Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm

Transkript

1 Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt: 9, Sayı: 35, ss , 2013 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm Mustafa Cüneyt ÖZŞAHİN* Özet Yaşanan hızlı ekonomik küreselleşme ile uluslararası ilişkiler disiplininde ekonomi-politik yaklaşımlar önem kazanmıştır. Ticaret ve barış arasındaki ilişkiyi inceleyen analizler de yine bu kapsamda, ekonomi-politik bir çerçevede ele alınmaktadır. Yapılan pek çok çalışma, ticaretin çatışma olasılığını düşürdüğünün altını çizmektedir. Akademik çevrelerde bu hipotez ticari barış veya ticari pasifizm olarak adlandırılmakta ve ticari liberalizm başlığı altında değerlendirilmektedir. Liberal uluslararası ilişkiler kuramlarıyla yakından ilgili olan ticari liberalizm tarihsel, teorik ve görgül olarak zengin bir arka plana sahiptir. Bu çalışma kapsamında öncelikle dünya politikasında önemli bir yer teşkil eden liberal ekonomik/siyasal düzenin tarihsel gelişimi incelenmekte ve ardından u- luslararası ilişkilerde liberal kuramın temel varsayımları ortaya konulmaktadır. Son kısımda ise yapılan okumalar çerçevesinde ticari liberalizm başta olmak üzere liberalizm çatısı altındaki farklı yaklaşımlara değinilmekte ve ticaret-barış ilişkisinde ticari liberalizmin oynadığı rol, konuyla ilgili teorik ve görgül literatür dikkate alınarak ayrıntılı biçimde analiz edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Liberalizm, Çatışma, Barış, Ticaret, Ticari Liberalizm, Politik Ekonomi * Araştırma Görevlisi, Selçuk Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü; Doktora Adayı, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü. ozsahin@konya.edu. tr 85

2 M. C. Özşahin The Political Economy of Peace: Liberal Theory of International Relations and Commercial Liberalism Abstract Political economic perspectives have been gaining ground in the discipline of international relations with the rapid economic globalization. The relationship between trade and peace is also one of the controversial debates in political-economy. There is a large body of research that demonstrates that trade reduces the likelihood of conflict. This hypothesis, also called as commercial peace or commercial pacifism in academia, is closely related to commercial liberalism that is one of the key components of liberal theories of international relations. After a survey of the historical evolution of the liberal economic/politic order in world politics, this study presents the main theoretical tenets of liberalism in international relations. In addition to this, this paper analyzes different branches of liberalisms with a specific reference to commercial liberalism. Lastly, a wide range of theoretical and empirical literature has been reviewed in order to account for the role of commercial liberalism in international political economy. Keywords: Liberalism, Conflict, Peace, Trade, Commercial Liberalism, Political Economy Giriş Kuşkusuz savaşın önüne geçilmesi ve barışın tesis edilmesi, uluslararası ilişkiler disiplininin en temel sorunsallarından biridir. Nitekim disiplin içerisinde yer alan çeşitli kuramlar bu doğrultuda birbiriyle uyuşması çok da mümkün görünmeyen muhtelif açıklamalara yönelmişlerdir. Köklerini Kantçı tezden alan liberal kuram bu çerçevede pek çok açıdan barış ile özdeşleştirilmiştir. Geleneksel Realizm için savaş, uluslararası ilişkilerin kaçınılmaz bir gerçeği iken, Liberalizm savaşın önüne geçilebilecek bir olumsuzluk olduğunu savlamaktadır. 1 Söz konusu liberal iyimserliğe kaynaklık eden yaklaşımlar ise 1 Jack S. Levy, War and Peace, içinde Walter Carlsnaes, Thomas Risse ve Beth Simmons, der., Handbook of International Relations, (Thousand Oaks, CA: Sage Publications, 2002), s. 355; Scott Burchill, Liberalism, içinde Scott Burchill, Andrew Linklater, Richard Devetak, Matthew Paterson ve Jacqui True, der., Theories of International Relations, (London: Palgrave, 2005), s

3 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm kendi içerisinde zengin bir çeşitliliğe sahiptir. Bu çerçevede Liberal uluslararası ilişkiler kuramı bünyesinde yer alan kimi yaklaşımlar ekonomi-politik bir bakış açısı çerçevesinde barışın koşullarını ortaya koymaya çalışmaktadır. Ticari liberalizm (commercial liberalism) de bu bağlamda literatürde öne çıkan önemli bir başlık olarak değerlendirilebilecektir. 2 Özellikle küreselleşme ve karşılıklı bağımlılık olgularıyla beraber liberal uluslararası ilişkiler kuramı ve ticari liberalizm çerçevesinde barışın ekonomik-politik yorumları daha yüksek sesle ifade edilir olmuştur. 3 Bu çalışmada liberalizm çatısı altında barışın ekonomi-politiğinin nasıl kurulduğu ticari liberalizme yapılacak özel bir vurgu etrafında tarihsel, teorik ve görgül boyutlarıyla incelenecektir. Böylelikle uluslararası ilişkiler teorisinin güncel tartışmalarından birine ışık tutulması ve sözkonusu bu tartışmaların Türkçe literatüre taşınması amaçlanmaktadır. Yapılan analizin birinci bölümünde dünya politikasının teşekkülünde, özellikle de ekonomik düzlemde, liberalizmin oynadığı rol anlaşılmaya çalışılmış, ikinci bölümde liberal uluslararası ilişkiler kuramı ve temel varsayımları analiz edilmiş, üçüncü bölümde ise ticari liberalizm ve barış ilişkisi tartışılmıştır. I. XIX. Yüzyıldan Bugüne Liberal Ekonominin Tarihsel Durakları Kuşkusuz liberal teori kökleri XVIII. ve XIX. yüzyıla uzanan oldukça zengin bir tarihsel arka plana sahiptir. 4 Bununla birlikte liberalizmin ilk kıvılcımlarını XVII. yüzyıla kadar geriye götürmek de mümkündür. 5 Genellikle İngiliz felsefi 2 Katherine Barbieri, The Liberal Illusion: Does Trade Promote Peace?, (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2002), s Liberal kuramda ticari liberalizmin yeri ve önemi için bakınız, Robert O. Keohane, International Liberalism Reconsidered, içinde Robert O. Keohane, der., Power and Governance in a Partially Globalized World, (New York: Routledge, 2002), s Konuyla ilgili literatür için bakınız, Erich Weede, The Diffusion of Prosperity and Peace by Globalization The Independent Review, Vol. 9, No. 2, 2004, s ; Erik Gartzke ve Quan Li, War, Peace, and the Invisible Hand: Positive Political Externalities of Economic Globalization, International Studies Quarterly, Vol. 47, No. 4, 2003, s ; Gerald Schneider, Katherine Barbieri ve Nils Petter Gleditsch, Does Globalization Contribute to Peace: A Critical Survey of the Literature, içinde Gerald Schneider, Katherine Barbieri, Nils Petter Gleditsch, der., Globalization and Armed Conflict, (Lanham: Rowman & Littlefield, 2003), s. 3-29; Gerald Schneider, Peace through Globalization and Capitalism? Prospects of Two Liberal Propositions, Journal of Peace Research, August 27, 2013, s. 1-11; Katherine Barbieri ve Gerald Schneider, Globalization and Peace: Assessing New Directions in the Study of Trade and Conflict, Journal of Peace Research, Vol. 36, No. 4, 1999, s Scott Burchill, Liberalism, içinde Scott Burchill, Andrew Linklater, Richard Devetak, Matthew Paterson ve Jacqui True, der., Theories of International Relations, (London: Palgrave, 2005), s Atilla Yayla, Liberalizm, (Ankara: Liberte Yayınları, 2011), s. 36; James L. Richardson, Contending Liberalisms in World Politics: Ideology & Power, (London: Lynne Rienner, 2001), 87

4 M. C. Özşahin geleneğine dayandırılan liberal düşünce, bünyesinde çok sayıda düşünür ve ekolü barındırmaktadır. 6 Derin bir müktesebata sahip liberal düşünce yalnızca soyut teorik tartışmalarla sınırlı kalmamış, somut siyasa üretim sürecinde özellikle de küresel ve ulusal düzeyde izlenen ekonomi politikalarında belirleyici bir rol oynamıştır. Tarihsel olarak incelendiğinde; uluslararası ekonomi politiğin liberal bir anlayış çerçevesinde düzenlenmesi Britanya nın Hububat Yasası nın (Corn Law) kaldırımasıyla dışa açık bir ekonomi haline geldiği XIX. yüzyılın ilk yarısında mümkün olabildi. 7 Dünya ekonomisinde ticaretin serbestleşmesi ve yoğunlaşması ise XIX. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşti. 8 Öte yandan iki savaşı arası dönemde -özellikle 1929 krizi sonrası- pek çok açıdan liberal ekonomi politikasının kesintiye uğradığı ve dünya ekonomisinde korumacılığın egemen olduğu yıllara tanıklık edildi. 9 Özellikle bu yıllarda uluslararası ekonomide büyük bir parçalanma yaşanmış ve rekabet içindeki ülkelerin kendi aralarında ekonomik bloklar teşkil ettiğine şahitlik edilmiştir. 10 Bahsedilen bu kısa kesintiye müteakip, II. Dünya Savaşı sonrası dönemde ise liberalizm gerek ekonomik gerekse de siyasal olarak uluslararası düzenin kurucu aklını derinden etkilemiştir. Her şeyden önce II. Dünya Savaşı sonrası uluslararası ilişkileri düzenleyecek uluslararası ekonomik rejim, serbest ticareti temel alan liberal kurumsalcı bir tasarım üzerine oturmaktadır. 11 Öyle ki s. 21-4; John Gary, Concepts in Social Thought: Liberalism, (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2003), s Liberalizm in farklı tarihsel kaynakları için bakınız, Alan Ray, The Making of Modern Liberalism, (Princeton: Princeton University Press, 2012), s. 23-8; Atilla Yayla, Liberalizm, s ; John Gary, Concepts in Social 7 Thomas D. Lairson ve David Skidmore, International Political Economy: The Struggle for Power and Wealth, (Forth Worth: Harcourt Brace College Publishers, 1997), s A.g.e., s A.g.e.,s. 57-9; Ngaire Woods, International Political Economy in an Age of Globalization, içinde John Baylis ve Steve Smith, der., The Globalization of World Politics: An Introduction to International Relations, (New York: Oxford University Press, 2001), s Robert Gilpin, The Political Economy of International Relations, (New Jersey: Princeton University Press, 1987), s John Gerard Ruggie, International Regimes, Transactions, and Change: Embedded Liberalism in the Postwar Economic Order, International Organization, Vol. 36, No. 2, Spring 1982, s Ruggie ve gömülü liberalizm olgusuna yönelik diğer atıflar için bakınız, Gerald Schneider, Katherine Barbieri ve Nils Petter Gleditsch, Does Globalization Contribute to Peace: A Critical Survey of the Literature, içinde Gerald Schneider, Katherine Barbieri, Nils Petter Gleditsch, der., Globalization and Armed Conflict, (Lanham: Rowman & Littlefield, 2003), s. 6; Katherine Barbieri ve Gerald Schneider, Globalization and Peace: Assessing New Directions in the Study of Trade and Conflict, Journal of Peace Research, Vol. 36, No. 4, 1999, s

5 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm söz konusu bu dönemde Liberal Uluslararası Ekonomik Düzen (Liberal International Economic Order) olarak adlandırılacak yeni bir küresel ekonomik model teşkil edilmiştir. 12 Siyasal bir proje olarak ise liberalizm Birleşmiş Milletler öncülüğünde temel hak ve özgürlükleri koruyan uluslararası bir rejimin inşasını amaçlamıştır. 13 Kabaca söylemek gerekirse özellikle geç XX. yüzyıl liberalizmin hızla önem kazandığı tarihsel bir dönem olarak değerlendirilebilir. 14 Bu bağlamda 1970 lerle beraber ısrarla altı çizilen bir gelişme uluslararası arenada çeşitlenen ve yoğunlaşan ulus-aşan (transnational) aktörlerin faaliyetleridir. Bu çerçevede özellikle enformasyonun, finansın, malların ve kişilerin hareketliliğinin artmasına özel bir vurgu yapılmıştır. 15 Öyle ki, Nye ve Keohane retrospektif bir bakışla 1970 li yılların popüler olgusu karşılıklı bağımlılığı küreselleşmenin öncülü/ benzeri olarak sunmaktan geri durmamışlardır. 16 Bir diğer önemli kırılma noktası olarak kabul edilen Soğuk Savaşın sonu ise Fukuyama nın ifadesiyle tarihin sonuna aynı zamanda da liberalizmin kalıcı zaferine işaret etmekteydi. 17 Hızlı küreselleşme aynı zamanda ekonomik ve siyasal anlamda liberalizmin difüzyonunu da beraberinde getirmiştir. 18 Ekonomik olarak uluslararası sermayenin topyekun engellenemeyecek, regüle dahi edilemeyecek bir hız ve yoğunlukla yerel ekonomilere nüfuz etmesi, Soğuk Savaş sonrası dönemde kaleme alınan pek çok çalışmada dile getirilmiştir. 19 Bununla birlikte liberal uluslararası ekonomik modelin ulusal düzeydeki 12 Charles Kegley ve Eugene Wittkopf, World Politics: Trend and Transformation, (New York: St. Martin Press, 1997), s John Charvet ve Elisa Kaczynska-Nay, The Liberal Project and Human Rights: The Theory and Practice of a New World Order, (New York: Cambridge University Press, 2008), s Beth A. Simmons, Frank Dobbin ve Geoffrey Garrett, Introduction: The International Diffusion of Liberalism, International Organization, Vol. 60, No. 4, 2006, s Joseph S. Nye ve Robert O Keohane, Transnational Relations and World Politics: An Introduction, International Organization, Vol. 25, No. 3, 1971, s Robert O. Keohane ve Joseph S. Nye, Globalization: What s New? What s Not? (And So What?), Foreign Policy, No. 118, Spring 2000, s Ayrıca iki olgu (küreselleşme ve karşılıklı bağımlılık) arasındaki bağlantıya ilişkin bakınız, Micheal Zürn, From Interdependence to Globalization içinde Walter Carlsnaes, Thomas Risse ve Beth Simmons, der., Handbook of International Relations (Thousand Oaks, CA: Sage Publications, 2002), s Francis Fukuyama, The End of History?, The National Interest, Summer 1989, s Beth A. Simmons, Frank Dobbin ve Geoffrey Garrett, Introduction: The International Diffusion of Liberalism, International Organization, Vol. 60, No. 4, 2006, s John Gerard Ruggie, At Home Abroad, Abroad at Home: International Liberalisation and Domestic Stability in the New World Economy, Millennium, Vol. 24, No. 3, 1994, s ; Susan Strange, The Erosion of the State, Current History, Vol. 96, No. 613, 1997, s

6 M. C. Özşahin etkisini gözler önüne seren bir diğer gelişme ise gelişmekte olan ülkelerde hızla benimsenen neo-klasik ekonomi politikasıdır. 20 Siyasal olarak ise liberal demokrasi ve insan hakları öne çıkan iki konsept olmuştur. Küreselleşme ile beraber kişiler, kurumlar ve ülkelerarası etkileşimler kimi ülkelerin demokrasi ile tanışmasıyla yine kimi diğer ülkelerde ise demokrasinin kalitesinin artırılmasıyla bağlantılandırılmıştır. 21 Diğer taraftan, Soğuk Savaş sonrası yoğunlaşan insani müdahale operasyonları liberalizm ile ilişkilendirilerek temel özgürlükleri tehdit eden devletler karşısında özgürlükleri korumaya dönük bir moral sorumluluk çerçevesinde ele alınabilmiştir. 22 Bununla birlikte söz konusu müdahaleciliğe müteakip çatışma sonrası toplumların yeniden inşası süreci, pazar ekonomisi ve iyi yönetişim ilkeleri bağlamında yine liberal bir çerçevede ele alındı. 23 Kuşkusuz yukarıda ana hatlarıyla değinilen dünya politikasında vuku bulan dönüşüm büyük bir önemi haizdir. Dünya politikasında II. Dünya Savaşı ndan bu yana yaşanan dönüşüm bir taraftan liberalizmin tarihsel başarısına işaret etmekte diğer taraftan liberal teorinin aktüel gelişmeler ışığında yeniden okunması ve değerlendirilmesi gereğini ortaya çıkarmaktadır. II. Liberal Kuram: Barış, İşbirliği ve Çoğulculuk Kuşkusuz liberal kuram, tarihi ve felsefesiyle büyük bir zenginliği bünyesinde barındırır. Öyle ki, pek çoklarına göre liberalizm aynı zamanda uluslararası ilişkiler disiplininin teorik anlamda kurucu sütunlarından biridir. Liberalizm, Realizm ile beraber uluslararası ilişkilerin ana akım perspektifini teşkil etmektedir. 24 Aristokrasiye karşı demokrasi veya otarşiye karşı serbest ticaret sloganları aynı zamanda liberal uluslararası ilişkiler teorisinin üzerine 20 Bakınız, Thomas J. Biersteker, The Triumph of Neoclassical Economics in the Developing World: Policy Convergence and Bases of Governance in the International Economic Order, içinde James N. Rosenau ve Ernst-Otto Czempiel, der., Governance without Government: Order and Change in World Politics, (Cambrigde: Cambridge University Press, 1992), s Jagdish Bhagwati, Globalization, Sovereignty and Democracy, içinde Axel Hadenius, der. Democracy s Victory and Crisis: Nobel Symposium, (Cambridge: Cambridge University Press, 1994), s David Chandler, The Responsibility to Protect? Imposing the Liberal Peace, International Peacekeeping, Vol. 11, No. 1, 2004, s ; Fernando R. Tesón, The Liberal Case for Humanitarian Intervention, içinde J. L. Holzgrefe ve Robert O. Keohane, der. Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), s David Chandler, The Uncritical Critique of Liberal Peace, Review of International Studies, Vol. 36, Supplement S1, October 2010, s Andrew Heywood, Global Politics, (Basingstoke: Palgrave, 2011), s

7 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm bina edildiği temel ilkeleri yansıtmaktadır. 25 Başta John Locke, Adam Smith ve Immanuel Kant olmak üzere pek çok düşünür modern liberal literatürün şekillenmesinde önemli katkılar sağlamışlardır. 26 Bununla birlikte yakın geçmiş sayılabilecek XX. yüzyılın ilk yarısında -daha kesin bir tarih telaffuz edilecek olursa I. Dünya Savaşı sonrasında- öne çıkan Wilsonyenizm/Wilsonyen idealizm farklı kaynaklarca yine liberal kuramın entelektüel seleflerinden biri olarak değerlendirebilmiştir. 27 Öte yandan Realist kuramcılar ise bir adım daha öte giderek, kozmopolitanizm ve uluslararasıcılık ile beraber liberalizmi de topyekün idealizm başlığı altına yerleştirilebilmektedirler. 28 Özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında disiplinin başat paradigması olarak değerlendirilen realizm 29 karşısında liberalizm güçlü bir alternatif olarak ortaya çıkmıştır. Güç olgusunu orijinine yerleştiren realist kuram bir taraftan da savaşın kaçınılmazlığına vurgu yapmaktan geri durmamıştır. 30 Öte yandan Realist uluslararası ilişkiler teorisinin tersine liberal/idealist okul, uluslararası ilişkileri güç değil değerler üzerinden okuma eğilimindedir. 31 Yaşam ve mülkiyeti korumayı hedefleyen liberalizm, özgürlük ve toleransı temel değerler olarak benimsemektedir. 32 Bu çerçevede liberal kuram içerisinde öne çıkan idealist ve neo-idealist damarlar, demokrasi ve insan hakları vurgusuyla belirginleşir. 33 Yine realistlerin aksine liberaller barışı uluslararası ilişkilerde olağan 25 Scott Burchill, Liberalism, s Michael Doyle ve Stefano Recchia, Liberalism in International Relations, içinde Bertrand Badie, Dirk-Berg Schlosser ve Leonardo Morlino, der., International Encyclopedia of Political Science, (Los Angeles: Sage Publication, 2011), s John McMillan, Liberal Internationalism, içinde Martin Griffiths, der., International Relations Theory for the Twenty-First Century: An Introduction, (NewYork: Routledge, 2007), s. 21; İdealizm-liberalizm ilişkisinde benzer noktalara temas eden daha kapsamlı bir değerlendirme için bakınız, John T. Rourke, International Politics on the World Stage, (New York: McGraw Hill, 2007), s Peter Wilson, Idealism in International Relations, içinde K. Dowding, der., Encyclopedia of Power, (Thousand Oaks, USA: Sage Publications, 2011), s Jack Donnelly, Realism and International Relations, (New York: Cambridge University Press, 2000), s Ken Booth, Security in Anarchy: Utopian Realism in Theory and Practice, International Affairs, Vol. 67, No. 3, July 1991, s Jack Goldsmith ve Stephen D. Krasner, The Limits of Idealism, Vol. 132, No. 1, Winter 2003, s John M. Owen, How Liberalism Produces Peace, içinde Andrew Linklater, der., International Relations: Critical Concepts in Political Science, Vol. 3, (London: Routlege, 2000), s Tim Dunne, Liberalism, içinde John Baylis ve Steve Smith, der., The Globalization of World Politics. An Introduction to International Relations, (New York: Oxford University Press, 2001), s ,

8 M. C. Özşahin durum (natural state of affairs) olarak kabul etmektedirler. 34 Öyle ki yurttaşların özgürlüklerine saygılı liberal değerleri içselleştirmiş liberal demokrasiler dış politikasında da barışçıl bir siyasa geliştirecektir. 35 Bu anlamda liberalizm, realizmden farklı olarak insan aklına duyduğu güven nedeniyle barışın hiç de uzak bir ihtimal olmadığına yönelik büyük bir iyimserliği muhtevasında barındırır. 36 Liberal kuram çerçevesinde yapılan bir diğer tartışma ise çatışma ve işbirliği temaları üzerinden gitmektedir. Realist uluslararası ilişkiler kuramı, özellikle 1970 li yıllardan itibaren farklı kaynaklardan gelen eleştiri oklarının hedefi olmuştur. 37 Bu süre zarfında özellikle iki rakip akım olarak neo-liberalizm ve neo-realizm arasındaki karşılıklı alışveriş pek çok açıdan uluslararası ilişkiler teorisine damgasını vurmuştur. 38 Neo-liberaller mutlak kazançlar (absolute gains) üzerinde dururken, neo-realistler göreli kazançların (relative gains) altını çizmektedir. Öte yandan taraflar arasındaki bu tartışma aynı zamanda uluslararası politikada anarşinin mi yoksa işbirliğinin mi galip geleceğine dair daha büyük ve kapsamlı bir meselenin ipuçlarını da bünyesinde barındırmaktaydı. 39 Liberal uluslararası ilişkiler kuramında gerekli şartlar tesis edildiği takdirde işbirliği imkansız değil ulaşılabilir bir hedeftir. Liberaller uluslararası ilişkilerin sıfır toplamlı bir oyun olmadığını (non-zero-sum game) aksine kazan-kazan (win-win) formülüne dayalı bir biçimde cereyan etmekte olduğunu 34 Scott Burchill, Liberalism, s John M. Owen, How Liberalism Produces, s. 929, Robert Jackson ve Georg Sørensen, Introduction to International Relations: Theories and Approaches, (Oxford: Oxford University Press, 2007), s Fred Halliday, Rethinking International Relations, (London: Palgrave, 1994), s. 16; Yale H. Ferguson ve Richard W. Mansbach, The Elusive Quest Continues: Theory and Global Politics, (New Jersey: Pearson Education, 2003), s David A. Baldwin, Neoliberalism, Neorealism, and World Politics, içinde David A. Baldwin, der., Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate, (New York: Columbia University, 1993), s. 3-25; Konuyla ilgili daha detaylı bir tarama için ayrıca bakınız, Chris Brown ve Kirsten Ainley, Understanding International Relations, (New York: Palgrave Macmillan, 2005), s David A. Baldwin, Neoliberalism, Neorealism, and World Politics, içinde David A. Baldwin, der., Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate, (New York: Columbia University, 1993), s. 4-5; Joseph M. Grieco, Anarchy and the Limits of Cooperation: A Realist Critique of the Newest Liberal Institutionalism, içinde David A. Baldwin, der., Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate, (New York: Columbia University, 1993), s ; Robert Powell, Absolute and Relative Gains in International Relations Theory, The American Political Science Review, Vol. 85, No. 4, Dec., 1991, s Benzer noktalara temas eden daha kapsamlı bir değerlendirme için ayrıca bkz. Chris Brown ve Kirsten Ainley, Understanding International Relations, (New York: Palgrave Macmillan, 2005), s. 45-8; 92

9 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm savlamaktadır. 40 Yine bu çerçevede oyun teorisinden faydalanan çeşitli yaklaşımlar devletlerin aynen karşılık (tit for tat) ilkesi ekseninde ortaya koydukları ilişki biçimlerinin işbirliğine kapı aralayabileceğine işaret etmektedir. 41 Özellikle realistler her türlü işbirliğini imkansızlaştıran bir anarşi tasavvuruna sahip olmalarına karşın neo-liberaller uluslararası kurumları ve rejimleri anarşiyle beraber gelen rekabet ve çatışmayı yatıştıracak mekanizmalar olarak değerlendirmişlerdir. 42 Keohane ve Martin in ifadesiyle enformasyon sağlaması, işlem maliyetlerini düşürmesi, taahütleri daha inanılır kılması, işbirliği için odak noktaları oluşturması ve en genel anlamda karşılıklı işleyişi kolaylaştırması nedeniyle uluslararası kurumlar işbirliğine kapı aralayabilecektir. 43 Liberal kuramla bağlantılı olarak değinilmesi gereken bir diğer önemli özellik, liberal kuramın gerek aktörler gerekse de uluslararası ilişkilerin temel tartışma konularına yönelik çoğulcu (pluralist) bakış açısıdır. 44 Her şeyden önce liberal kuram dış politika yapımını içeriden dışarıya (inside-out) doğru üretilen ve sistem değil aktör(ler) merkezli bir süreç olarak okuma eğilimindedir. 45 İşbirliğine yönelik vurgunun yanı sıra devlet dışı aktörlerin etkinlikleri ve devletlerarası ekonomik ve sosyal mübadeleler gibi güç politikasının ötesine uzanan bir dizi konu, liberal teori tarafından uluslararası ilişkilerin gündemine taşınmıştır. Özellikle uluslararası aktörlerin çeşitlenmesi ve söz konusu bu aktörler arasında diplomatik, ekonomik ve toplumsal ilişkilerin farklı kanallar dolayımıyla yoğunlaşması, bu gündem değişikliğinin belki de en önemli nedenidir. 46 Yine bu bağlamda gerek ulusal gerekse de uluslararası politikada 40 John T. Rourke, International Politics on the World Stage, (New York: McGraw Hill, 2007), s Robert Axelrod, The Evolution of Cooperation, (New York: Basic Books, 1985), s Robert Axelrod ve Robert O. Keohane, Achieving Cooperation under Anarchy: Strategies and Institutions, içinde içinde David A. Baldwin, der., Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate, (New York: Columbia University, 1993), s Robert O. Keohane ve Lisa Martin, The Promise of Institutionalist Theory, International Security, Vol. 20, No. 1, 1995, s Viotti ve Kauppi karar alma sürecinin çeşitlenmesini, ulusaşan bağları ve karşılıklı bağımlılık olgularının tümünü çoğulculuk (pluralism) başlığı altında ele almaktadır. Bakınız, Paul R. Viotti ve Mark V. Kauppi, International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, (Massachusetts: Allyn ve Bacon, 1993), s Diana Panke ve Thomas Risse, Liberalism, içinde Timothy Dunne, Milja Kurki ve Steve Smith, (der.) International Relations Theories: Discipline and Diversity, (New York: Oxford University Press, 2006), s. 90. İç politika-dış politika ilişkisi için ayrıca bakınız, Joseph S. Nye, Understanding International Conflicts: An Introduction to Theory and History, (New York: Pearson Longman, 2007), s Robert O. Keohane ve Joseph S. Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition, (Glenview: Scott Foresman and Co., 1989), s

10 M. C. Özşahin ulus-aşan (transnational) aktörlerin ehemmiyeti liberal kuramca sıklıkla dile getirilmektedir. 47 Bunun yanında devletler nezdinde karar alma sürecinde çoğulculuğun hakim olması ve bu çerçevede farklı çıkar gruplarının karar alma sürecine dahil olması yine liberal kuramca altı çizilen konular arasındadır. 48 Bu nedenledir ki, liberal kuram devletlerin tercihlerini realistlerin tersine kendinden menkul bir hikmet-i hükümet düşüncesinden değil, yerel/uluslararası aktör(lerin) ortaklaşa şekillendirdiği farklı parametrelerin etkisini dikkate alan bir teorik çoğulculuk çerçevesinde ele almaktadır. 49 III. Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm Genel hatlarıyla yukarı değerlendirilen liberal kuram, kendi içerisinde zengin bir çeşitliliği barındıran bir teorik üst çatı konumundadır. Bu bağlamda liberalizm içinde siyasal rejimlere odaklanan cumhuriyetçi liberalizm (republican liberalism), devletlerarası ticareti konu eden ticari liberalizm (commercial liberalism) ve uluslararası hukuka ve kurumlara vurgu yapan düzenleyici liberalizmin (regulative liberalism) üç ayrı kategoriyi oluşturmaktadır. 50 Liberal teori bünyesinde rejimler, örgütler ve ticaret bağlamında yapılan tüm vurgular aslında Kantçı barış fikrinin ortaya koyulduğu üçgenin köşe taşlarını teşkil etmektedir Thomas Risse-Kappen, Structures of Governance and Transnational Relations: What have we Learned?, içinde Thomas Risse-Kappen, der., Bringing Transnational Relations Back In: Non-State Actors, Domestic Structures and International Institutions, (Cambridge: Cambridge University Press, 1995), s Paul R. Viotti ve Mark V. Kauppi, International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, (Massachusetts: Allyn ve Bacon, 1993), s Andrew Moravcsik, Taking Preferences Seriously: A Liberal Theory of International Politics, International Organization, Vol. 51, No. 4, Autumn 1997, s. 545, ; Benzer bir değerlendirme için bakınız, Paul R. Viotti ve Mark V. Kauppi, International Relations Theory, s Robert O. Keohane, International Liberalism Reconsidered, içinde Robert O. Keohane, der., Power and Governance in a Partially Globalized World, (New York: Routledge, 2002), s Bu kategorilerin yanı sıra Keohane, liberalizmin toplumsal, düzenleyici ve ekonomik boyutlarıyla karma bir şekilde ele alan sofistike liberalizmi (sophisticated liberalism) bir diğer kategori olarak liberal kuram içerisine dahil etmektedir. Bakınız, Robert O. Keohane, International liberalism Reconsidered, içinde Robert O. Keohane, der., Power and Governance, s. 51. Liberalizme ait her bir kategorinin ticaret-barış ilişkisi bağlamında ayrıntılı değerlendirmesi için bakınız, Susan M. McMillan, Interdependence and Conflict, Mershon International Studies Review, Vol. 41, No. 1, May 1997, s Bruce Russett ve John Oneal, Triangulating Peace: Democracy, Interdependence, and International Organizations, (New York: Norton, 2001); Michael Doyle, Three Pillars of the Liberal Peace, American Political Science Review, Vol. 99, No. 3, August 2005, s

11 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm Özellikle 1980 li yıllarda yapılan ilk çalışmaların pek çoğu da liberal barış başlığı altında hazırlanmıştır. 52 Buna karşın söz konusu bu çalışmaların ve ilerleyen yıllarda bu literatüre katkı verecek diğerlerinin demokrasinin liberal niteliğini kavramsallaştırılma ve işlemselleştirilme hususunda yetersiz kaldığı iddia edilmiştir. Her şeyden önce Kantçı barış, salt seçimlere dayalı prosedürel bir demokrasiden çok, bireysel özgürlükleri koruyan ve hukuk devleti ile yasal eşitliği esas alan anayasalcı bir liberal demokrasi çerçevesinde yapılan değerlendirmelerle asıl anlamına kavuşacaktır. 53 Bununla birlikte kimi diğer değerlendirmeler ise liberal barışın, demokratik barıştan farklı olarak savaşın önüne geçilmesinde belirleyici değişkenler olarak ekonomik gelişme ve karşılıklı ticarete dikkat çektiğine işaret etmektedir. 54 Burada gözden kaçırılmaması gereken önemli nokta, bir siyaset teorisi olarak liberal felsefe ile bir uluslararası ilişkiler teorisi olarak liberalizm arasında pek çok farklı kesişme noktası bulunduğudur. Tarihsel olarak serbest pazar, serbest ticaret ve sınırlı devlete yapılan vurguların her biri, liberal uluslararası ilişkiler teorisinin şekillenmesini şu veya bu şekilde etkilemiştir. 55 Ekonomipolitik ile bağlantılı olarak ticari barış (commercial liberalism) ve kapitalist barış (capitalist peace) bu çerçevede öne çıkan yaklaşımlardır. 56 Özellikle küreselleşme olgusu ile ilişkilendirilen ticaret ve serbest pazar vurgusu pek çok başat çalışmada barışın temel payandaları olarak kabul edilmiştir. 57 Tüm bunlara ek olarak düzenlemeler yoluyla ticaret üzerindeki engelleri kaldıran ekonomi temelli uluslararası kurumlar da barışın garantörleri işlevini üstlenebilmektedirler Michael W. Doyle, Liberalism and World Politics, The American Political Science Review, Vol. 80, No. 4, December 1986, s ; Michael W. Doyle, Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Philosophy & Public Affairs, Vol. 12, No. 3 Summer, 1983, s ; Liberteryen bir perspektif için bakınız, Robert J. Rummel, Libertarianism and International Violance, Journal of Conflict Resolution, Vol. 27, No. 1, March, 1983, s Vesna Danilovic ve Joe Clare, The Kantian Liberal Peace (Revisited), American Journal of Political Science, Vol. 51, No. 2, April 2007, s Philip A. Schrodt, Democratic Peace or Liberal Peace: The Debate, International Studies Review, Vol. 6, No. 2, June 2004, s Bakınız, Andrew Williams, Liberalism and War: The Victors and the Vanquished, (London& New York, Routledge, 2006), s Gerald Schneider, Peace through Globalization and Capitalism? Prospects of two Liberal Propositions, Journal of Peace Research, August 27, 2013, s Erich Weede, The Diffusion of Prosperity and Peace by Globalization The Independent Review, Vol. 9, No. 2, 2004, s Küreselleşmenin pozitif ve negatif etkilerini derleyen kapsamlı bir değerlendirme için bakınız, Gerald Schneider, Katherine Barbieri ve Nils Petter Gleditsch, der., Globalization and Armed Conflict, (Lanham: Rowman & Littlefield, 2003). 58 David H. Bearce, Grasping the Commercial Institutional Peace, International Studies Quarterly, Vol. 47, No. 3, September 2003, s

12 M. C. Özşahin Ticari Liberalizm: Tarihi, Kökenleri ve Gelişimi Devletlerarası ticarete barışın sağlanmasında pozitif bir rol atfedilmiştir. Ticaret ve barış ilişkisi oldukça gerilere uzanan tarihsel köklere sahiptir. Uluslararası ticaretin pasifize edici etkisi farklı tarihlerde muhtelif kuramcılar tarafından dillendirilmiştir. Ticarete yönelik ilk vurgulardan biri XVII. yüzyıl fikir adamı Émeric Crucé e aittir. Crucé savaşların yanlış anlamalar ve savaşçı sınıflar eliyle vuku bulduğu ve ticaretin bu durumun önüne geçecek en önemli araç olduğuna dikkat çeker. 59 Ticarete dönük bir diğer değerlendirme ise XVIII. yüzyıl düşünürü Montesquieu tarafından dile getirilmiştir. Montesquieu ticaretin devletlerin karşılıklı ihtiyaçlarını (mutual needs) karşıladığı sürece yaşanacak çatışmaların önüne geçilmesinde önemli bir rol oynadığını dile getirmiştir. 60 Öte yandan geç XVIII. yüzyıl filozoflarından Immanuel Kant daha geniş bir pencereden yaklaşarak demokrasiyi, uluslararası örgütleri ve devletler arasında ticareti de barışın üç koşulu olarak sunmuştur. 61 XIX. yüzyıl İngiliz liberallerden Richard Cobden, ticaretin yalnızca varsıllaşmayı değil aynı zamanda karşılıklı iyi ilişkileri de geliştireceğinin altını çizmiştir. Bu çerçevede ticaret savaşkan feodal unsurları zayıflatmanın yanı sıra savaşın yaratacağı ekonomik zararı da taraflar için katlanılamaz hale getirir. 62 Ben- 59 John R. Oneal ve Bruce M. Russett, The Classical Liberals Were Right: Democracy, Interdependence, and Conflict, , International Studies Quarterly, Vol. 41, No. 2, 1997, s Ticaretin erdemlerine ilişkin vurgular çok daha gerilere IV. yüzyıla kadar uzanabilmektedir. Detaylı bir değerlendirme için bakınız, Gerald Schneider, Katherine Barbieri ve Nils Petter Gleditsch, Does Globalization Contribute to Peace: A Critical Survey of the Literature, içinde Gerald Schneider, Katherine Barbieri, Nils Petter Gleditsch, der., Globalization and Armed Conflict, (Lanham: Rowman & Littlefield, 2003), s Montesquieu den alıntılayan değerlendirme için bakınız, Albert O. Hirschman, The Passion and Interest: Political Arguments for Capitalism Before Its Triumph, (Princeton: Princeton University Press), s.80 den aktaran Jean-Marc F. Blanchard ve Edward D. Mansfield, The Political Economy of National Security: Economic Statecraft, Interdependence and International Conflict, Security Studies, Vol. 9, No. 1-2, 1999, s Erik Gartzke, Quan Li ve Charles Boehmer, Investing in the Peace: Economic Interdependence and International Conflict, International Organization, Vol. 55, No. 2, Spring 2001, s Kantçı barışa ilişkin daha geniş bir değerlendirme için bakınız, Michael W. Doyle, Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Philosophy and Public Affairs, Vol. 12, No. 3, 1983, s ; Vesna Danilovic ve Joe Clare, The Kantian Liberal Peace (Revisited), American Journal of Political Science, Vol. 51, No. 2, April 2007, s Peter Cain, Capitalism, War and Internationalism in the Thought of Richard Cobden, British Journal of International Studies, No. 5, 1979, s. 243 ten aktaran Susan M. McMillan, Interdependence and Conflict, Mershon International Studies Review, Vol. 41, No. 1, May 1997, s. 37. Ayrıca bakınız, Patrick J. McDonald, Peace through Trade or Free Trade?, Journal of Conflict Resolution, Vol. 48, No. 4, August 2004, s Richard Cobden ve Manchester İktisat Okulu için ayrıca bakınız, Edwin van de Haar, The Liberal Divide over Trade, Peace and War, International Relations, Vol. 24, No. 2, 2010, s

13 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm zer bir vurguyla yola çıkan XX. yüzyıl ekonomisti Joseph Alois Schumpeter ise barışa yönelik değerlendirmesinde serbest ticaretin yaratacağı yeniden dağılımın savaşa karşı sınıfları güçlendireceğinin altını çizmektedir. 63 Öyle ki, demokrasi ve serbest pazar beraberinde ticaret ve barış getirecektir. 64 Öte yandan, uluslararası ilişkilerin kült eserlerinden biri kabul edilebilecek Great Illusion ın yazarı XX. yüzyıl düşünürlerinden Norman Angell, savaşın giderek daha maliyetli hale geleceği ve zaferin refah getirmeyeceğinden hareketle barışın daha tercih edilebilir bir seçenek olduğunu vurgulamaktadır. 65 Kısacası ticaret ve barış arasındaki ilişki farklı düşünürlere uzanan oldukça köklü bir felsefi arka plana sahiptir. Daha yakın zamanlara gelindiğinde ise özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında bütünleşme teorilerinin ekonomi-barış bağının kurulmasında öne çıktığına şahitlik edilmiştir. İşlevselci ve yeni-işlevselci bütünleşme teorilerinde ortaya konulan ekonomik ve siyasal bütünleşme arasındaki bağ, karşılıklı bağımlılıkbarış ilişkisinin ilk örneklerini teşkil etmektedir ların sonundaki kimi istisnalar 67 bir kenara bırakılacak olursa 1970 li yıllar karşılıklı bağımlılığın ça- 63 Patrick J. McDonald, Peace through Trade or Free Trade?, Journal of Conflict Resolution, Vol. 48, No. 4, August 2004, s ; Michael W. Doyle, Liberalism and World Politics, The American Political Science Review, Vol. 80, No. 4, Dec. 1986, s Michael W. Doyle, Liberalism and Foreign Policy, içinde Tim Dunne, Steve Smith, Amelia Hadfield, der., Foreign Policy: Theories, Actors, Cases, (Oxford: Oxford University Press, 2012), s Susan M. McMillan, Interdependence and Conflict, Mershon International Studies Review, Vol. 41, No. 1, May 1997, s. 37; Ayrıca bakınız, Gerald Schneider, Katherine Barbieri ve Nils Petter Gleditsch, Does Globalization Contribute to Peace: A Critical Survey of the Literature, içinde Gerald Schneider, Katherine Barbieri, Nils Petter Gleditsch, der., Globalization and Armed Conflict, (Lanham: Rowman & Littlefield, 2003), s Katherine Barbieri, Economic Interdependence: A Path to Peace or a Source of International Conflict?, Journal of Peace Research, Vol. 33, No. 1, 1996, s. 30-1; Ticari barış tezi çerçevesinde entegrasyon teorilerinin önemli ismi Mitrany e değinen bir çalışma için bakınız, John R. Oneal ve Bruce M. Russett, The Classical Liberals Were Right: Democracy, Interdependence, and. Conflict, , International Studies Quarterly, Vol. 41, No. 2, 1997, s Bütünleşme teorilerine dair diğer tartışmalar için bakınız, Mario Telò, International Relations: A European Perspective, (Burlington: Ashgate, 2009), s. 93-6; James E.Dougherty ve Robert L. Pfaltzgraff, Contending Theories of International Relations: A Comprehensive Survey, (New York: Harper and Row, 1981), s Entegrasyon teorileri için ayrıca bakınız, Ernst B. Haas ve Philippe C. Schmitter, Economics and Differential Patterns of Political Integration: Projections about Unity in Latin America, International Organization, Vol. 18, No. 4, 1964, s ; Philippe C. Schmitter, Three Neo-Functional Hypotheses about International Integration, International Organization, Vol. 23, No. 1, Winter 1969, s Burada bir parantez açılarak Barbieri nin gerçekleştirdiği kapsamlı taramada Bruce M. Russet ın 1967 tarihli International Regions and the International System: A Study in Political Ecology isimli çalışmasını literatürdeki ilk eser olarak değerlendirildiği not edilmelidir. 97

14 M. C. Özşahin tışmanın önlenmesindeki rolünün ekonomi-politik bir çerçevede yüksek sesle tartışıldığı bir dönem olmuştur li yıllarda yapılan sınırlı sayıda çalışmada ticaret ekseninde ele alınan karşılıklı bağımlılık-çatışma ilişkisi nicel olarak değerlendirilmiştir lı yıllarda ise ticari liberalizme ilişkin çalışmalar pek çok açıdan çoğalmış ve çeşitlenmiştir. 70 Öte yandan özellikle küreselleşme olgusunun giderek önem kazanmasıyla beraber küreselleşme-barış ilişkilerine yönelik değerlendirmeler de ivme kazanacaktır. 71 Ticaret ve Barış: Nedenler, Değişkenler ve Bulgular Literatürde yer alan ticari liberalizm (commercial liberalism) 72, ticari barış (commercial peace) 73 ve ticari pasifizm (commercial pacifism) 74 gibi başlıklar temelde ticaret ve barış arasında ilişkiyi irdeleyen perspektifleri ortaya koyan kimi adlandırmalardır. Bu şekliyle ticaret, devletler arasında husumete yol açan nedenleri nötralize (neutralizing) edebileceği gibi devletlerarası mevcut Katherine Barbieri, The Liberal Illusion:Does Trade Promote Peace?, (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2002), s Erik Gartzke, Quan Li ve Charles Boehmer, Investing in the Peace: Economic Interdependence and International Conflict, International Organization, Vol. 55, No. 2, Spring 2001, s Erken dönem bazı çalışmalar için bakınız, Solomon W. Polachek, Conflict and Trade, Journal of Conflict Resolution, Vol. 24, No. 1, 1980, s Ruth W. Arad ve Seev Hirsch, Peacemaking and Vested Interests: International Economic Transactions, International Studies Quarterly, Vol. 2, No. 5, 1981, s ; William Kinkade Domke, War and the Changing Global System, (New Haven: Yale University Press, 1988). 70 Gerald Schneider, Katherine Barbieri ve Nils Petter Gleditsch, Does Globalization Contribute to Peace: A Critical Survey of the Literature, içinde Gerald Schneider, Katherine Barbieri, Nils Petter Gleditsch (der.), Globalization and Armed, s Bakınız, Erich Weede, The Diffusion of Prosperity and Peace by Globalization The Independent Review, Vol. 9, No. 2, 2004, s ; Erik Gartzke ve Quan Li, War, Peace, and the Invisible Hand: Positive Political Externalities of Economic Globalization, International Studies Quarterly, Vol. 47, No. 4, 2003, s ; Gerald Schneider, Katherine Barbieri ve Nils Petter Gleditsch, Does Globalization Contribute, s. 3-29; Gerald Schneider, Peace through Globalization and Capitalism? Prospects of Two Liberal Propositions, Journal of Peace Research, August 27, 2013, s. 1-11; Katherine Barbieri ve Gerald Schneider, Globalization and Peace: Assessing New Directions in the Study of Trade and Conflict, Journal of Peace Research, Vol. 36, No.4, 1999, s Galia Press-Barnathan, The Neglected Dimension of Commercial Liberalism: Economic Cooperation and Transition to Peace, Journal of Peace Research, Vol. 43, No. 3, 2006, s Katherine Barbieri, The Liberal Illusion: Does Trade Promote Peace?, (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2002), s Gil Friedman, Commercial Pacifism and Protracted Conflict Models from the Palestinian- Israeli Case, Journal of Conflict Resolution, Vol. 49, No. 3, June 2005, s

15 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm ilişkileri güçlendirerek bağlayıcı (binding) bir rol de üstlenebilir. 75 Bunun yanında ticaretin yarattığı bağımlılık türleri arasında (i) ticari karşılıklı bağımlılık (trade interdependence) (ii) parasal karşılıklı bağımlılık (monetary interdependence) ve (iii) sermaye karşılıklı bağımlılık (capital interdependence) olarak sayılabilmektedir. 76 Kabaca ifade edilecek olursa, karşılıklı bağımlılığın barışı beraberinde getirmesi liberal rejimlerin birbirleriyle ticari ilişkileri de kapsayacak barışcıl ilişkiler geliştirme potansiyeli, ekonomik olarak savaşın yaratacağı refah kaybının katlanılamazlığı, sosyolojik olarak ise toplumlararası ilişkilerin yoğunluğu ile ilişkilendirilmiştir. 77 Benzer noktalara temas eden McDonald ise kapsamlı bir literatür taraması neticesinde (i) ticaretin savaşın fırsat maliyetini arttırdığına, (ii) modern dünyada kaynaklara ulaşımın kolaylaşması nedeniyle savaşın ticaret karşısında daha az tercih edilebilir bir seçenek haline geldiğine, (iii) ticaret ile yoğunlaşan toplumlararası ilişkilerin ortak çıkarlar yaratarak savaşı engelleyeceğine, (iv) ülkelerin ticaretin ekonomi üzerinde yaratacağı etkiyi kullanarak bir pazarlık sürecine girecekleri ve kararlılıklarıyla, sorun çatışma boyutuna ulaşmadan, karşı tarafı geri adım atmaya zorlayacaklarına işaret etmektedir. 78 Her şeyden önce karşılıklı bağımlılık olgusunun işlemselleştirilmesi (operationalization) oldukça tartışmalıdır. Karşılıklı bağımlılık olgusuna yönelik Barbieri ikili bir ayrıma gitmektedir: Ticaretin önemi ve simetrisi. Herhangi bir ülkenin yekdiğeriyle yaptığı ticaretin toplam ticaretindeki payı ticaretin önemi (salience) ile ticaret yapan taraflar açısından ticari denge ise ticaret simetrisi (trade symmetry) ile ilgilidir. Barbieri ye göre karşılıklı bağımlılık, ticaretin önemini ve simetrisini bir arada dikkate alan bir kavramdır. 79 Oneal ve Russett ise karşılıklı bağımlılık olgusunu Barbieri den farklı biçimde yo- 75 Arthur A. Stein, Governments, Economic Interdependence, and International Cooperation, içinde Philip E. Tetlock, Jo L. Husbands, Robert Jervis, Paul C. Stern ve Charles Tilly, der., Behavior, Society, and Nuclear War, Vol. 3, (New York: Oxford University Press, 1993), s , Erik Gartzke, Quan Li ve Charles Boehmer, Investing in the Peace, s Ayrıntılı değerlendirme için bakınız, Susan M. McMillan, Interdependence and Conflict, Mershon International Studies Review, Vol. 41, No. 1, May 1997, s Patrick J. McDonald, Peace through Trade or Free Trade?, Journal of Conflict Resolution, Vol. 48, No. 4, August 2004, s Katherine Barbieri, Economic Interdependence: A Path to Peace or a Source of International Conflict?, Journal of Peace Research, Vol. 33, No. 1, 1996, s Daha ayrıntılı bir açıklama için bakınız, Mark J. C. Crescenzi, Economic Interdependence and Conflict in World Politics, (Oxford: Lexington Books, 2005), s

16 M. C. Özşahin rumlamıştır. Oneal ve Russett ise karşılıklı bağımlılığı ticari bağımlılık (trade dependence) kavramı üzerinden açıklamaya çalışır. Ticari bağımlılık ticaretin toplam ticarete değil toplam zenginliğe oranını ele almıştır. Oneal ve Russett a göre ticaret yapan iki ülke için ayrı ayrı hesaplanan ticari bağımlılık oranlarında düşük olanı karşılıklı bağımlılığı ifade eder. 80 Öte yandan barış olgusu ise savaşın veya savaş seviyesine ulaşmamış çatışmaların yokluğu bağlamında ele alınmıştır. Bu çerçevede karşılıklı bağımlılık ve çatışma arasındaki ilişkiyi irdeleyen çalışmalar savaş olduğu kadar askerileşmiş devletlerarası ihtilaflara (militarized interstate disputes) da yönelmiştir. 81 Görgül çalışmaların sonuçları arasındaki ihtilaf büyük ölçüde metodolojik farklara dayanmaktadır. Öyle ki kullanılan değişkenler, veri setleri ve modeller sonuçlar açısından tayin edici olmaktadır. 82 Barış ve ticaret arasındaki ilişkiyi inceleyen söz konusu nicel literatür dört farklı bulguya ulaşmıştır. Ticaret ve çatışma ilişkisine ilişkin bu bulgular pozitif, negatif, ilişkisiz ve şartlı olarak sınıflandırılabilmektedir. 83 Burada altı çizilmesi gereken önemli bir nokta ise özellikle 2000 li yıllarda yapılan çalışmaların karşılıklı bağımlılık ile çatışma arasındaki ilişkinin kimi diğer koşullayıcı değişkenler tarafından şekillendirildiğine işaret ettiğidir. Tablo 1 de son yirmi yıl içerisinde karşılıklı bağımlılıkbarış/çatışma ilişkisine yönelik çalışmalar taranmaktadır Mark J. C. Crescenzi, Economic Interdependence and Conflict, s Barbieri ile Oneal & Russett ın karşılaştırması için bakınız, Erik Gartzke ve Quan Li, Measure for Measure: Concept Operationalization and the Trade Interdependence Conflict Debate, Journal of Peace Research, Vol. 40, No. 5, 2003, s Mark J. C. Crescenzi, Economic Interdependence and Conflict, s. 8. Askerileşmiş devletlerarası ihtilaf olgusu için bakınız, Daniel M. Jones, Stuart A. Bremer ve J. David Singer, Militarized Interstate Disputes, : Rationale, Coding Rules, and Empirical Patterns, Conflict Management And Peace Science, Vol. 15, No. 2, 1996, s Katherine Barbieri ve Gerald Schneider, Globalization and Peace: Assessing New Directions in the Study of Trade and Conflict, Journal of Peace Research, Vol. 36, No. 4, 1999, s den aktaran Erik Gartzke ve Quan Li, Measure for Measure, s Burada sunulandan farklı olarak Barbieri literatürdeki bulguları pozitif, negatif ve karışık (mixed) olarak sınıflandırmıştır. Katherine Barbieri, The Liberal Illusion: Does Trade Promote Peace?, (Ann Arbor: Michigan, University of Michigan Press, 2002), s li yılların sonuna uzanan çok daha kapsamlı bir literatür taraması ve tablolar için bakınız, Katherine Barbieri ve Gerald Schneider, Globalization and Peace: Assessing New Directions in the Study of Trade and Conflict,Journal of Peace Research, Vol. 36, No. 4, 1999, s. 395; Katherine Barbieri, The Liberal Illusion, s

17 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm Tablo 1: Karşılıklı Bağımlılık- Çatışma İlişkisine Yönelik Literatür * Çalışma Yöntem Analiz Dönemi Sonuç Oneal ve Russett (1999) Lojistik regresyon Negatif Russett, Oneal ve Davis (1998) Oneal&Oneal, Maoz ve Russett (1996) Mansfield ve Pevehouse (2000) Probit regresyon Lojistik Regresyon Multinominal Lojistik Regresyon Negatif Negatif Negatif Xiang, Xu ve Keteku (2007) Lojistik Model Negatif Bennett ve Stam (2000) Barbieri (2002) Barbieri (1996) Beck, Kantz ve Tucker (1998) Lojistik Model, GEE panel tahmincisi, Sabit etkiler koşullu lojistik tahmincisi Lojistik Regresyon Lojistik Regresyon Lojistik Model Negatif Poziitif Pozitif İlişki yok Kim ve Rousseau (2005) İki Aşamalı Probit En Küçük Kareler İlişki yok Keshk, Pollins ve Reuveny (2004) Maddala Tahmincisi Muhtelif İlişki yok Goenner (2011) İki aşamalı EKK İlişki yok Robst, Polachek ve Chang (2007) Çok değişkenli En Küçük Kareler Yöntemi Koşullu McDonald (2004) Lojistik regresyon Koşullu Hegre (2000) Cox regresyonu Koşullu Dorussen (1999) Goenner (2010) Gelpi ve Grieco (2008) Formel teori Lojistik regresyon Lojistik regresyon Koşullu Koşullu Koşullu * Tablo 1 de yer alan çalışmalar, bu makalenin bir sonraki başlığı altında taranan ticaret -barış/çatışma ilişkisine yönelik literatürden faydalanılarak oluşturulmuştur. 101

18 M. C. Özşahin Literatür içerisinde yer alan bir grup çalışma, ticaret ve çatışma arasında pozitif ilişkiye dikkat çekmektedir. Özellikle Katherine Barbieri nin muhtelif yıllarda ortaya koyduğu analizler bu literatür açısında şekillendirici olmuştur. Klasik çalışmalardan biri olarak kabul edilen Barbieri nin, lojistik regresyon yöntemiyle gerçekleştirdiği yıllarını kapsayan araştırmasının bulgularına göre aşırı karşılıklı bağımlılık (extreme interdependence) durumunda ticaret çatışmaya yol açmaktadır. 85 Barbieri, yıllarını kapsayan sıralı lojistik regresyon tekniğini kullanmış olduğu daha yakın tarihli bir diğer çalışmasında da benzer bulgulara ulaşmış ticaret ve çatışma arasında pozitif bir ilişki saptamıştır. 86 Bununla birlikte literatürde yer alan ve çok sayıda çalışmayı bünyesinde barındıran ikinci bir öbek ise ticaret ve çatışma arasında negatif bir ilişki olduğunu ortaya koymaktadır. Oneal ve Russet, lojistik regresyon yöntemini kullanarak gerçekleştirdikleri yıllarını kapsayan çalışmalarında ekonomik karşılıklı bağımlılığın savaşın önüne geçeceğine işaret etmektedirler. 87 Russet, Oneal ve Davis in yine aynı dönemi kapsayan analizlerinde karşılıklı bağımlılığın ülkelerin ekonomik çıkarlarını artırıcı işlevi nedeniyle ülkeleri daha barışçıl politikalar izlemeye sevk ettiğini göstermektedir. 88 Benzer şekilde Oneal & Oneal, Maoz ve Russett a göre de ticaret özellikle aralarında savaş çıkma ihtimali olan komşu ülkelerde barışın tesisi için güçlü bir etkiye sahiptir ve karşılıklı bağımlılık seviyesinin artışı, çatışma ihtimalini azaltan önemli bir faktördür. 89 Mansfield ve Pevehouse, multinominal lojistik regresyon yöntemini kullanarak gerçekleştirdiği yıllarını kapsayan çalışmalarında ticaret ve çatışma arasında güçlü bir negatif ilişki saptamıştır. 90 Analiz dönemi için daha geniş bir zaman dilimi kullanan Bennett ve Stam de edindiği bulgulara dayanarak ticari bağımlılığın çatışmayı ciddi ölçüde azaltan etkileri ol- 85 Katherine Barbieri, Economic Interdependence: A Path to Peace or a Source of International Conflict?, Journal of Peace Research, Vol. 33, No. 1, 1996, s Katherine Barbieri, The Liberal Illusion 87 John R. Oneal ve Bruce Russett, Assessing the Liberal Peace with Alternative Specifications: Trade Still Reduces Conflict, Journal of Peace Research, Vol. 36, No. 4, 1999, s Bruce Russett, John R. Oneal ve David R. Davis, The Third Leg of the Kantian Tripod for Peace: International Organizations and Militarized Disputes, , International Organization, Vol. 52, No. 3, 1998, s John R. Oneal, Frances H. Oneal, Zeev Maoz ve Bruce Russett, The Libera Peace: Interdependence, Democracy and International Conflict, Journal of Peace Research, Vol. 33, No. 1, 1996, s Edward D. Mansfield ve Jon C. Pevehouse, Trade Blocs, Trade Flows, and International Conflict, International Organization, Vol. 54, No. 4, 2000, s

19 Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm duğundan bahsetmektedir. 91 Barbieri nin çalışmasını 92 aynı model üzerinden yeniden gözden geçiren Xiang, Xu ve Keteku, pozitif yönlü ilişkiye işaret eden ilginç bulgunun modelde bazı değişkenlerin kullanılmaması (omitted variable bias) sonucu ortaya çıktığını belirterek tahmin ettikleri düzeltilmiş regresyonun Barbieri nin tam aksi yönde sonuçlar verdiğini ifade eder. 93 Üçüncü olarak konuyla ilgili kimi diğer çalışmalar ise karşılıklı bağımlılık ve çatışma arasında pozitif veya negatif herhangi bir ilişkiye ulaşamamıştır. Beck, Kantz ve Tucker, geçici bağımlılık (temporal dependece) sorunu kontrol edildiğinde ticaret ve çatışma arasında herhangi bir negatif veya pozitif bağ saptamamıştır. 94 Uluslararası anlaşmazlıklar veri setini kullanarak arası dönem için analiz yapan Kim ve Rousseau da ekonomik karşılıklı bağımlılığın çatışmayı azaltıcı bir etkiye sahip olduğuna dair herhangi bir istatistiksel bulguya rastlamamıştır. Literatürdeki mevcut bulguların uygun olmayan bir model kullanımı sonucu elde edildiğini belirten yazarlar, iki aşamalı probit en küçük kareler yöntemi ile yaptıkları analizin bulgularına dayanarak ekonomik karşılıklı bağımlılığın çatışmayı azaltıcı etkilerinden ziyade çatışmanın ekonomik karşılıklı bağımlılığı azaltıcı etkisi olduğunun altını çizerler. 95 Benzer şekilde literatürdeki bulguların yanlış model kullanımı sonucu ortaya çıktığına işaret eden Keshk, Pollins ve Reuveny de, literatürdeki yaygın söylemin aksine iki ülke arasındaki karşılıklı bağımlılığın çatışma üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisi olmadığından bahseder. 96 Aynı doğrultuda model tercihi ve değişken seçiminin önemine değinen Goenner, ticari karşılıklı bağımlılığın askeri çatışma üzerinde önemli bir etkisi olmadığını ifade etmektedir D. Scott Bennett ve Allan C. Stam, Research Design and EStimator Choices in the Analysis of Interstate Dyads: When Decisions Matter, Journal of Conflict Research, Vol. 44, No. 5, 2000, s Katherine Barbieri, Economic Interdependence: A Path, s Jun Xiang, Xiaohong Xu ve George Keteku, Power: The Missing Link in the Trade Conflict Relationship, Journal of Conflict Resolution, Vol. 51, No. 4, 2007, s Nathaniel Beck, Jonathan N Katz ve Richard Tucker, Taking Time Seriously in Binary Time- Series Cross-Section Analysis, American Journal of Political Science, Vol. 42, No. 4, 1998, s Hyung Min Kim ve David L. Rousseau, The Classical Liberals Were Half Right (or Half Wrong): New Tests of the Liberal Peace, , Journal of Peace Research, Vol. 42, No. 5, 2005, s Omar M. G. Keshk, Brian M. Pollins ve Rafael Reuveny, Trade Still Follows the Flag: The Primacy of Politics in a Simultaneous Model of Interdependence and Armed Conflict, The Journal of Politics, Vol. 66, No. 4, November 2004, s Cullen F. Goenner, Simultaneity between Trade and Conflict: Endogenous Instruments of Mass Destruction, Conflict Management and Peace Science, Vol. 28, No.5, 2011, s

20 M. C. Özşahin Dördüncü olarak ise karşılıklı bağımlılık ve ticaret ilişkisinde farklı değişkenlerin belirleyici değişkenler olduğunun altı çizilmektedir. Bir başka ifadeyle söz konusu bu literatür, iki değişken arasındaki ilişkinin mahiyetini bir üçüncü değişken tarafından koşullandığına dikkat çekmektedir. 98 Mesela Robst, Polachek ve Chang a göre ticaretin çatışmayı azaltmasında kritik faktör coğrafi uzaklıktır. Bu çalışmaya göre, ticari ortakların birbirine coğrafi olarak yakın olduğu ülkelerde ticaretin çatışmayı azaltıcı rolü mevcuttur. 99 McDonald ın yılları arası dönemde logistik regresyon tekniğini kullanarak yaptığı çalışmanın bulguları ticaretten ziyade uluslararası ticaretin önündeki engellerin ortadan kalkmasıyla filizlenecek serbest ticaretin çatışmayı engelleyecek bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir yıllarını kapsayan ve Cox regresyon kullandığı çalışmasında Hegre ye göre ise ticaretin çatışmaya mani olması ancak ticaret ortağı ülkelerin gelişmiş ekonomiler olması sonucu ortaya çıkacaktır. Bir başka deyişle bu çalışmaya göre ticaretin çatışmayı azaltması için gerekli koşul gelişmişliktir. 101 Bunun dışında ticaret-çatışma etkileşimi için literatürde altı çizilen bir diğer önemli değişken ise ticaretin sektörel dağılımıdır. Ticaret ve çatışma ilişkisini sektörel toplam ticaret boyutunda incelemeye çalışan Dorussen analizinde dönemini kullanmıştır. Sanayi sektörü kapsamında değerlendirilen bazı ürünlerin ticaretinin çatışmayı azaltıcı etkisinin daha fazla olacağına işaret eden Dorussen aynı zamanda sektörel ticaret yerine toplam ticaret değişkeninin kullanımının analizlerde yanlış öngörülere neden olacağını vurgular. 102 Benzer şekilde Goenner, farklı ihraç ürünlerin niteliğinin ve hacminin ticaretin çatışmaya yönelik etkilerini de değiştirebileceğine değinmektedir. Bu çerçevede stratejik nitelik taşıyan ürünlerde ithalat talebi ve ihracat arzının esnekliğinin çatışma olasılığı konu- 98 Yine bu kapsamda değerlendirilen ve 2000 li yıllarda ortaya çıkan koşullu analizler Keshk, Pollins ve Reuveny tarafından üçüncü dalga (third wave) çalışmalar olarak isimlendirilmiştir. Bakınız, Omar M. G. Keshk, Brian M. Pollins ve Rafael Reuveny, Trade Still Follows the Flag: The Primacy of Politics in a Simultaneous Model of Interdependence and Armed Conflict, The Journal of Politics, Vol. 66, No. 4, November 2004, s John Robst, Solomon Polachek ve Yuan-Ching Chang, Geographic Proximity, Trade, and International Conflict/Cooperation, Conflict Management and Peace Science, Vol. 24, No. 1, 2007, s Patrick J. McDonald, Peace through Trade, s Håvard Hegre, Development and the Liberal Peace: What Does it Take to be a Trading State?, Journal of Peace Research, Vol. 37, No. 1, January 2000, s Bu çalışmaya yönelik bir diğer vurgu için bkz. Omar M. G. Keshk, Brian M. Pollins ve Rafael Reuveny, Trade Still Follows, s Han Dorussen, Balance of Power Revisited: A Multi-Country Model of Trade and Conflict, Journal of Peace Research, Vol. 36, No. 4, July 1999, s