberinin d ş nda tutmay başaran İnönü, 5 Atatürk reformlar n n kaderini de, Türkiye deki bat l laşman n ateşli savunucusu ve bekçisi olacağ şüpheli kişilerin ellerine b rakmamak 6 için azami gayret göstermiştir. Bu nedenle, Mango nun belirttiği gibi, İnönü, önceliği, devletin siyasi ve ekonomik bağ ms zl ğ, ulusal topraklar n bütünlüğü, yurtiçindeki kanun ve düzen, Atatürk ün kültür devrimi ve ulusal ekonominin ağ r ama emin ad mlarla gelişmesi gibi cumhuriyetin başar lar n korumaya verdi. 7 İnönü nün, savaş n en şiddetli olduğu ve Türkiye nin savaşa girmesinin an meselesi olduğu bir durumda bile bu konuda geri ad m atmad ğ, devrimlere zarar verebilecek en küçük bir oluşuma bile f rsat vermediği görülmektedir. Aydemir e göre Millî Şef lik Atatürk döneminde başlayan, fakat tamamlanamayan ve hatta çoğu kökleştirilemeyen devrimleri devam ettirmek, kökleştirmek ve derinleşmesini sağlamak için bir yoldu. 8 Y lmaz n da vurgulad ğ gibi A t a t ür k i l e bi r l i k t e M i l l î M üc a de l e 'yi yürütmüş ve 2 Cumhuriyet Halk Partisi Üsnomal Büyük Kurultay n Zabt, ( ), Recep Ulusoğlu Bas mevi, Ankara, 1938, s Metin Toker, Tek Partiden Çok Partiye , Milliyet Yay nlar, İstanbul, 1970, s Cemil Koçak, Siyasal Tarih ( ), içinde Türkiye Tarihi 4, Çağdaş Türkiye: , (ed. Sina Akşin ve diğerleri), Cilt: IV, Cem Yay nevi, İstanbul, 2000, s Bu dönemi inceleyen birçok eserde Millî Şef dönemi, y llar aras ndaki dönemle s n rland rmaktad r. Bkz. Mahmut Goloğlu, Millî Şef Dönemi ( ), Kalite Matbaas, Ankara, 1974; Cemil Koçak, Türkiye de Millî Şef Dönemi ( ), (Dönemin İç ve D ş Politikas Üzerine Bir Araşt rma), Yurt Yay nlar, Ankara, 1986; Osman Akandere, Millî Şef Dönemi: Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve D ş Tesirler ( ), İz Yay nc l k, İstanbul, Toker, a.g.e., s. 21. Metin 6 Necdet Uğur, İsmet İnönü, Yap -Kredi Yay nlar, İstanbul, 1995, s. 59. Nitekim 1939 y l nda gerçekleştirilen CHP 5. Büyük Kurultay na sunulan ve 4. Büyük Kurultayda kabul edilen parti program n n gerçekleştirilen k s mlar ilgili raporda, ink lâp prensiplerinden taviz verilmeden emniyetin sağland ğ vurgulanm şt r. Bkz. C.H.P. Program n n Hükümetçe Tahakkuk Ettirilen K s mlar Hakk ndaki Rapor, Ulus Matbaas, Ankara, 1939, s Andrew Mango, Türkiye ve Türkler: 1938 den Günümüze, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2005, s Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, Cilt: II, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991, s. 50.

4 164 ALİ DİKİCİ kaza n l a n z a f e r i t a k i ben At a t ürk tar a f ndan yen i v e m oder n b i r ul u s de v l e t i olma yo l unda gerç e kl e ş t i r i l e n d e vrimle r i n ge r e k ya p lm a ge r e ks e on l a r n t o pl um t a r a f ndan be ni mse n m e s i n de ç a ba s a r f e t m i ş o l an İnönü, At a t ü r k 'ün ölümü sonras nda y i n e a yn k a r a r l l kl a ye ni an l a y ş n de v a m d oğrultusunda bir t a v r s e r gile miş t i r. 9 Böyle c e e s a s o l a r a k M i l l î Ş e f t e n ö nc e ba ş l a m ş o l a n v e geniş h a l k k e s i m l e r i ni e t k i l e yen lai kl i k u ygula m a l a r, bu dö ne mde s a va ş n geti r diği olums uz l uk l a r n da e t ki s i y l e, t a vi z s i z b i r ş e ki l de devam e t t i r i l m i ş t i r. Bu amaçla Atatürk reformlar n n baz lar n koruyan yasalar çiğneyen kişilere uygulanacak cezalar artt r lm şt r. 10 Yönetimin Devrim Kanunlar na Ayk r Faaliyetlerle Mücadelesi Bu dönemde, eğitimin çağdaş ve laik ölçülerde yap labilmesi için devlet eliyle gerçekleştirilmesini öngören 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu na ve Arap harflerinin yerine Latin harflerinin kullan lmas n öngören 1 Kas m 1928 tarihli ve 1353 Say l Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakk ndaki Kanun a muhalif hareketler, 11 güvenlik güçlerinin s k takibine al nm şt r. Benzer şekilde, 4 Ocak 1932 tarihinde yay nlanan bir talimatnamede; Harf Devrimi Kanunu na ayk r olarak Arap harfleriyle eğitim yapmak için gizli veya aleni dershane açanlar n ve bu dershanelerde eğitim verenlerin, Türk Ceza Kanunu nun 526 nc maddesi gereğince üç aya kadar hafif hapis veya 10 liradan 200 liraya kadar hafif para cezas ile cezaland r lacağ belirtilmiş 12 olmas na rağmen, zaman zaman bu kanunlara ve talimatlara ayk r hareket edenler olduğu ve bu kişiler hakk nda işlem yap ld ğ görülmektedir. Örneğin 1 Kas m 1935 ve 30 Kas m 1936 tarihleri aras nda çeşitli illerde 35 kişi gizli bir surette Arap harfleri ile tedrisat yapmak suçundan yakalan p adliyeye sevk edilmişlerdir y l nda Gaziantep te 50 yaşlar ndaki bir kad n n kendi evinde gizlice eski usül Arap harfleri ile çocuk okuttuğu haber al nm ş ve suçüstü yakalanarak, aramada ele geçen kitaplarla birlikte mevcuden mahkemeye sevk edilmiştir. Ele geçen kitaplar ve baz eşyalar ise şunlard r: 3 adet Mevlüt, 5 Tebareke cüzü, 25 Amme cüzü, 1 Kadesemiallah, 7 Kur an- Kerim, 10 Elif Cüz ü 2 9 Mustafa Y lmaz, Cumhuriyet Döneminde Bakanlar Kurulu Karar İle Yasaklanan Yay nlar , Kebikeç, Y l: 3, Say : 6, 1998, s Bu konuda, 1941 y l nda Şapka Kanununu ihlal edenlere verilecek cezalar n art r lmas ve Arapça Ezan yasağ n çiğneyenlerin cezaland r lmas ilgili yasal düzenlemeler örnek olarak verilebilir. 11 Ancak Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki hakk ndaki kanun eski harflerle bas l kitaplarla tedrisat icras memnuiyetini muhtevi olup, eski harflerle bas lm ş kitaplar n okul ve kültür kurumlar na, kitabevlerine konulmalar n yasaklamamaktad r. Bkz. Bülent Daver, Türkiye Cumhuriyeti nde Laiklik, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay nlar, Ankara, 1955, s Halim Alyot, Türkiye de Zab ta, Tarihi Gelişim ve Bugünkü Durum, Kanaat Bas mevi, Ankara, 1947, s Emniyet Genel Müdürlüğü Arşivleri [EGMA, Ankara], D[osya] , K[ardeks]. 1964; Dâhiliye Vekâletinin Maarif Vekâletine yazd ğ tarih ve 368 say l yaz.

5 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 165 Minder, 1 s ra, 1 sopa. 14 Benzer şekilde, Arapça namaz sûresi okutmak veya Arapça tedrisatta bulunmak suçundan 1938 y l içerisinde; Çank r da iki gözü kör 15 birisi, Kastamonu da bir kad n, 16 Isparta da muhtelif şah slar, 17 Bursa da bir şah s, 18 Rize de, 19 Erzurum da 20 ve Çorum da 21 baz şah slar hakk nda işlem yap lm şt r. Millî Şef döneminde de benzer suçlar işleyen şah slar hakk nda işlem yap lmaya devam edilmiştir y l nda Erzurum un köylerinde 22 baz şah slar yakalanarak adliyeye sevk edilmişlerdir. İçişleri Bakan, 3üncü Umumi Müfettişliğine gönderdiği bir yaz da, çocuklara Arapça tedrisat yapt ranlarla ilgili olarak kanunlar m za ve rejime ayk r olan bu vak a faillerinin fenal klar n yerinde bast rmak ve sari mikroplar gibi yurda dağ tmamak başl ca esast r. Binaenaleyh Halk Partisi ve evleri cihaz ile harekete geçilerek bu kötü propagandalar önlemek ve kötüleri adaletin pençesine vermek laz md r. Bu yoldaki iyi çal şmalar n z memnuniyetle takip ediyorum. 23 sözleriyle görevlileri uyarm şt r. Ancak bu uyar ya rağmen Arapça tedrisat yapt ran birçok insan yakalanarak adliyeye sevk edilmiştir. Örneğin, Trabzon da H fz muallimi olmad ğ halde küçük yaştaki çocuklar h fza çal şt rd klar ndan adliyeye sevk edilen İsmail oğlu Mustafa ve arkadaşlar beraat etmişlerdir. 24 Urfa da dükkân nda Arapça harflerle bas lm ş Elifba, Amme, Tebareke cüzleri satan bir şah s, 25 Giresun da Arapça tedrisat yapt ran şahs n yan s ra kanuni vazifesini yapmamaktan muhtar ve ihtiyar heyeti üyeleri, 26 Konya da bir köy 14 EGMA. D , K.596; Gaziantep Valiliğinin Dâhiliye Vekâletine yazd ğ tarih ve 1481 say l yaz. 15 EGMA. D , K.595; Çank r Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 21 say l yaz. 16 EGMA. D , K.597; Kastamonu Vali Vekili N. A. Keskin imzas ile Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve Em.1/37 say l yaz. 17 EGMA. D , K.906; İsparta Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 26837/48 say l yaz. 18 EGMA. D , K.287. Bursa Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 175 say l yaz. 19 EGMA. D , K.3109; Rize Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 1087 say l yaz. 20 EGMA. D , K.3118; Dâhiliye Vekâleti Şükrü Kaya imzas yla Maarif Vekâletine gönderilen tarih ve 7872 say l yaz. 21 EGMA. D , K.3119; Dâhiliye Vekâleti Şükrü Kaya imzas yla Adliye ve Maarif Vekâletlerine gönderilen tarih ve 8778 say l yaz. 22 EGMA. D , K.26563; Erzurum Valisi Hilmi Balc imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve Em.430/159 say l yaz. 23 EGMA. D , K.26602; Dâhiliye Vekâletinden 3üncü Umumi Müfettişliğine gönderilen tarih ve 6647 say l şifre. 24 EGMA. D , K.29448; Trabzon Valisi Osman Sabri Adal imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 210/1337 say l yaz. 25 EGMA. D , K.27219; Urfa Valisi Kaz m Demirer imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve Ş say l yaz. 26 EGMA. D , K.26941; Giresun Valisi Muhtar Akman imzas yla Dâhiliye Vekâletine tarih ve 379 say l yaz.

6 166 ALİ DİKİCİ imam, 27 Rize de bir mahalle imam 28 adliyeye sevk edilerek muhtelif cezalara çarpt r lm şlard r. Bu tür olaylar n artmas üzerine Diyanet İşleri Reisi M. Şerafettin Yaltkaya 1942 y l nda İstanbul Müftülüğü ne bir yaz göndererek bu tür faaliyetlerin yasak olduğunu belirtmiştir: Baz Kur an öğreticilerinin ilk tahsil çağ ndaki çocuklar kursa devam ettirdikleri istihbar edilmiştir. Bu gibi usulsüz hareketlere meydan verilmemesi lüzumu ehemmiyetle beyan olunur. 29 Bu dönemde yönetimin K l k-k yafet Devrimi ile ilgili uygulad ğ tedbirler, devrimlerin kökleşmesi ve halk taban nda tutunmas için yürütülen çabalar n çarp c bir örneğini oluşturmaktad r. Bu çerçevede güvenlik güçlerinin k l k-k yafet konusunda çok duyarl davran şlar sergilediği görülmektedir tarihinde İçel de k l k ve k yafetinden şüphe edilen Kayserili Ahmet İbiş ad ndaki şah s polis taraf ndan yakalanm şt r. Sorgusunda aç kça rejim, devrimler ve Atatürk aleyhinde sözler söyleyen şah s hakk nda zab t tutulmuş, şah s Nakşi ve Kadiri tarikat na mensup olduğunu itiraf etmiş, ancak yap lan doktor muayenesinde şuurunun bozuk olduğuna karar verilerek men-i muhakeme karar verilmiştir. 30 K l k-k yafet konusunda polisin titizlikle takip ettiği bir diğer konu ise, kad nlar n peçe, çarşaf ve peştamal giymesinin yasaklanmas olmuştur y l nda İçişleri Bakanl ğ nca yay nlanan bir tamimle bu giysilerin giyilmesinin yasakland ğ bildirilerek kolluk kuvvetlerinin gerekli tedbirleri almas istenmiştir. 31 Bu yasak Millî Şef döneminde de devam etmiş ve Emniyet Umum Müdürlüğü, 1940 y l nda Medeni k yafete ayk r kisve taş yanlar hakk nda bir emir 32 yay nlayarak, devrimlere ayk r ve belli bir maksada yönelik olarak kasketlerini ters giyen erkekler ile peştamal giyen, yüzünü örten, peçe takan kad nlar n takip edilip bunlara müsaade edilmemesini istemiştir. Bu yaz ya cevaben Ayd n Vilayeti Emniyet Müdürlüğü nce gönderilen bir yaz da endişe edilecek bir durumun olmad ğ belirtilmektedir. Yaz da Vilayet dâhilinde erkek k yafeti kasaba ve köylerde tamamen medeni şekildedir. Kasketlerini tersine giyen belki görülmüştür. Bu gibiler ya seksenlik ihtiyarlard r ki evlerinden, köylerinden d şar ç kmazlar 27 EGMA. D , K.22892; Konya Valisi Nizamettin Ataker imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve Ş.I.509 say l yaz. 28 EGMA. D , K.26572; Rize Valisi Hüsnü Uzgören imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 2681 say l yaz tarih ve 3254 say l yaz. Bkz.: Sad k Albayrak, Türkiye de Din Kavgas, İstanbul, Şamil Yay nevi, 1984, s EGMA. D , K.35124; İçel Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve Em.431 say l yaz. 31 İçişleri Bakan n n imzas ile Umumi Müfettişliklere ve Valiliklere gönderilen tarih ve 6936 say l yaz, Belge No: /1, bkz., 150likler, Kubilay Olay, Çarşaf-Peçe-Peştemalla Örtünme Sorunlar : Polis Arşiv Belgeleriyle Gerçekler, Polis Dergisi, Yay n No: 129, EGM Yay nlar, Ankara, 1998, s EGMA. Emniyet Genel Müdürlüğü taraf ndan illere gönderilen tarih ve EUM- Ş.I.C say l genelge, D

7 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 167 veyahut beş vakit namaz na devam eden koyu sofular n abdest al rken, namaz k larken kasketlerini tersine çevirenlerdir ki bunlar da ancak camilerde, abdest ald klar çeşme başlar nda görülebilir. Bunlar haricinde her hangi bir irticai fikir ve maksada kap lan ve şapkalar n tersine giyen kimse yoktur. denilmekte ve kad nlar n kasabalarda çok medeni tarzda giyindiği, köylerde hiçbir kad n n peçe takmad ğ, peştamal kullan m n n gittikçe azald ğ vurgulanmaktad r. 33 Ayn şekilde bu dönemde şapka kanununa muhalefet edenlerin takibi ve tahkikatlar konusunda polis yoğun çaba göstermiştir. 19 Eylül 1939 günü Adapazar n n Akyaz Nahiyesi Uzunç nar köyünde 16 yaş ndaki Kamil Karabaş, şapka kanununa ayk r baş nda takke ile yakalan p hakk nda işlem yap lm şt r. 34 Şapka kanununa ayk r takke giydiğinden polis taraf ndan yakalan p adliyeye teslim edilen İlyas Beğindik, Kayseri Sulh Ceza Mahkemesi taraf ndan (1) lira hafif para cezas na mahkûm edilmiştir. 35 Emniyet Polis Müfettişi Ziya Oral taraf ndan Bingöl ilinin genel durumuna dair yap lan inceleme sonucunda yaz lan bir raporda geri fikirliliğin bir neticesi olarak bu havalide halen şapka giyilmeyip, yünden yap lm ş bir nevi külah giyilmektedir. Şapkay şehir ve kasabaya gelirken kullan lan bir meta haline sokmuş bulunan bu yobazlardan şapka tedarik edememiş olanlar kasaba içinde baş aç k gezmektedir. Velhas l kolluk gözünden uzak bulundukça şapka giyilmemektedir 36 denilmektedir. Devrim kanunlar na ayk r faaliyetler konusunda polisin takip ettiği insanlar sadece K l k-k yafet Kanunu na veya Şapka Kanunu na muhalefet edenlerle s n rl değildi. Yönetimi eleştiren, dini propaganda yapan, üfürükçülük yapan, devrimlere ayk r faaliyetlerde bulunanlar 37 da polis taraf ndan s k bir şekilde takip edilerek, haklar nda yasal işlem yap lm şt r. Örneğin, Dersiam-vaiz Şevket Sezen Kocaeli de, Ramazan ay nda yapt ğ vaazda, Cumhuriyetin 16. y l dönümü münasebetiyle vilayet taraf ndan verilen Cumhuriyet balosunu eleştirerek balo Ramazandan sonra yap lm ş olsayd, Müslümanlar n hissiyat na hürmet edilmiş olurdu şeklinde sözler sarf ettiğinden, vaaz vermekten men edilmiştir. Ancak mahkemede likler, Kubilay Olay, Çarşaf-Peçe-Peştemalla Örtünme Sorunlar, tarih ve /2 say l belge, s EGMA. D , K.38097; Kocaeli Valisi Ziya Tekeli imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 1729 say l yaz. 35 EGMA. D , K.38430; Kayseri Valisi Şefik Refik Soyer imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 4969 say l yaz. 36 EGMA. D , K.56857; Emniyet Polis Müfettişi Ziya Oral taraf ndan Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 231 say l yaz. 37 Bu çerçevede, Diyanet İşleri Reisi M. Şerafettin Yaltkaya imzas yla Mut Müftülüğü ne gönderilen bir yaz da, 5290 say l kanunla kald r lan Ağa, Hac, Haf z, Hoca, Molla Efendi, Bey, Beyefendi, Paşa, Han m, Han mefendi ve Hazretleri gibi lakap ve ünvanlar n resmi yaz şmalarda kullan lmamas istenilmiştir. Bkz.: Başbakanl k Cumhuriyet Arşivleri, [B C A ]. Belge Tarih ve Say s : , Dosya: , Yer No:

8 168 ALİ DİKİCİ maddeden takibata gerek olmad ğ na karar verilmiştir. Haymana kazas nda, Bayram namaz ndan önce hutbede (Namaz k l p oruç tutmayanlar yahut oruç tutup da k lmayanlar ala domuz, bunlar n hiçbirini yapmayanlar kara canavar, kinci olanlar ise deve suretindedirler) şeklinde vaaz veren Mehmet Hoca adliyeye sevk edilmiş, ancak savc l k takibata mahal olmad ğ na karar vermiştir. 38 Dersiamlardan Ohrili Hüsrev (Ayd nlar) hoca Fatih Camii nde verdiği vaazda Biz atimizi küfür ve delalette b rak yoruz, inşallah baş m za kudretli birisi gelir de bizi kurtar r şeklinde sözler sarfetmesi üzerine adliyeye sevk edilmiştir. 39 Ancak Fatih Asliye Mahkemesinde 18 Haziran 1940 tarihinde beraat karar etmiştir Aral k 1939 günü Bitlis te kat rc S dd k Okumuş adl bir vatandaş, Şeyh Karip zaviyesine mum yakarken suçüstü yakalanarak adliyeye sevk edilmiştir. 41 Suudi Krall ğ vatandaş İbrahim Selman (Samman) adl birisinin çeşitli illerde dolaşmaya başlad ğ, 16 Aral k 1939 tarihinde Bal kesir de kendisini Mekke baş imam süsü vererek halk hacca gitmeye teşvik ettiği ihbar edilmiştir. Ancak İzmir, Denizli, Isparta, Ayd n, Konya, Seyhan ve Muğla Valiliklerinden gelen yaz larda ad geçen şahs n zararl bir faaliyeti görülmediği bildirildiğinden 7 Ocak 1940 ta hakk ndaki takibat durdurulmuştur y l nda İzmir de 10 kişi Bektaşi tarikat na mensup olduklar için tutuklanm şt r. 43 Ayn y l Adliye Vekâleti, Cumhuriyet Savc l ğ na bir tamim yay nlayarak 677 say l yasaya ayk r hareket ederek şeyhlik ve dervişlik yapanlar izleme talimat vermiştir. 44 Evinde üfürükçülük ve muskac l ğa yarar kitaplar bulundurduğundan, ayn zamanda Nakşibendî tarikat na mensup olduğundan polis taraf ndan sürekli takip edilen Şeyh Salih adl bir vatandaş art k şüpheli hareketlerde bulunmad ğ, çok ihtiyar ve aciz ve dilenerek geçinmekte olduğu anlaş ld ğ ndan polis taraf ndan takip edilmesinden vazgeçilmiştir. 45 Benzer şekilde Nakşibendî tarikat na mensup olup kad n ve erkekler üzerinde nüfuzu olmas ve irticai hareketinden ötürü Menemen Divan- Harbince bir sene üç ay hapis ve 50 lira para cezas na mahkûm Halil Temizkan n biraz 38 EGMA. D , K.39028; Ankara Valisi Nevzat Tandoğan imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 14119/26247 say l yaz. 39 EGMA. D , K.38875; İstanbul Valisi Y. Hüdai Karataban imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 24195/25574 say l yaz. 40 EGMA. Dosya No: , Arşiv K.38875; İstanbul Valisi Y. Hüdai Karataban imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 14975/15914 say l yaz. 41 EGMA. D , K.390;. Bitlis Valisi Rifat Şahinbaş imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 2577/11492 say l yaz. 42 EGMA. D , K.39880; Bal kesir Vali Y. Abdülkadir Keskin imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 2391 say l yaz. 43 Tasviri Efkâr (14 Haziran1941); Gotthard Jaeschke, Türkiye Kronolojisi ( ), (Çev. Gülayşe Koçak), Türk Tarih Kurumu Bas mevi, Ankara, 1990, s Tan (2 Temmuz 1940). 45 EGMA. D , K.3109; Zonguldak Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve K.I. say l yaz.

9 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 169 daha takip alt nda tutulmas na karar verilmiştir. 46 Geçmiş dönemde takip edilen şah slardan olan ve eski Galatasaray muallimlerinden Zeynelabidin (Gülcü) ye, 1940 y l nda iyi halinden dolay vaizlik yapmas için izin verilmiştir. Ancak sonraki y llarda menfi ruhlu, hükümet ve rejim aleyhtar olmaktan, rejim ve ink lâplar aleyhine söz söylemekten, Arapça yaz l kitaplar bulundurmaktan dolay vaizliğine tekrar son verilmiştir. 47 Kocaeli Akça Camiinde 1 Ekim 1943 tarihinde k l nan Bayram namaz ndan sonra vaaz veren Şevket Sezen Muhitimiz layiktir, fakat din yoktur, mekteplerde ise din olmad ğ gibi dine de alaka yoktur. Siz babalar evlatlar n z evlerinizde din dersi öğretiniz, namaza ve camilere al şt r n z, bu babdaki mesuliyet-i maneviye velilere aittir, sonunda siz mes ul olursunuz şeklinde sözler sarfetmesi üzerine adliyeye sevkedilmiştir. Cumhuriyet Müdde-i Umumiyesinin tarih ve 390 say l karar ile bu sözler, mahiyet itibari ile dini hissiyat tahrik gibi müstelzim-i ceza bir suç mahiyetinde görülmemiş, takibata mahal yok karar verilmiştir. 48 Başta Arap harfleri ile eğitim verilmesi konusu olmak üzere güvenlik güçlerini uğraşt ran bu tür olaylar n yan s ra, yine güvenlik güçlerinin yoğun mesai harcad ğ bir diğer konu Ezan n Türkçe okunmas zorunluluğuna karş gösterilen tepkiler olmuştur. Türkçe Ezan Uygulamas nda Karş laş lan Sorunlar Yak n tarihimizde uzun süre tart şmalara neden olmuş, günümüzde bile siyasi tart şmalara kaynakl k eden ve Millî Şef döneminde, halk n güvenlik güçleriyle s kça karş karş ya geldiği konular n bir diğeri de Ezan n ve Kur an n Türkçe okunmas 49 uygulamas olmuştur. Türkçe ezan-kamet uygulamas daha ilk günlerden itibaren çeşitli direnmelerle karş laşm şt r. Bu uygulamaya ilk kitlesel tepki 1 Şubat 1933'te 46 EGMA. Dosya No: , K.37004; 14 May s 1943 tarihinde Bal kesir Valisi Faik Türel, Vilayet Jandarma Komutan Salih Özcoşkum, Emniyet Müdürü Tacettin Ortaç imzas yla al nan karar örneği. 47 EGMA. D , K.896; Kocaeli Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 2951 say l yaz. 48 EGMA. D , K.39409; Kocaeli Valisi Agah Alp imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen 6/1. Teşrin 1943 tarih ve 3052 say l yaz. 49 Cumhuriyet'in ilk y llar nda din ve devlet işlerinin birbirinden ayr lmas yolundaki önemli ad mlardan birisi "İbadetin Türkçeleştirilmesi" idi. Bu amaçla 1928 y l nda M. Fuat Köprülü başkanl ğ nda oluşturulan komisyonun haz rlad ğ raporda "İbadet lisan Türkçe olmal d r. Ayinlerin, dualar n, hutbelerin Türkçe şekilleri kabul ve istimal edilmelidir" önerisi getirildi. Bkz.: Gotthard Jaeschke, Yeni Türkiye de İslamc l k, (çev. Hayrullah Örs), Bilgi Yay nevi, Ankara, 1972, s Bu teklif uygulamaya geçirilemedi. Ancak bu konuda ilk somut ad m olan Türkçe ezan ilk olarak 29 Ocak 1932 tarihinde İstanbul Fatih Camiinde okundu. Bkz. Cumhuriyet ( ). Diyanet İşleri Başkanl ğ 1932 y l nda müftülüklere bir tamim göndererek Türkçe Ezan ve Kametin zorunlu olduğunu, buna riayet etmeyenlerin şiddetle cezaland r lacağ n belirtti.

10 170 ALİ DİKİCİ Bursa'da görüldü. 50 Bundan sonraki süreçte ezan n Türkçe okunmas için çok s k tedbirler al nmas na rağmen ülkenin baz yerlerinde ezan yine Arapça okunmaya devam etti. 51 Bu yeni uygulaman n tüm Türkiye de tatbiki hayli zaman ald. Daha doğrusu bunda tam bir başar sağlanamad. Ancak Türkçe ezan uygulamas na gösterilen tepkiler incelendiğinde, Bursa olay d ş nda dikkate değer bir kitle gösterisi ve toplumsal olay yaşanmad ğ ve yasağ çiğneyenlerin bu tepkilerini kişisel eylemlerle gösterdikleri görülmektedir. Emniyet Genel Müdürlüğü arşiv kay tlar nda ve bas n organlar nda yasağ çiğneyenler hakk nda yap lan işlemlerle ilgili birçok olaya rastlamak mümkündür. İlk uygulamaya geçildiği tarihten itibaren başlayan yasak karş t eylemlerin, Atatürk ün vefat ndan k sa bir süre önce de devam ettiği ve birçok insan hakk nda işlem yap ld ğ görülmektedir. Bu konuda emniyet arşivlerinde yer alan olaylardan bir kaç şöyledir: Isparta da Uzun oğlu Ahmet Usta n n evinde okutulan bir mevlit esnas nda Arapça tekbir alan Hilmi Alâeddin isimli şah s adliyeye sevk edilmiştir. 52 Bayburt ilçesi Ulucami müezzini hasta olmas dolay s yla 15 Şubat 1938 günü sabah namaz na gelen cemaatten mezkûr ilçeden Şükrü Y ld z, Arapça ve Türkçe kar ş k olarak kamet getirdiğinden dolay savc l ğa şikâyet edilmiştir. 53 Konya da Kurban Bayram namaz nda iki kişi duadan sonra Arapça tekbir ald klar tespit edilip adliyeye sevk edilmiş, ancak herhangi bir cezaya çarpt r lmam şt r. 54 Erzurum Vilayeti H n s kazas nda Ramazanda imaml k yapm ş olan Molla Ahmed Arapça sela verdikten sonra kaçm ş ve 50 Ulu Cami deki vaizin tahrikleri ile uygulamay bahane eden bir grup halk sokağa dökülerek valilik önünde gösteri yapt. Ancak olaylar çok fazla genişlemeden bast r ld. Olaya çok sert tepki gösteren Atatürk bizzat Bursa ya gitti. Olay n Elebaş lar ndan olan Nakşibendî şeyhi Kozanl İbrahim yakalanarak ağ r bir cezaya çarpt r ld. Güvenlik kuvvetleri, olaya ön ayak olanlar tutuklad, ihmali görülen memurlara işten el çektirildi. Bkz.: İlhami Soysal, Mezhepler Tarikatlar, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: V, İletişim Yay nlar, İstanbul, 1983, s Bu konuda polis arşivlerinde ve bas nda yer alan baz olaylar şöyledir: Arapça ezan okumak meselesinden dolay mevkuf bulunan Çarş Meydan ve Ortahisar camileri müezzinleri Hamdi, Musa, Halil Efendilerin evraklar ile birlikte Çorum a gönderilmiştir. Bkz.: Akşam ( ). Urfa da vazifesi olmad ğ halde Arapça kamet eden cemaatten bir şah s, Cami Müezzininin ihbar etmesi üzerine yakalan p Adliye ye sevk edilmiştir. Bkz.: EGMA. D , K.1999; Urfa Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 802/72/18/187 say l yaz. Benzer şekilde Çorum da Bayram namaz ndan sonra Arapça ezan okuyan bir vatandaş ağ r cezada yarg lanm şt r. Bkz.: EGMA. D , K.36252; Çorum Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 180 say l yaz. Sonraki y llarda muhtelif illerde Türkçe ezan uygulamas ufak çapl yürüyüşlerle protesto edilmiştir. 52 EGMA. D , K.3109; Isparta Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 26426/12 say l yaz. 53 EGMA. D , K.3111; Gümüşhane Valisi N. M. Tosun imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve Em.I-47 say l yaz. 54 EGMA. D , K.3394; Konya Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 216 say l yaz.

11 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 171 aranmas na başlanm şt r. 55 Arapça tekbir almaktan suçlu Şarkîkaraağaç ilçesi inhisarlar takip memuru Hilmi Ayd n 3 lira hafif para cezas na çarpt r lm şt r. 56 Millî Şef döneminde de yasağa rağmen ezan Arapça okumakta srar edenler olduğu görülmektedir. Ancak bu konuda tavizsiz bir politika güdülmüş ve yasak kat bir şekilde uygulanm şt r. Bu çerçevede Arapça ezan yasağ na karş gelen birçok insan tutuklanarak muhtelif cezalara çarpt r lm şt r. Örneğin, Silivri kazas n n Seymen köyünde ziraat memuru Behçet, Arapça kamet getirmekten 1 gün hapis cezas na çarpt r lm şt r. 57 Yozgat n Boğazl yan kazas nda Büyük Camii nde Bayram namaz nda Arapça tekbir getiren Ali Gence nin kast olmay p yanl şl k neticesi okuduğuna kanaat getirilerek takibat icras na mahal olmad ğ na karar verilmiştir. 58 Arapça ezan okuma yasağ n n taraflar aras nda bir suçlama malzemesi olarak kullan ld ğ ve yarg ya intikal eden olaylar n da yaşand ğ anlaş lmaktad r y l nda Arapça ezan okuyanlara getirilecek cezalar düzenleyen yasan n görüşülmesi esnas nda söz alan, Rasih Kaplan' n anlatt ğ bir olay bu iddiaya bir örnek teşkil ediyor: Antalya'day m. Savc n n yan nda müftüyü gördüm. Hayret ettim. Çünkü Millî mücadelede çok çal şm ş, karakterli bir arkadaş m zd r. Gittikten sonra hayretle sordum. Savc dedi ki, birisi imam olmak istemiş, polis kayd nda, uyuşturucu madde kulland ğ görülmüş. Müftü, (Sen imam olamazs n) demiş. İşte bu adam savc ya bir ihbarname veriyor; Dün öğle namaz nda camiye gittim, müftü camide idi, müezzin Türkçe kameti getirdikten sonra müftü namaza başlamad, dikkat ettim dudaklar k p rd yor, Arapça kamet getiriyordu. Savc, bunun üzerine takibata başlam ş y l na kadar Arapça ezan okuyanlara verilecek cezalar konusunda yasal boşluktan dolay bir belirsizlik yaşanm şt r. Bu konuda Emniyet Genel Müdürlüğü arşivlerinde Arapça ezan-kamet okuma iddias yla savc l ğa sevk edilen birçok insan n, farkl farkl cezalara çarpt r ld klar veya hiç ceza almadan beraat ettikleri görülmektedir. Diyanet İşleri Başkanl ğ 'n n genelgesine rağmen Arapça ezan okumakta srar edenlere; biraz hukuk zorlanarak, 60 çeşitli cezalar verildi. Buna karş n, örneğin, Gümüşhane 55 EGMA. D , K.3395; Dâhiliye Vekâleti Şükrü Kaya imzas yla Maarif Vekâletine gönderilen tarih ve 8510 say l yaz. 56 EGMA. D , K.593; İsparta Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 28791/630 say l yaz. 57 EGMA. D , K.23756; İstanbul Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 2431/2664 say l yaz. 58 EGMA. D , K.24949; Yozgat Valisi Fevzi Gürelden imzas yla Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 523 say l yaz. 59 Ezan 18 y l Türkçe okundu, Hürriyet ( ). 60 Hasan Pulur, Arapça ezan Türkçe ezan..., Milliyet ( )

12 172 ALİ DİKİCİ Cumhuriyet Müddeiumumîsi 1938 y l nda Arapça ezan okuma fiiline kanunen bir ceza tayin edilmemiş olup, Türk ceza kanununun birinci maddesi mucibince kanunun sarih olarak suç saymad ğ bir fiil cezaland r lamayacağ ndan bahisle takibata mahal olmad ğ na 61 karar vermiştir. Ayr ca Arapça ezan okumaktan dolay ceza alanlarla ilgili kararlar Yarg tay taraf ndan da birkaç defa bozulmuştur. 62 Arapça ezan yasağ na uymayanlara verilecek cezalar konusundaki yasal boşluktan doğan sorunlar giderek art nca Arapça ezan okuyanlar n cezaland r lmas için bir yasa ç kar lmas gündeme geldi. Refik Saydam hükümetinin TBMM'ye sevk ettiği Türk Ceza Kanunu değişikliği, Arapça ezan okuyanlara üç aya kadar hafif hapis, on liradan iki yüz liraya kadar hafif para cezas öngörüyordu. Kanun değişikliği, 23 May s 1941 günü Meclis'te görüşülmeye başland. Görüşmeler esnas nda Laiklik ve millîyetçilik üzerinde yoğunlaşan tart şmalarda Arapça ezan okuyanlar n değil, Türkçe ezan okumayanlar n cezaland r lmas istendi. Ancak bu görüşmelerden sonra yasa hükümetin istediği şekilde ç kt. Böylece Arapça ezan ve kamet okumaya devam edenler 1941 y l na kadar "kamu düzenini sağlamaya yönelik emirlere ayk r l k" suçundan cezaland r l rlarken, 2 Haziran 1941 tarihinde 4055 say l Türk Ceza Kanununun Baz Maddelerini Değiştiren Kanunla Türk Ceza Kanunu'nun 526' nc maddesinin ikinci f kras na eklenen "Arapça ezan ve kamet okuyanlar üç aya kadar hafif hapis, on liradan 200 liraya kadar hafif para cezas yla cezaland r l rlar" 63 hükmünde cezai bir yapt r m getirilerek, yasal bir düzenlemeye gidilmiştir. Buna göre görev d ş dâhil herhangi bir yerde, Arapça ezan okuyanlar da cezaland r lacakt. Ancak tüm yapt r mlara karş n, yasağ n çiğnenmesi devam etmiş, özellikle güvenlik güçlerinin ulaşmakta zorluk çektiği yerlerde Arapça ezan okunmaya devam etmiştir. Örneğin 1945 y l nda doğu illerinde teftiş yapan bir polis müfettişi, Bingöl de köylerde hâlâ Arapça ezan okunmaya devam edildiğini söylemektedir. 64 Benzer bir durum, dönemin bir tan ğ taraf ndan Köyde eski Türkçe [Arapça] ezan okurlard. Böyle Allahüekber, Allahüekber... Eski Türkçe ezan okumak yasakt o zamanlar. Ezan zaman, candarmalar gelirdi, ki bakal m bunlar nas l okuyorlar ezan diye. 61 EGMA. D , K.3111; Gümüşhane Cumhuriyet Müddeiumumîsi Hayri Ertürk (5986) n n Emniyet Komiserliğine gönderdiği bilatarih ve 1103 say l cevabi yaz. 62 İsmet Bozdağ, Zaferlerle ve Şereflerle Dolu Bir Hayat: Celal Bayar, Tercüman Yay nlar, İstanbul, 1986, s TBMM Kavanin Mecmuas, Devre VI, İçtima: 2, 1 Teşrinisani 1941, Cilt: 22, s. 721; Jaeschke, Yeni Türkiye de İslamc l k, s EGMA. D , K.56857; Emniyet Polis Müfettişi Ziya Oral taraf ndan Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 231 say l yaz.

13 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 173 Candarmalar gördükleri zaman bizimkiler yeni ezanlar okurlard, 'Tanr uludur, Tanr uludur' diye 65 şeklinde dile getirilmektedir. Cemaat ve cami görevlilerinin Türkçe ezan okuma hususunda, ilginç kaçamak yollara başvurduklar görülmektedir. Ezan n çocuklara ve ak l hastalar na okutturulmas, ezan n Türkçe olarak yüksek sesle okutulmas ndan sonra Arapça s n n hafif bir sesle okutulmas veya görevli olmayan kişilere Arapça s n n okutulmas başvurulan bu yollar aras ndayd. Polis kay tlar nda Arapça ezan yasağ n çiğnemekten dolay yakalananlar aras nda çok say da akli dengesi bozuk vatandaş n bulunmas bu kaçamak yollar n s kl kla uyguland ğ n göstermektedir. Örneğin Karamürsel in Ayazma köyünden Boşnak as ll Bekir (Duran) Çarş camiinde Arapça ezan okumaktan dolay adliyeye sevk edilmiş, ancak cezai ehliyeti olmad ğ ndan serbest b rak lm ş, ad geçen şahs n yine Arapça Ezan okumaya devam etmesi üzerine da Bak rköy Hastanesine sevk edilmiştir. Arapça ezan okumaktan dolay adliyeye sevk edilen Yusufeli kazas ndan soyad olmayan Hüseyin, şuur bulan kl ğ olduğu doktor raporuyla tespit edilerek serbest b rak lm şt r. 66 Benzer şekilde, tarihinde Yeni Foça kazas nda camide kimsenin olmad ğ s rada, Kâz m ad nda bir şah s Arapça ezan okurken yakalanm ş, ancak san ğ n Bahriye yüzbaş s iken ak l hastal ğ ndan emekliye ayr lm ş bir deli olduğu anlaş ld ğ ndan serbest b rak lm şt r. 67 Arapça ezan okuyan çocuklar ve ak l hastalar cezai ehliyetleri olmad ğ ndan yakaland klar nda bir işlem yap lam yor, böylece yasak delinmiş oluyordu. 18 Temmuz 1945 tarihinde Millî Kalk nma Partisi'nin kuruluşuyla başlayan çok partili hayatla birlikte Türkçe ezan ve diğer uygulamalara karş girişilen hareketler hemen bütün toplum katmanlar na yay lmaya başlad y l nda ezan n Türkçe okunmas aç ktan eleştirilmeye başland ve yasağa karş gelmeler devam etti. Adalet Bakan Fuat Sirmen in bir bildirisine göre 1947 y l nda Arapça ezan okumak suçundan 29 kişi tutukland. 69 Özellikle M. Kemal Pilavoğlu şeyhliğindeki Ticaniler bu işin öncülüğünü yap yordu. Tarikat mensuplar, resmi zevat n bulunduğu ortamlarda ezan Arapça olarak okuyor ve bu yasağa kendilerince direniyorlard. Arapça ezan eylemcisi Ticaniler değişik ortamlarda da, örneğin bir millî maçta Dolmabahçe Stad nda, Ankara valisinin huzurunda ve ülkenin değişik şehirlerinde, Arapça ezan okuma eylemi yap yorlard. Bu grup üyeleri en çarp c eylemlerini, 4 Şubat 1949 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclis'inde gerçekleştirdiler. Meclis müzakerelerinin devam ettiği 65 Tarihe Bin Canl Tan k, Taş taşa değmeyince duvar olmaz, İçimizden Biri Ahmet Kaya, Milliyet-Pazar ( ). 66 EGMA. D , K.26884; Çoruh Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 1495/1598 say l yaz. 67 EGMA. D , K.26562; İzmir Valiliğinden Dâhiliye Vekâletine gönderilen tarih ve 286/2 say l yaz. 68 Tar k Zafer Tunaya, İslamc l k Cereyan, Baha Matbaas, İstanbul, 1962, s Jaeschke, Yeni Türkiye de İslamc l k, s. 110.

14 174 ALİ DİKİCİ s rada dinleyici locas nda bulunan tarikat mensubu iki kişi ayağa kalk p yüksek sesle Arapça ezan okuyarak yasağ protesto etti. 70 D ş bas na da yans yan bu olay, gazeteler "görülmemiş hadise" 71 olarak yorumlad lar. 18 y l aral ks z süren 72 Arapça Ezan ve kamet yasağ, 1950 y l nda Adnan Menderes Hükümeti taraf ndan ç kar lan 5665 say l yasayla kald r ld. Bu yasağ n uygulanmas ve ihlal edenlerin yakalanmas nda güvenlik kuvvetlerine özellikle de jandarmaya çok iş düşmüştür. Emniyet arşivlerinde mevcut belgelerde, bu yasağ n uygulanmas konusunda birçok vatandaş n büyük bir duyarl l kla derhal güvenlik kuvvetlerine haber verdikleri ve güvenlik kuvvetlerinin de bu tür ihbarlar derhal değerlendirerek, yasağ çiğneyen şah slar hakk nda gerekli yasal işlemleri başlatt klar anlaş lmaktad r. Ezan n Türkçeleştirilmesi çal şmalar ile birlikte yine Atatürk taraf ndan başlat lan Kur an n Türkçe okunmas yönündeki çal şmalar, Millî Şef döneminde tekrar gündeme gelmiştir. 9 Ocak 1942 tarihinde Türk Dil Kurumu yeni bir Kur an çevirisine karar vermiştir. 73 Gürtaş a göre İnönü nün, Türkçe Kur an ile namaz k l nmas yönünde teşebbüsleri olmuş, ancak siyasi atmosfer bu amac n gerçekleştirilmesine engel olmuştur. 74 İslamc Ak mlar ve Tarikatlar Millî Şef dönemi, diğer siyasi ak mlarda 75 olduğu gibi İslamc ak mlar üzerinde de s k bir takibin yaşand ğ, örgütlenme yollar n n kapat ld ğ ve yasalar n tavizsiz şekilde uyguland ğ bir dönemdir. Polisler aras nda her ne kadar Türkiye de yaşayan on sekiz milyon halk içinde muzur cereyanlar peşinde koşanlar ve bu cereyanlara tabi olanlar yoktur, denebilir ( ) Zaman zaman halk n dini hislerinden istifadeye kalkan şah slara şurada burada tesadüf edilse de, bu nevi şah slar eski yani ihtiyar nesil aras nda olduğundan 70 Meclis te garip bir vaka. İki adam bağ ra bağ ra Arapça ezan okumaya başlad lar. Hürriyet ( ) 71 5 Şubat 1949 tarihli Cumhuriyet, Milliyet, Kader gibi gazeteler olay manşetten verdiler. Eylemi gerçekleştiren M u h i t t i n E r t u ğ r u l ve O s m a n Ya s i n ad l şa h s l a r n da ha ön ce le ri çe şit li kere le r Ara pç a eza n oku ma k suç und an mahk um ol du kl ar anla ş ld. He r iki ş a h s ha k k nda da sor uş t ur m a aç l d. T. B. M. M. Tu t an ak D erg is i, C. X V I, D öne m : 8, 194 9, s Altan Öymen an lar nda, Türkçe ezan deneyimin öyküsünü ayr nt l olarak anlatmaktad r. Bkz. Altan Öymen, Değişim Y llar, Doğan Kitapç l k, İstanbul, 2004, s Jaeschke, Türkiye Kronolojisi ( ), s Ahmet Gürtaş, Atatürk ve Din Eğitimi, DİB Yay nlar, Ankara, 1982, s Bu dönemde polis taraf ndan komünizm en mühim ve en korkunç muzur cereyan olarak görülmektedir. Bkz. Hüseyin Nam k Orkun, Nazmi Serim, İstihbarat-II: İç İstihbarat, Kitap incelemesi, Polis Dergisi, Y l: 27, Say : (1 May s 1941), s Bunun yan s ra İslamc l k ve Irkç l k istemeyen siyasi hareketlerdi. N e cm ett in Sa dak, 17 May s 1944 tar ihli A kş am Gazetesindeki yaz s nda bu ak mlarla ilgili Gençliği tarih, coğrafya ve siyasete ters düşen İslamc l k, Turanc l k ve Irkç l ğa karş kor uyal m.! uya r s n yapm aktad r. Bkz. Gotthard Jaeschke, Türkiye Kronolojisi ( ), s. 99.

15 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 175 bunlar zaman kendiliğinden silip süpürecektir 76 diye düşünenler varsa da, devrim kanunlar na ve laiklik uygulamalar na ayk r faaliyetler güvenlik kuvvetlerince çok s k bir şekilde takip edilmiştir. 77 Gerek Cumhuriyetin ilan ndan itibaren gerekse Millî Şef döneminde s k bir şekilde takip edilen bu uygulama ve çağdaşlaşma program, toplumun gelenekçi kesimlerini oldukça tedirgin etmiştir." 78 Bu nedenle devrim kanunlar ve çağdaşlaşma yolunda at lan ad mlar korumak amac yla Millî Şef döneminde yap lan uygulamalar, İslâmc kesim taraf ndan bir zulüm ve y k l ş 79 hareketi ve bu dönem mukaddeslerin can çekiştiği 80 bir devir olarak alg lanm şt r y l nda ç kar lan Türk Ceza Kanunun (T.C.K.) 163. maddesi dini siyaset arac olarak kullanma eyleminin yan s ra devlet düzenini değiştirmek için dini cemiyet kurmay da yasakl yordu. Atatürk ün ölümünden sonra bu madde tavizsiz bir şekilde uygulanm ş ve laiklik karş t olarak görülen hareketleri cezaland rmak için en çok işletilen madde olmuştur. Bu nu n ya n s r a T.C.K. n n 241, 242 ve 313. mad de l e r i si yasi alandaki baz di ni faal i ye t l e r e geti r i l e n ya s a k l a r ve uygulanaca k ce z a l a r düz e nley e n di ğ e r ma ddele r di. Ancak Millî Şef dönemindeki bütün s k ve tavizsiz uygulamalara rağmen, devrim kanunlar na ve laiklik uygulamalar na karş ç kan kesim, faaliyetlerini bu dönemde alttan alta, gizlice devam ettirmiş ve özelikle k rsal kesimde yürütülen faaliyetlerle geniş bir taraftar kitlesi toplam şlard r. Etkileri günümüze kadar devam edecek olan baz İslami oluşumlar ve tarikatlar bu dönemde, kendilerini tan mlama, tekrar kamusal alana ç kma ve sonraki y llarda ortaya ç kacak muhalefet hareketlerinin taban n oluşturma çabalar na girişmişlerdir. Al nan tedbirler sonucu devlet kademelerinde yer bulamayan bu kesim, gerçekleştirilen devrimlere karş olan tepkilerini kendilerini fazla aç ğa ç karmadan tarikatlar ve çeşitli gruplar vas tas yla yürütmüşlerdir. Bu dönemde her ikisi de Nakşibendilikten gelen, Said-i Nursi'nin önderliğini yapt ğ Nurculuk ile Süleyman Hilmi Tunahan' n önderliğini yapt ğ Süleymanc l k tarikatlar ile Kemal Pilavoğlu nun baş n çektiği Ticanilik hareketi, en çok ad ndan söz ettiren ak mlard. Millî Şef yönetiminin izlediği ve gözetim alt nda tuttuğu bu tarikatlara karş çeşitli tarihlerde müdahaleleri oldu. Ancak 1943 y l, ad geçen bu tarikatlara ve 76 Hüseyin Nam k Orkun, Nazmi Serim, İstihbarat-II: İç İstihbarat, s Kitab n yazar Nazmi Serim bu dönemde Ankara Polis Enstitüsü nde Haberalma ve Detektiflik öğretmenliği yapmaktad r. 77 Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti nde Siyasal Düşünce Ak mlar, s Cem Eroğul, Çok Partili Düzenin Kuruluşu: , içinde Geçiş Sürecinde Türkiye, (Der. İrvin Cemil Schick ve E. Ahmet Tonak), Belge Yay nlar, İstanbul, 1992, s Hakikat Dergisi, Başyaz, Say : 109 (Ekim 2002), (Çevrimiçi), Cemil Meriç, Bu Ülke, İletişim Yay nlar, İstanbul, 1994, s. 101.

16 176 ALİ DİKİCİ İslamc ak mlara karş yönetimin somut bir mücadele başlatt ğ ve tutuklamalar n başlad ğ bir y l oldu. Tek Parti yönetimini en çok uğraşt ran bu hareketlerden en önemlisi Nurculuk ak m idi. Bu ak m n kurucusu ve üstad Said-i Nursi ya da Bediüzzaman diye an lan kişi, 81 bu dönemde devletin yak n takibi sonucu çok fazla faaliyet alan bulamad. Ancak, sürgün olarak gönderildiği yerlerde ve hapishanelerde kaleme ald ğ Risalelerle bağl lar na ulaşmay başard ve geniş bir halk kitlesini etkisine ald. Kendilerine Nur talebeleri, Nur şakirtleri ad n veren bağl lar bu dönemde çok hummal bir çabaya girişerek risaleleri geniş bir halk taban na ulaşt rmay başard lar. Said-i Nursi nin kendi ifadelerinde hedeflediği kitleler hakk nda bilgi edinmek mümkündür: Türkiye de yar m milyon şakirdim var ( ) Bilhassa üniversiteli gençlerden şakirt kazanmak istiyorum. 82 Bu haliyle Nurculuk Millî Şef yönetiminin en çok takip alt na ald ğ ve hareketlerine fazla müsaade etmediği bir ak m olmuştur. Cumhuriyet ilk döneminde birçok kez hapis cezas na mahkûm olan Said-i Nursi ve arkadaşlar n n ikinci mahkûmiyetleri de İkinci Dünya Savaş y llar nda oldu y l ndaki Eskişehir mahkûmiyetinden sonra Said-i Nursi, 1936 y l nda Kastamonu ya sürüldü. İkinci Dünya Savaş başlad ğ nda Kastamonu da sürgün tutulan Said-i Nursi bir karakolun tam karş s ndaki bir evde 8 y l göz hapsinde tutuldu. Burada Nursi yi ziyarete gelenlerde s k takip ve kontrol alt na al n yordu. Bu arada Afyon ve Isparta da yeniden tutuklamalar başlad. Kastamonu da ise birkaç polis ve jandarma 31 Ağustos 1943 günü, Bediüzzaman n Araba Pazar semtindeki evinde arama yapt lar. 18 Eylül 1943 tarihinde evi tekrar arand. Said Nursi 20 Eylülde tutuklanarak polis nezaretinde Çank r yoluyla Ankara ya getirildi. Ankara dan Isparta ya, oradan da Denizli hapishanesine sevkedildi. Hakk nda tekrar dava aç l p, Isparta, Kastamonu ve diğer muhtelif y l nda Bitlis in H zan ilçesi Nurs köyünde doğan Bediüzzaman Said-i Nursi, çeşitli medreselerde eğitim görmüştür. Van da fen ve İslam bilimlerinin birlikte okutulacağ Medresetü l Zehra y kurmak hayaliyle İstanbul a gelmiş, Abdülhamit le görüşmüş, İttihad- Muhammedi F rkas n kuranlar aras nda bulunmuş, ismi 31 Mart ayaklanmas na kar şm ş, İttihat ve Terakki nin yapt klar na sert eleştiriler getirmiş, bu nedenlerle Örf-i İdare mahkemesinde yarg lanm şt r. Osmanl lar n Birinci Dünya Savaş nda yenilmesi üzerine, Ankara n n padişah ve halifeyi kurtaracağ umuduyla Ankara Hükümeti lehine yaz lar yazm ş, İstanbul Hükümeti ni dini aç dan Ankara Hükümeti ne karş ç kt ğ için eleştirmiş ve İslamiyet e karş gelmekle suçlam şt r. Said-i Nursi, daha sonra Ankara ya gelip Mustafa Kemal ile görüşmüş, ancak onun halifeyi kurtarmak gibi bir niyeti olmay p laik bir düşünceye sahip olduğunu anlay nca Van a gidip oraya yerleşmiştir. Van da Risale-i Nur lar yazmaya başlayan Said-i Nursi, Şeyh Sait isyan ndan sonra hükümetçe Barla da ikamete memur edilmiş, oradan Kastamonu ya ve daha sonra da Emirdağ na sürülmüştür. Hayat n n son y llar n İsparta da geçiren, 1954 ve 1957 seçimlerinde Demokrat Parti iktidar n destekleyen Said-i Nursi, 27 May s ihtilâlinden k sa bir süre önce İstanbul ve Ankara üzerinden başlayan bir yurt gezisine ç km ş, 1960 y l nda Urfa da bir otel odas nda 83 yaş nda ölmüştür. Bkz.: Soysal, a.g.m., s Soysal, a.g.m., s

17 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 177 beldelerden toplanan 126 talebesiyle birlikte Denizli Ağ r Ceza Mahkemesine sevkedilen Said-i Nursi ye isnat edilen suç, gizli cemiyet kurmak, halk rejim aleyhine tahrik etmek, İnk lâplar temelinden y kma teşebbüsü, Mustafa Kemal hakk nda Deccal ve Din Y k c s gibi tabirler kullanmak 83 t. Mahkeme, Risale-i Nur Külliyat nda siyasi bir mevzu olup olmad ğ n tetkik için İlahiyat Fakültesi profesörleri ve din âlimlerinden oluşan bir heyet taraf ndan incelenmesine karar verdi. Bu heyetin verdiği raporda, Said Nursi nin siyasi bir faaliyeti olmad ğ ve eserlerinin bir Kur an tefsiri olduğu belirtilmesi üzerine, mahkeme 15 Haziran 1944 tarihinde beraat karar verdi. Yaklaş k dokuz ay hapiste kalan Said Nursi ve talebelerinden bir k sm, beraat karar üzerine tahliye edildi. Ancak Said Nursi Denizli de iki ay kald ktan sonra, Afyon un Emirdağ kazas nda ikamete mecbur edildi ve Ağustos 1944 te devaml gözetim alt nda tutulduğu bir eve yerleşti. Said Nursi nin takip ve mahkûmiyetleri İkinci Dünya Savaş sonras y llarda da devam edip birkaç defa daha hapis ve sürgün cezas na çarpt r ld. Nurculuk gibi bu dönemde örgütlenme aşamas n yaşayan ve s k bir takip alt nda olan bir diğer İslamc hareket ise Süleymanc l kt. Çocuklara ve gençlere Kur an öğretmeyi faaliyet alan olarak seçen ve kadrolaşmaya büyük önem veren Süleymanc l k, tespit ettiği ekonomik ve politik amaçlar doğrultusunda faaliyet yürüten bir ak md r. Yoğun olarak açt klar Kur an kurslar vas tas yla faaliyetlerini sürdüren bu ak m mensuplar, Arapça eğitim ve Kur an- Kerim öğretiminin ard ndan rab ta esas na dayal bir tarikat eğitimi yapmaktad rlar. Bu ak m n kurucusu Silistreli Süleyman Hilmi Tunahan d r. 84 Süleyman Hilmi 1939 y l nda laiklik aleyhinde propaganda yapmaktan mahkemeye ç kar ld, ancak beraat etti. Tunahan n ilk tevkif edilmesi 1943 y l nda oldu. Tunahan ve arkadaşlar laikliğe ayk r faaliyetlerinden dolay 83 Necip Faz l K sakürek, Son Devrin Din Mazlumlar, Büyük Doğu Yay nlar, İstanbul, 1997, s Tunahan, 1888 y l nda Bulgaristan da Silistre ye bağl Varatlar köyünde dünyaya geldi. Babas Osman Fevzi Efendi dir ve Silistre Hac Ahmet Paşa Medresesi müderrisidir. Köyündeki ilk medrese eğitiminden sonra 1908 y l nda İstanbul a gelen Tunahan burada medrese eğitimini tamamlayarak, dersiam olarak Türkçe ve Arapça dersleri vermeye başlad te Tevhid-i Tedrisat Kanunu nun ç kmas ndan sonra aç kta kalan Süleyman Hilmi, bir süre ticaretle meşgul oldu, y llar aras nda da muhtelif işlerde çal şt.1930 y l ndan sonra İstanbul Müftülüğü ne başvurup görev isteyen Süleyman Hilmi, Softa Hatip Camii vaizliğine atand. Bu arada çeşitli şeyhlerle tan şt ve sonradan dünürü olacak Halil Kaçar n Şehzadebaş ndaki köşkünün bir kat n tekke haline getirdi. Beri yandan, cami kürsülerinde politik yan ağ r basan vaazlar veren Süleyman Hilmi, 1943 y l nda vaizlik belgesi geri al nd. Yeniden ticaretle uğraşmaya başlayan Tunahan 1950 de DP iktidara gelince vaizlik belgesini yeniden elde ederek, Kur an Kurslar açmaya başlad, İmam-Hatip Kurslar na karş da bir kavga başlatt, üç ayda müftü ve vaiz yetiştirilebileceğini yaymaya başlad deki Bursa Ulucami olay ndan sonra damad Kemal Kaçar ve Alt ntaş Müftüsü Demirci Hoca ile hapse at lan Tunahan n DP ile ilişkileri bozuldu. 16 Eylül 1959 da vefat edince yerine damad Kemal Kaçar geçti. Bkz. Soysal, a.g.m., s

18 178 ALİ DİKİCİ yak nlar yla birlikte İstanbul Birinci Şube Müdürlüğünde sorguya al nd lar. Üç gün devam eden sorgular s ras nda tabutluk denilen sorgu odalar nda tutulan Tunahan ve yak nlar, Birinci Ağ r Ceza Mahkemesince suçsuz bulunarak beraat ettiler. Tunahan ve arkadaşlar 1944 y l nda tekrar ayn suçlamalarla tabutluklarda sorguya al nd lar ve yine mahkeme taraf ndan beraat ettirildiler y l nda tutuklanan bir diğer kişi ise Nakşibendî Tarikat şeyhlerinden Abdülhakim Arvasi dir. Örfi İdare emriyle Eyüp Camii yak nlar ndaki dergâh ndan al narak, İstanbul Emniyet Müdürlüğü Birinci Şubeye götürülen Arvasi nin, İstanbul d ş na sürgün edilmesine karar verildi. Arvasi İzmir e, beraberindeki 24 kişi muhtelif yerlere sürgün edildi. Arvasi bir müddet Meserret otelinde, sonra da bir evde polis nezaretinde kald. Bir süre sonra Ankara ya nakledilen Arvasi, 27 Kas m 1943 tarihinde orada vefat ederek Bağlum ilçesine defnedildi. 85 Millî Şef Yönetimini en çok uğraşt ran bir diğer dini grup ise Ticani tarikat na mensup kişilerdi. 86 Kemal Pilavoğlu 87 ad nda birinin yönettiği bu tarikat mensuplar ellerine geçirdikleri çekiçlerle Atatürk heykellerine sald r yor, huzursuzluk ç kart yorlard. Pilavoğlu ilk kez 1943 de, tarikat faaliyetleri suçundan 24 müridiyle beraber mahkemeye verildi ise de, k sa bir süre sonra serbest b rak ld. Ancak Cumhuriyet in laiklik prensibini reddeden, Türkiye de İslami bir yönetim kurma düşüncesi taş yan ve Atatürk ün tüm devrimlerine karş ç kan Ticaniler, 1946 da çok partili döneme geçişle birlikte güç kazanan dinsel bir hareket haline geldi. Ancak Ticani tarikat as l varl ğ n 1949 y l nda Ankara ve çevresinde, Kur an taraf ndan yasaklanm ş olduğunu iddia ettikleri heykelleri, özellikle de Atatürk heykellerini k rmaya başlayarak hissettirdiler. "Heykel puttur", "laiklik dinsizliktir", "Hilafeti kald ran Atatürk mel'undur", "Türkçe ezan 85 K sakürek, a.g.e., s Ticanilik ad n, Şazeli-Halveti kökenli Ebu'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-ticanî ( ) taraf ndan 1740 larda Cezayir`in güney kesiminde kurulan ve Fas, Hicaz, M s r, Trablusgarp ve Senegal de yay lan Ticaniye tarikat ndan al yordu. Ticanilik, Tanr emirlerini yerine getirip, Peygamberin ahlak n temsil etmek iddias ndad r. Halveti tarikat n n kollar ndan biridir. Sabah namaz ndan kuşluk vaktine kadar, ikindi namaz ndan yats ya kadar zikir gerektirir. Güya rüyas nda Ahmed Et-Ticani`ye intisap ettiğini gören ve ard ndan Abdülkadir Medeni adl birinden tarikat ruhsat ald ğ n iddia eden Kemal Pilavoğlu nun kurduğu tarikat n, gerçek Ticaniye tarikat yla doğrudan bir alakas yoktur. Türkiye`deki Ticanilere, daha çok 1940 l, `50 li y llarda rastlan r. 87 Kemal Pilavoğlu 1906 y l nda Ankara da doğdu. İlk, orta ve lise tahsilini de Ankara`da tamamlad. Bilahare Hukuk Fakültesi ne devam edip başar l olmas na rağmen, mezun olamadan, yani son s n fta iken okuldan ayr ld. Pilavoğlu, 1940 lardan itibaren, doğup büyüdüğü yer olan Ankara ve çevresinde mürit toplayarak tarikat faaliyetlerine h z vermeye başlad. Faaliyetini yoğunlaşt rd ğ belli başl merkezlerden biri Ankara n n Çubuk ilçesi, bir diğeri ise Çank r n n Şabanözü ilçesiydi. Onun bu tarzdaki aç klamas na, daha ziyade çevrede Deli s fat yla an lan müvazenesiz baz kimseler inanm ş ve ona can pahas na bağlanm şt r. Çeşitli kereler yarg lanan ve 27 May s Darbesinden sonra Bozcaada ya sürgün edilen Pilavoğlu, 1977 y l nda hayat n kaybetmiştir.

19 MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ LAİKLİK UYGULAMALARI 179 küfürdür" sloganlar ile tekrar ortaya ç kan Ticaniler, Arapça ezan yasağ n çiğnemeyi bir eylem biçimi olarak belirlemişlerdi. Bu olaylardan sonra Nisan 1950 de Pilavoğlu tutuklan p yarg lanmak üzere Ankara Adliyesine getirildiğinde binlerce müridi, 200 kadar polisin tedbir ald ğ Adliye Saray n n çevresinde toplanarak gösteri yapt. 88 Nitekim 1951 Haziran ndan itibaren devrimler aleyhinde propaganda yapan ve Atatürk heykellerini tahrip eden Ticaniler tutuklanmaya başland. 24 Temmuz 1951 tarihinde 5816 say l Atatürk ü Koruma Kanununun kabul edilmesinde, Ticanilerin heykel k rma teşebbüslerinin büyük bir rolü oldu. Pilavoğlu ve 74 müridi, 5 Mart 1952 de Ankara 1. Ağ r Ceza Mahkemesi nde söz konusu kanuna muhalefetten 15 ay hapis cezas na mahkûm oldular. Kemal Pilavoğlu nun mahkûm olmas, sistemsiz bir irticai ak m olan Ticaniliğin etkisini yitirmesine yol açt. Eğitim, Kültür ve Yay n Alanlar nda Laiklik Uygulamalar Eğitim, Atatürk döneminde olduğu gibi, bu dönemde de öncelikle kalk nma ve modernleşme problemi olarak ele al nm şt r. Atatürk döneminde kültür ve eğitim politikalar n n ana eksenini laik ve millîyetçi bir çizgi oluştururken, İnönü döneminde laik-hümanist niteliği ağ r basan politikalar uygulanm ş, ancak millî anlay ştan da büsbütün uzaklaş lmam şt r. 89 Bu değişimin gerekçesi, gerçekten Bat l laşabilmek için Bat medeniyetini meydana getiren eski Yunan ve Latin kaynaklar na inilmesi gerektiği inanc olmuştur Temmuz 1939 da toplanan Birinci Maarif Şuras nda konuşan Maarif Vekili Hasan Ali Yücel, liselerin müspet ilim zihniyetinin, millî kültürün ve millî kültür tekevvünü içinde hümanizm ruhunun hal ve istikbalini tayin edecek müesseseler olduğunu belirterek, pek çok ülkede ikinci yabanc dil olarak Latince ve Yunanca n n öğrenildiğini ifade etti. 90 Bu görüşler neticesinde öğretim y l baş ndan itibaren üç lisenin birinci s n flar nda klasik şube aç ld. Bu şubelerde Latince ve daha ileriki s n flarda ise Yunanca okutuldu. 91 Eğitim için öngörülen ilke ve hedefler aç s ndan İnönü nün öğretmenlere hitaben söylediği şu sözleri anlaml d r: Sizin vereceğiniz terbiye dini değil millî, beynelmilel değil millîdir. Millî terbiye istiyoruz. 92 İnönü kalk nmay, ülkenin gelişmesini, bir ekonomik problemden çok bir kültür problemi olarak alm şt r. Oluşturulacak yeni kültürle, Cumhuriyet 88 Bernard Lewis, Modern Türkiye nin Doğuşu, (çev. Metin K ratl ), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2007, s Cevdet Perin, Atatürk Kültür Devrimi, İnk lâp ve Aka Kitapevleri, İstanbul, 1982, s Hasan Cicioğlu, Türkiye Cumhuriyeti nde İlk ve Orta Öğretim (Tarihi Gelişim), AÜ EBF Yay nlar, Ankara, 1985, s Cicioğlu, a.g.e., s İsmet İnönü nün Maarife Ait Direktifleri, İstanbul Maarif Vekilliği Yay nlar Maarif Matbaas, Ankara, 1939, s. 4.

20 180 ALİ DİKİCİ ideolojisine gönül verecek ve rejimi koruyacak devrimci nesiller yetiştirilecekti. Bu nedenle, erkek çocuklar n n yan s ra k z çocuklar n n da yeni aç lan okullarda laik kültürle yetiştirilmesine özel bir önem verilmiş ve laik dünya görüşünün sosyal hayata yans t labilmesi için eğitimli ve modern düşünceye sahip kad nlar n artmas hedeflenmiştir. Böyle olunca, köylere okul götürmek, konservatuar açmak, opera kurmak, devlet radyolar n Bat müziğine tahsis etmek, Millî Eğitim Bakanl ğ yay nlar yla Bat Kültürü nü Türkçe ye aktarmak gibi bir tak m girişimler başlat lm şt r. O y larda başlat lan tercüme faaliyetleri ile Arapça ve Farsça n n d şlanmas ile doğan boşluğu Yunanca ve Latince eserlerle doldurma çabas öne ç km şt r. Bu çabalar n geleneksel kültürle t kanmamas için de laiklik son derece titizlikle uygulanm şt r. Bu u ygu l a m a l a r o dönem d e s a ğ c ke s i min t e p ki s i n e y ol a ç m ş t r. 15 A r a l k 1942 tar i hinde Tür k Y u r d u D e r g i s i nde y a y nlanan bir yaz da Biz hümanist ve ya komünis t d e ğili z, M üslüman Tü r kler i z 93, 31 Temmuz 1943 ta r i hli Ç n a r a l t d e r g i s i nde d e din hal k n a f yo nudur i l ke s i Türk i ye de geç e r l i d e ğildir 94 ş e k l i n de t e pki göst e r i l m i ş t i r. Diğer taraftan eğitim yoluyla laikleştirme politikas, Atatürk zaman nda kurulan Halkevleri vas tas yla yurdun en ücra köşelerine ulaşt r lmaya çal ş lm şt r. Halk n, devrime rağmen Ortaçağ uykusunu sürdürmesi; ayd n ve halk kopukluğu; devrimin öncü kadrolar ile halk, köy ile kent aras nda bağ kurulmas gerekliliği ve diğer toplumsal sorunlar, Cumhuriyet in kuruluşundan bu yana yokluğu duyulan yeni bir halk örgütlenmesi gibi nedenlerle ortaya ç kan Halkevleri, 95 devrimi yayg nlaşt racak ve halka indirgenmesini sağlayacak, dönemin en parlak kurumlar olarak ön plâna ç km şlard. 96 Bu çerçevede, sosyal devrimleri benimsetmek ve çağdaşlaşmay sağlayacak kültürel ve sanatsal etkinlikleri yürütmek, ayd nlar n denetimi ve gözetiminde sanata, edebiyata ve araşt rmaya eğilimli gençleri Atatürkçü görüş ve düşünce doğrultusunda yetiştirmek amac yla 93 Jaeschke, Türkiye Kronolojisi ( ), s. 81. Benzer şekilde günümüzün İslamc yazarlar da, Yunan ve Bat Edebiyat na ait temel eserlerin tercüme edilmesini; dini atmosferin yarat lmas na ve gençlik için dini bir zihniyet fideliği vücuda getirilmesine taraftar olmayanlar n giriştikleri ve memleketi manevi bir s k nt ya sürükleyen bir faaliyet olarak tan mlanmakta, böylece dinsiz (mülhid), ateist ve materyalist Avrupal birçok mütefekkirin, yetişen nesillere benimsetildiğini ileri sürmektedirler. Bkz. Albayrak, a.g.e., s Jaeschke, Türkiye Kronolojisi ( ), s An l Çeçen, Atatürk ün Kültür Kurumu: Halkevleri, Cumhuriyet Kitaplar, İstanbul, 2000, s. 75, 77, Iş l Çakan, Konuşunuz Konuşturunuz - Tek-Parti Döneminde Propagandan n Etkin Silah : Söz, Otopsi Yay nlar, İstanbul, 2004, s Atatürk ün 1 Ocak 1931 de İstanbul da gazetecilerle yapt ğ bir görüşmede Halkevlerinin kurulacağ yönündeki beyanatlar üzerine çal şmalar başlat lm ş ve 19 Şubat 1932 tarihinde ondört ilde Halkevlerinin aç l ş yap lm şt r y llar aras nda toplam 437 Halkevi ve 2718 Halkodas aç lm şt r. Ancak çok partili düzene geçilmesiyle birlikte Halkevleri sars lmaya başlam ş ve 1951 y l ndan itibaren işlevsiz hale gelmişlerdir. Bkz. Eminalp Malkoç ve arkadaşlar, Kad köy Halkevi ve Faaliyetleri: , Yak n Dönem Türkiye Araşt rmalar, İ.Ü. A.İ.İ.T.E. Yay n, Y l: 5/2006, Say :10, s