T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE EFSANEVİ AŞK KAHRAMANLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2006

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE EFSANEVİ AŞK KAHRAMANLARI Danışman Yrd. Doç. Dr. Lütfi ALICI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2006

3 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VEEDEBİYATI ANABİLMDALI KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE EFSANEVİ AŞK KAHRAMANLARI VEYSİ KAHVECİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No: Bu Tez Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Yrd.Doç.Dr. Lütfi ALICI Yrd.Doç. Dr. Hasan ALTINZENCİR Yrd. Doç. Dr. İlyas Gökhan DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Doç. Dr. Haluk ALKAN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün vebaşka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılıfikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE EFSANEVİ AŞK KAHRAMANLARI VEYSİ KAHVECİ DANIŞMAN : Yrd. Doç. Dr. Lütfi ALICI Yıl : 2006, Sayfa: 102 Jüri : Yrd. Doç. Dr. Lütfi ALICI : Yrd. Doç. Dr. Hasan ALTINZENCİR : Yrd. Doç. Dr. İlyas GÖKHAN Klasik Türk şiiri mazmun, motif, imaj ve sembollerin sıklıkla kullanıldığı; çok zengin kaynaklardan beslenen bir şiirdir. Divan şiirinin tam olarak değerlendirilebilmesi için bu şiirin beslendiği kaynaklar ve yararlandığı malzemeler tespit edilerek incelenmelidir. Klasik Türk şiirinin kaynakları aşk ve aşkla ilgili unsurlar önemli bir yer tutmaktadır. Çalışmamızın amacı, klasik Türk şiirinde efsanevi nitelik kazanmış aşk kahramanlarının divanlardaki kullanım özelliklerini ve sıklıklarını incelemeye yöneliktir. Bu çalışmada öncelikle çeşitli kaynaklara dayalı olarak efsanevi aşk kahramanları ile ilgili bilgiler verilmiştir. Daha sonra yüzyıllarını en iyi temsil eden on altı divandan seçtiğimiz örnek beyitler aracılığıyla klasik Türk şiirinde kullanılan aşk kahramanlarının hangi özellikleriyle nasıl ele alındığını, şiire kazandırdığı mana ve ifade zenginlikleri ile şairlere sağladığı anlatım imkânlarını tespit etmeye çalışacağız. Ayrıca aşk kahramanları ile ilgili çeşitli tamlama ve ifadelerin kullanım sıklığını vereceğiz. Anahtar Kelimeler: Klasik Türk şiiri, divan, aşk, efsanevi aşk kahramanları. I

5 DEPARTMENT OF TURKISH LANGUAGE AND LITERATURE INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA Thesis MITHOLOGICAL LOVE HEROES IN CLASSICAL TURKISH POETRY VEYSİ KAHVECİ Supervisor : Assist. Prof. Dr. Lütfi ALICI Year : 2006, Pages: 102 Jury : Assist. Prof. Dr. Lütfi ALICI : Assist. Prof. Dr. Hasan ALTINZENCİR : Assist. Prof. Dr. İlyas GÖKHAN Classiccal Turkısh poetry is a kind of poetry fed with very reach resources and in which mazmun (a specife word special meaning in Turkish literature), images and symbols are freguently classical Turkish poetry, the resources fed this poetry must be dealt with. Love and parts relevant to the love have an important place in the resources which feed classical Turkish poetry. The purpose of our study is towards to deal with usage properties and freguency of the love heroes in Divan, who have gaihed legendary in classical Turkish poetry. The primacy in this study is given to the informations related to legendary love heroes and which is given on the base of various resources. Later, with the help of sample poetries which represent as weel their century anda re selected from sixteen Divan poetry, we will try to deal with the love heroes used in classical Turkish poetry, with which properties how they deal, the meaning they give the poetry and explanation richment, and the explanation ability is given to the poet. Furthermore we will present the freguency of usage of various completement and statements related with the love heroes. Keywords: Classical Turkish poetry, divan, love, mithological love heroes. II

6 ÖN SÖZ Klasik Türk şiiri toplum ve tabiatla pek irtibatlı olmayan bir edebiyat olarak algılanmaktadır. Bu yaklaşım bu şiir dünyasının yeterli derecede anlaşılmamasından kaynaklanmaktadır. Mazmunların, motiflerin, imaj ve sembollerin kullanım şekli ve çerçevelediği konuların bilinmesi, bu şiirin anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Klasik Türk şiirinde efsanevi aşk kahramanlarının hangi durumlarda nasıl kullanıldığının ortaya konulması bu şiirin anlaşılmasına önemli bir katkı sağlayacaktır. Klasik edebiyatımızda en çok başvurulan konulardan biri olan aşk ve aşkla ilgili unsurların eski edebiyatımıza ve şairlerimize neler kazandırdığı ile ilgili çalışmalar maalesef sınırlıdır. Bu çalışmamızla klasik Türk şiirinin beslendiği en önemli kaynaklardan biri olan aşk kahramanlarının nasıl kullanıldıklarını inceleyerek bu şiirin daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunmayı hedefledik. Aynı zamanda müstakil olarak klasik Türk şiirinde efsanevi aşk kahramanları üzerine kapsamlı bir çalışma yapılmış olacaktır. Edebiyatımızda özellikle mesnevilerde karşımıza çıkan bu konuyu incelerken müstakil mesneviler yerine divanları tercih ettik. Mesneviler üzerinden yapılacak bir araştırma şüphesiz çalışmamızın boyutlarını aşacaktı. Bu sebeple çalışmamızı divanlar üzerinde gerçekleştirdik. Bu çalışmamızın çerçevesi Ahmet Paşa, Bâkî, Fuzûli, Hayâli, Kadı Burhaneddin, Mesihî, Nâbî, Necâti Beg, Nedim, Nef i, Neşâti, Nâili, Şeyh Galib, Şeyhî, Şeyhülislam Yahya ve Zâti divanları ile sınırlıdır. Tezimizde aşk kahramanlarını ele alırken kulanım sıklığı fazla olan konuları öne aldık. Efsânevi aşk kahramanları hakkında bilgi verirken bu kahramanların şairlere sağladığı anlatım imkanlarını göstermek için divanlardan örnek beyitler seçtik. Seçtiğimiz beyitlerin aşk kahramanlarının yaşadığı maceraları aktarır özellikte olmalarını göz önüne aldık. Taradığımız divanlar incelendiğinde hiç şüphesiz ki sanat değeri bakımından seçtiğimiz beyitlerden daha güzel beyitlere rastlanılacaktır. Ama daha önce de dile getirdiğimiz gibi aşk kahramanlarının serüvenlerini en iyi yansıtan beyitleri konunun gereği olarak seçmeyi uygun gördük. Seçtiğimiz beyitler aracılığıyla klasik şiirimizde zikredilen aşk kahramanlarının hangi özellikleriyle nasıl ele alındığını, şiirlere kazandırdığı mana zenginliklerini ve şaire sunduğu anlatım imkânlarını tespit etmeye çalıştık. Ayrıca aşk kahramanları ile ilgili çeşitli tamlama ve ifadelerin kullanım sıklığını verdik. Divanlarda geçen aşk kahramanlarını ve bu kahramanlarla alakalı unsurları aktarırken kelimeden sonra kelimenin geçtiği şiir türünün kısaltmasını, sayfa numarasını, şiir numarasını ve şiirdeki beyit numarasını verdik. Divanlardaki kelimelerin ve kaynaklardaki bilgilerin yazımında divanlardaki ve kaynaklardaki asılları esas alınmıştır. Fakat bazı konularda belirlediğimiz bir çerçeveyi takip etme zorunluluğu doğdu. Bir divanda Leylî ifadesi kullanılırken başka bir divanda Leylâ, yine aynı şekilde Zelihâ- Züleyhâ kullanımlara rastlanılmaktadır. Karışıklıkları ortadan kaldırmak için özel isimleri belirlediğimiz şekilde telaffuz etmeyi uygun gördük. Çalışmamda büyük desteğini ve emeğini gördüğüm danışmanım Yrd. Doç. Dr. Lütfi Alıcı ya, diğer hocalarıma ve fedakârlıklardan kaçınmayan dostlarıma teşekkür ederim. III

7 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ Klasik Türk Şiirinde Aşk Konusuna Genel Bir Bakış EFSANEVİ AŞK KAHRAMANLARI Leylâ ile Mecnûn Hüsrev ü Şirin ( Ferhâd u Şirin) Yûsuf u Züleyhâ Cemşid ü Hurşid Vâmık ile Azrâ Şem ü Pervane Süheyl ü Nevbahar Mahmûd u Ayâz Mihr ü Mâh Mihr ü Müşteri Mihr ü Vefâ Hurşid u Ferahşâd Edhem ü Hümâ Hümâ ve Hümâyun Şah u Geda Varaka vü Gülşah Vis ü Ramin ( Veys ü Ramin) Gül ü Hüsrev Ferruh ile Gülruh Cemşah ve Âlemşah SONUÇ...90 KAYNAKLAR...91 ÖZGEÇMİŞ IV

8 KISALTMALAR DİZİNİ APD : Ahmet Paşa Divanı B : Beyit BD : Bâkî Dîvânı C : Cilt F: Ferd FD : Fuzûlî Divanı G : Gazel HD : Hayâlî Divanı K : Kaside KBD : Kadı Burhaneddin Divanı Kt : Kıt a M : Mesnevi MD : Mesîhî Divânı Mşr : Muaşşer Mua : Muammeyât Muh : Muhammes Muk : Mukattaat Mur : Murabba Mus : Musammat Müf : Müfred/ât Müs : Müseddes Müst : Müstezat NAD : Nâbî Dîvânı NBD : Necatî Beg Divanı ND : Nedim Divanı NFD : Nef î Divanı NLD : Nailî Divanı NŞD : Neşâtî Divanı R : Rubai s. : sayfa ss. : sayfa sayısı Ş : Şarkı ŞD : Şeyhî Divanı ŞGD : Şeyh Gâlîb Dîvânı T : Tarih T.a : Tecâhül-i Arifeyn Tah : Tahmis Taz : Tazmin TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Tcb : Terci-i Bend Tb : Terkib-i Bend ŞYD : Şeyhülislâm Yahya Divanı ZD : Zatî Divanı V

9 GİRİŞ 1. GİRİŞ 1.1 Klasik Türk Şiirinde Aşk Konusuna Genel Bir Bakış Her edebiyatın olduğu gibi klâsik edebiyatımızın da kendine özgü bir düşünce, zevk ve hayal dünyası vardır. Geçen zaman ile paralel olarak değişime uğrayan hayat şartları klâsik edebiyata has özellikleri, zevkleri, sanat anlayışını, hurâfeleri, inanışları, gerçek ve bâtıl ilimleri de ortadan kaldırmıştır. Böylece bu edebiyat yaşanılan hayatın aynası olmaktan çıkmıştır. Hayat şartlarının değişmesi ve modern dünyanın etkisi ile değişen düşünce sistemi klâsik edebiyata da etki etmiş ve onun kullanılamaz hâle gelmesine neden olmuştur ( Pala, 1995: 9). Klâsik şiir, Osmanlı insanını anlamamıza yardım eden önemli bir araçtır. Osmanlı insanının hayatı algılayışında, hayata bakışında klâsik şiir bir terbiye aracıdır (Ortaylı, 1982:77). Klâsik edebiyatımız şiir ağırlıklı bir edebiyattır. Klâsik şiirin özünü oluşturan beşeri veya ilâhî anlamdaki platonik aşk, âşık, mâşuk, içki âlemleri, sevgilide güzellik unsurları, bu çerçevede oluşmuş mazmunlar, remizler, mefhumlar, ünlü aşk kahramanlarıyla ilgili imajlar açıklanmaya ve en güzel şekilde tanıtılmaya muhtaçtır (Pala, 1995: 11). Aşk, hem klâsik edebiyatımızın hem de Tasavvufi edebiyatımızın belkemiğini oluşturan bir konudur. Aşkı iki perspektiften ele almak yararlı olacaktır. Manevi açıdan bakıldığında bir çok dinlerde ve efsanelerde, yaratılış aşkla başlar. Tasavvufun özünü Ben gizli bir hazine idim. Bilinmeyi istedim ve âlemleri yarattım. Kudsî hadisi oluşturur. Bu hadisin muhtevasında aşk vardır ( Pala, 1995: 53). Klâsik edebiyatımızda aşk, basit ve çekici bir arzudan hastalık derecesine varan alışkanlık ve tutkulara kadar çeşitli boyutlarda işlenmiştir. Bu aşk ilk bakışta bir cinsellik izlenimi uyandırıyorsa da platonik bir zevk ve bağlılık olma düşüncesi daha kuvvetlidir. Gazellerin ana konusu aşktır. Âşıklıklarını çeşitli şiirlerde öne çıkararak anlatan şairlerin bir kısmı, ilâhî aşkı anlatırken diğer bir kısmı da ten zevkini ve cinsi cazibeyi ön planda tutarlar. Aşk, âşık ile mâşuk arasında daha çok aşığı ilgilendiren bir durumdur. Seven için aşk sonsuzdur. Âşığın gönlünde tecelli eden bu duygu onu ölüme götürür. Yani daha aşkın başında sevilen uğruna can vermek gerekir. Bu durumdan şikâyet ise yersizdir. Aşkın yüceliği gizli tutulmasındandır. Seven ile sevilenden başkası bunu bilmemelidir. Aşkın açtığı yaralar asla kapanmaz. Aşk ile üzüntü birliktedir. Âşık üzüldüğü nispette aşkı ister, aşkının ululuğu nispetinde de üzülür. Bu aşk bir bakıma sevenin ihtisas sahasıdır. Aşk, bir denizdir içine dalmayınca anlaşılmaz, dalınca da kara görünmez. Şair, sevgilisinden bahsederken bütün bunları birer vesile bulup söyleyiverir. Bu söyleyişte mübalağa esastır. Aşk hakkında klâsik edebiyatın sözü asla tükenmez, her vesile ile aşktan söz edilir. Klâsik Türk şiirinde şair, daima âşıktır. Bu yüzden her şey, sonuçta aşk ile ilgili görünür. Âşık samimidir, maddiyat ile ilgisi yoktur. Aşığın gıdası üzüntüdür. Sevgiliden daima lütuf bekler. Sevgilisi ile asla bir araya gelmez. Onunla olan beraberliği daima hayalîdir. Âşık bu sevgisi içinde ağyâr ile uğraşmak zorundadır. Rakipler daima onun aşkına engel olmak isterler. Sevgiliye ait bir özellik, bir bakış, bir söz âşık için sarhoşluk nedenidir. Âşık bunları düşündükçe kendinden geçer. Canını sevgilisine verecek kadar cömerttir. Sevgiliden gelen her türlü eziyete katlanır. Buna rağmen sevgili en son olarak onu hatırlar. Herkese iyi davrandığı halde aşığı daima ihmal eder. Bu iki taraflı bir tutkudur. 1

10 GİRİŞ Yüz vermedikçe aşığın aşkı artar. Bundan kurtuluş ise ya tahammül ya da sefer iledir. Âşık birinci yolu tercih eder. Aşk yolu ne kadar tehlikeli olursa olsun buna sabretmesini bilir ve o yolda yalın ayak başı açık yürür. Sevgiliden ayrı kalmak âşık için ölümdür. Bu nedenle âşık, hayatla ölüm arasında bir bocalayış içerisindedir. Maşukun başkasıyla ilgilenmesi aşığın en büyük belasıdır. Sevgili onu rezil eder ve âşık böylece şöhret sahibi olur. Âşık, ayrılıklar içinde geçen ömründe içli âh lar eder. Yalvarmaktan bıkmaz. İrade ve takdir sevgilinindir. Aşığa düşen ise canla başla ona boyun eğmektir. Onun için hiç bir gücü ve kuvveti yoktur. Tek varlığı aşkında ısrar ve sebâttır. Âşık sevgilisinden başka talih, felek, ağyâr, zaman vs. den de zulüm gören kişidir. Bu zulüm karşısında sabahlara kadar ağlar, gözüne uyku girmez. Yakasını yırtar, ciğer kanı yutar, içine kan oturur, deniz gibi coşar, aldatılır, yaralanır, hastalanır, aklını yitirir. Onun başına gelenler defter ü divâna sığmaz. Bazen bülbül olup başına gelenleri şakır, bazen de aşkıyla bir destan oluşturur. Onun sıfatları bitip tükenmek bilmez. Aşığın sıfatlarından bir kaçı şunlardır: Düta ( İki büklüm) kararsız, sabırsız, yüreği kanla dolu, gözü kan ağlar, çaresiz, mest, şûride, gam yiyen, hayran ve kendinden geçmiş, başı güçsüz, zayıf, ayağı bağlı, gözü yaşlı gibi sıfatlardır. Âşık bazen güzel şakıyışlı bir kuştur. Bazen nergis, micmer, dolap, ney, kurban, sayd, mahcîr, kul, bazen de Mecnûn, Ferhâd dır. Azrâ, dertli, hasta, mübtelâ, divânedir. Hâsılı âşık menfî özelliklerle dopdoludur. Söylediği şiirler de bu hallerini terennüm etmekten bıkmaz. Klâsik edebiyatımızda şair, âşık, maşuk, ağyâr üçgeninin birinci kişisidir. Bütün şiirler onun sanatını ifade için at koşturduğu birer meydandır ( Pala, 1995:52). Aşk kahramanları ile ilgili kaleme alınan eserler ve klâsik edebiyatımızın önemli kaynakları arasındadır. Aşk kahramanlarının serüvenleri şairler için ilham kaynağı olmuş, buradan hareketle yüzlerce eser meydana getirilmiştir. Efsanevi nitelik kazanmış aşk kahramanları detaylı bir şekilde mesnevilerde ele alınmıştır. Bu eserlerde ele alınan aşk kahramanları gerçekte dinî ve tarihi bir karakterlerdir. Söz konusu kahramanlar eserlerde şairler tarafından konu edilişine ve şairlerin konuya bakış açısına göre efsanevî bir kimlik kazanmışlardır. Hz. Yûsuf, Mecnûn (Kays), Hüsrev Perviz, Züleyhâ, Leyla, Şirin, Sultan Gazneli Mahmûd, Ayâz, Edhem gibi. Gerçekte birer çöl insanı olan Leyla ile Mecnûn (Kays), şairlerin anlatımı sayesinde efsânevi nitelik kazanmış ve bir medeniyetin ortak kültürel motifi haline gelmiştir (Karahan, 1980: 73). Hz. Yûsuf söz konusu olduğunda şüphesiz ki peygamberliği akla gelir. Ama diğer yandan Mısır azizinin karısı olan Züleyhâ nın Hz. Yûsuf a duyduğu aşk bağlamında meydana gelen hadiseler bizlere onların aşkını hatırlatmaktadır. Şairlerin de anlatımlarıyla bu konu olağanüstü bir vasıf kazanarak karşımıza çıkmaktadır. Çift kahramanlı aşk hikâyelerinde karşımıza çıkan diğer karakterlerinin ise (Cemşid u Hurşid, Vâmık u Azrâ, Şem ü Pervâne, Mihr ü Mâh, Mihr ü Müşteri, Mihr ü Vefâ, Cemşâh ve Âlemşâh, Gül ü Hüsrev, Hurşid u Ferahşâd, Hümâ ve Hümâyun, Şâh u Gedâ, Varaka vü Gülşah, Vis ü Ramin) gerçekte yaşamayan kimseler olduğunu hissetmekteyiz. Yukarıda belirttiğimiz aşk hikâyelerinin kahramanları haricindeki aşk kahramanlarının gerçek kişiliğine tarihi kaynaklarda rastlanılmamaktadır.bu eserlerdeki kahramanlarımız eski dönem yazarlarının aşk noktasında hayal dünyasında meydana gelen olayları yeteneği nispetinde zenginleştirerek bizlere anlatmak için kullandıkları birer sembol kişiliklerdir. Bu hikâyeler incelendiğinde açıkça görülebilir. Bu kahramanlar çağlar boyunca çeşitli şairler tarafından ele alındığı için efsanevî bir özellik kazanmışlardır. 2

11 2. EFSANEVİ AŞK KAHRAMANLARI 2.1. Leylâ ile Mecnûn Leyla ile Mecnûn, İslam edebiyatlarına mesnevi konusu olan aşk hikâyesidir. Hikâye kahramanlarının gerçek kişiler olduğu sanılmaktadır. Bazı rivayetlere göre Mecnûn un ilk dönem Arap şairlerinden İmrülkays olduğu da tahmin edilmektedir. İmrülkays ın muallakatında geçen aşk maceraları bizleri bu düşünceye sevk etmektedir. Fakat bu kişinin Mecnûn un gerçek kişisi olduğu düşüncesi kaynaklara göre zayıf görünmektedir. İmrülkays ın hayatını inceleyen eserlere bakıldığında bu konuya ışık tutacak bilgilere ulaşamamaktayız. Bir rivayete göre Mecnûn, şair Kays b. Mülevvaha l- Âmiri nin lakabıdır ve bu hikâye onun şiirlerinin yorumundan doğmuştur. Onun Emevî ailesinden olup amcasının kızını seven bir genç olduğunu ileri sürenlerde vardır. Leyla nın gerçek adı ise Leyla binti Mehdi b. Sa dil-âmiri dir. Leyla ile Mecnûn aslında bir Arap halk hikâyesidir. Muhtelif şairler tarafından değişik şekillerde ele alınmıştır. Bu eserlerin genelinde hikâyeyi dağınık bir şekilde görürüz. (Pala, 1995:347) Meşhur aşk hikâyesi ana hatlarıyla şu şekilde cereyan etmiştir: Asıl ismi Kays olan Mecnûn, Bağdad-Basra çevresinde yaşayan Araplar içinde, zengin ve hatırlı bir kabile reisinin oğludur. Daha bebekken her kucakta şiddetle ağlayan Kays, yalnız çok güzel bir kadının kucağına verildikçe ağlamaz; güzel kadının kucağından alındıkça ağlar. Anlaşılır ki bu çocuk daha doğuştan bir aşk insanıdır. Kays, yine çocukken devam ettiği mektepte Leyla isimli güzel bir kızla tanışır. Bu iki çocuk arasındaki bağlılık kısa zamanda büyük bir aşk halini alır. İki çocuk birbirlerine karşı duydukları ilgiyi gizleyemedikleri için bu derin bağlılık, yavaş yavaş halk arasında yayılmaya başlar. Leyla hakkında söylenenleri onun aile şerefine yakıştıramayan annesi, ona öğütler verip onu mektepten alarak Leyla yı sonsuz bir elemle baş başa bırakır. Sevgilisinin mektebe gelmediğini gören ve gelmeyeceğini anlayan Kays da Leyla sını bulamayışın verdiği ıstırapla mektepten uzaklaşır. Gönlünde deva bulmaz bir yara halini alan aşk onu çöllere düşürür. O kadar çılgına döner ki halk arasında adını Mecnûn koyarlar (Banarlı, 1971:552). Böylece Mecnûn, o kasabada kalmaya tahammül edemeyerek şehre gitmeye karar verir. Köylerden geçerken onu deli zannederler ve taşlarlar. Bu sebeple ıssız bir sahraya kaçmak zorunda kalır. Mecnûn un babası oğlunun bu kötü durumunu işitince onu aramaya koyulur. Saçları darmadağınık, elbiseleri parçalanmış ve kederden şaşkın bir vaziyete bulur. Mecnûn, o kadar dalgın ve aklı başından gitmiştir ki babasının tanımaz ve ona kim olduğunu sorar. Babasının kendisi için Leyla ya talip olacağı sözünü vermesi üzerine bir derece kendine gelir ve yaşlı adamla eve dönmeye razı olur. Anne, oğlunu bu vaziyette görünce çok üzülür. Fakat ona, güzel, temiz elbiseler dikip teselli etmek için elinden ne geliyorsa yapar. Babası da Araplar içinde başka birçok güzel kız bulunduğunu onlardan birini alabileceklerini söyleyerek Leyla nın aşkından vazgeçirmeye çalışır, fakat o bu avunmaların hepsini reddeder. Mecnûn birkaç arkadaşıyla birlikte Leyla nın kabilesinin bulunduğu Necd yaylalarına gider. Leyla yı Arap adetlerine göre çadırın önünde otururken bulurlar. Âşıklar birbirini selamlarlar, fakat çevredekiler durumun farkına varıp Mecnûn u bölgeden uzaklaştırırlar. Onun bu kötü durumuna çok üzülen babası, kabilesinin ileri gelenleriyle istişare eder ve Mecnûn la birlikte Leyla nın kabilesine iki genci evlendirmek amacıyla gitmeye karar verirler. Elçiler, Leyla nın kabilesince oldukça hoş 3

12 karşılanır, fakat Mecnûn un babası geliş sebeplerini açıklayınca Leyla nın babası buna rıza göstermeyeceklerini, deli bir adama kız vermeyeceklerini ifade eder. Mecnûn un babası gerçekten oğlunun deli olmadığını, aşkından dolayı biraz şaşkın olduğunu söyler. Sonra da oğlunu yanına çağırarak bunlara bizzat kendisinin cevap vermesini ister. Mecnûn yanlarına yaklaşınca Leyla nın köpeği onu tanır; bunun üzerine Mecnûn kendini yere atarak onu okşamaya başlar, çünkü sevgilinin yanından gelmektedir. Leyla nın babası Mecnûn un bu davranışını deliliği için yeter delil kabul eder; böylece Mecnûn un babası ve kabilesinin ileri gelenler başarısız bir şekilde geri dönerler. Baba ve kabilenin ileri gelenleri yeniden Mecnûn a Leyla yı kalbinden çıkarması telkininde bulunmaya başlarlar. Ancak yapılanların hepsi beyhudedir; elbiselerini yırtar ve onların yanından kaçarak çöle döner. Vadilerde ve tepelerin arasında dolaşarak sevgilisinin ismini haykırıp kayalıklardan yankılanmasını dinler. Nihayet yol kenarında baygın olarak düşer ve merhametli insanlar tarafından bulunarak babasının evine getirilir. Akrabaları, babasına Mecnûn u Mekke ye Hacc a götürmesini böylece belki bu mukaddes mahallin ve orada yapılacak ibadetin onun fikri sabitliği üzerinde olumlu etkisi olabileceğini tavsiye ederler. Onlar da bu tavsiyeye uyarak Mekke ye giderler; fakat babası Mecnûn a, Kâbe nin içinde aşk hastalığından kurtulması için dua Allah a etmesini isteyince Mecnûn ellerini kaldırıp bundan dolayı şükreder ve aşkının daha da ziyadeleşmesi için dua eder. Bunun da faydasız olduğunu gören baba, üzgün bir şekilde evine döner. Daha sonra Mecnûn un dostları, babasına, sevdalı Mecnûn u dağlar arasında bir mağarada yaşayan ve ibadetle meşgul olan bir münzevi dervişe götürmesini, eğer tedavi olabilecekse bu dervişin duasının ona iyi geleceğini söylerler. Bunun üzerine Mecnûn bu derviş zâta götürülür. Babası, Mecnûn a her ne kadar hastalıktan kurtulması için bu münzevi adamdan dua talep etmesini isterse de, Mecnûn bu hastalığının daha da atması için dua talep eder. Bundan dolayı yaşlı adam Mecnûn için artık bir şey yapamaz ve onu sahrada tek başına bırakarak halkına dönüp hiçbir şeyin fayda vermediğini söyler. Mecnûn un aşkı başka yerlerde de şöhret bulmuş ve daima Leyla ile birlikte anılmaya başlanmıştır. Leyla nın akrabaları ise bunu kabileleri için bir rezalet olarak değerlendirmişlerdir. Üstelik Mecnûn, gazeller yazmaya başlamış ve meşhur olmuştur. Aşkını anlatan gazellerinin çevreye yayılmasıyla bunu duymayan kalmamıştır. Mesele kabile reisine iletilince, kılıcını çeker ve bu küstah aşığa ancak böyle bir cevap verileceğini söyler. Orada bulunan bir Âmirîli bu tehdidi duyunca, Mecnûn u hedef alan tehlikeyi haber vermek üzere doğruca kabilesine koşar. Kabile Mecnûn u aramaya başlar fakat bir türlü bulamazlar. Bir süre sonra bir adam gelerek onu bir harabede çaresiz bir biçimde yatarken gördüğü söyler. Bunun üzerine Mecnûn un babası yola çıkar ve oğlunu adamın tarif ettiği yerde aç bir vaziyette kendi kendine şarkı söylerken bulur. Mecnûn, gelenin kim olduğunu anlayınca ayaklarına kapanır, affedilmesini fakat bulunduğu yerde yalnız bırakılmasını ister. Buna rağmen babası, kendisini deliliğe sürüklemekte olan aşkından vazgeçmesi için Mecnûn a yalvarır, fakat Mecnûn bunun gücünün ötesinde olduğunu, hiçbir rica ve yalvarmanın çözemeyeceği prangalarla kayıtlı olduğunu söyler. Mükedder baba bir kez daha oğlunu eve götürür. Ancak birkaç gün sonra Mecnûn yine Necd e kaçıp aşk şiirleri söyleyerek dolaşmaya başlar. Bu sıralarda Leyla da Mecnûn dan farksız bir vaziyettedir; fakat o kendisine hâkim olabilmektedir. Sevgilisine ve kendisine daha fazla bela getirmemesi için hislerini gizlemektedir. Ancak sık sık evin çatısına çıkıp Mecnûn un bulunduğu yerden gelen rüzgârla söyleşmektedir; Mecnûn un söylediği gazelleri işitmekte ve bunlara cevap yazıp kâğıtlara yazarak atmaktadır. Yoldan geçenler bu kâğıtları toplayıp 4

13 gazelleri öğrenmekte ve Mecnûn un kulağına gidinceye kadar söylemektedirler. Böylece aralarında bir çeşit haberleşme sağlanmış olur. Bu durum bir yıl devam eder. Bir ilkbahar günü Leyla ve hizmetçileri güzel bir bahçeye giderler. Leyla bahçede otururken Es ed kabilesinin asil ve zengin reisi İbnü s-selam görmüş ve ona âşık olmuştur. Daha sonra ailesinden istemek üzere elçiler göndermiş, ancak Leyla nın ailesi bu teklife hemen rıza göstermemiş; bu yeni aşığın bir süre beklemesini istemişlerdir. Bu sırada Mecnûn sahrada dolaşarak vahşi hayvanlarla sohbet etmekte ve ceylanlara gazeller söylemektedir. Bunların yanı sıra bir de insanlardan bir dost edinir; bu kişi büyük Arap şairlerinden Nevfel dir. Ava çıktığı bir sırada bir grup vahşi hayvana şarkılar söyleyen Mecnûn a rast gelir. Mecnûn un başından geçenleri öğrenince onun bu bahtsızlığından çok üzülür ve sevgilisini elde etmesi için ona yardım edeceğine söz verir. Mecnûn buna o kadar sevinir ki, yeniden kendine gelir; güzel elbiseler giyinir ve aklı başında bir insan gibi davranır. Nevfel e arkadaşlık ederek, söylediği gazellerle onu hoşnut eder. Mecnûn bir süre sonra arkadaşı Nevfel in verdiği sözü üstü kapalı ona hatırlatarak, arkadaşının sözünü yerine getirmesinin zamanının geldiğini ifade eder. Bu serzenişten gücenen Nevfel derhal silahlarını kuşanır, atına atlar ve savaşçılarını toplayarak Leyla nın kabilesinin bulunduğu bölgeye doğru doludizgin yola koyulur. Sınıra vardıklarında konaklarlar; bir elçi göndererek Leyla yı göndermedikleri takdirde saldıracaklarını bildirirler. Elçi çok fena muamele görerek ret cevabı alır. Elçi ye Köpek havlamakla ay a sahip olamaz. derler. Elçi durumu Nevfel e bildirince, buna çok kızan Nevfel, derhal saldırı emrini verir. Şiddetli bir çarpışma olur; Mecnûn bundan büyük bir üzüntü duyar, zira kan dökülmesinden nefret etmektedir; bir tarafta dostları diğer tarafta sevgilisinin kabilesi vardır. Savaş gün boyu bütün şiddetiyle devam eder. Ertesi sabah savaşın yeniden başlayacağı sırada yeni bir takviye gücün gelmekte olduğunu gören Leyla nın kabilesi, Nevfel e anlaşma teklif eder. Savaşla iyice aklı başından giden ve sonuç alınmasını isteyen Mecnûn, Nevfel i yaptığı şeyden dolayı kınar. Fakat Nevfel buna sadece güler. Takviye güçler gelir gelmez de savaş yeniden başlar. Artık düşman kabiledeki adamlar darmadağın olmuş ve içlerinde Leyla nın babasının da bulunduğu kabile reisleri Nevfel in huzuruna getirilmiştir. Nevfel de onların yalvarmaları üzerine hürriyetlerini geri vermiş ve Mecnûn için Leyla ya talip olmuştur. Leyla nın babası kızının Nevfel in hizmetine amade olduğunu ve kızını bu deliye veremeyeceğine söz vermesini ister. Eğer bu konuda söz vermediği takdirde ise kızını kendi elleriyle öldürüp başını köpeklere atacağına yemin eder. Nevfel in arkadaşlarından bir kısmı Leyla nın babasından yana tavır alırlar ve reislerini memleketlerine geri dönmeye ikna ederler. Mecnûn şiddetli bir hayal kırıklığı içerisinde Nevfel i dostluğunun değersizliğiyle itham eder. Nevfel in onu teskin etmeye çalışma ve başka güzellerle hatasını telafi etme gibi sözleri üzerine de nefretle oradan ayrılarak çöle döner. Nevfel den ayrılan Mecnûn doludizgin sahraya doğru yol almaktadır; giderken uzak bir mesafede tuzağa yakalanmış ceylanlar görür. Avcı, elinde bıçak onları boğazlamak için yaklaşmaktadır. Mecnûn avcının yanına giderek, kederli gözleri sevgilisinin gözünü hatırlatan bu masum mahlûkları öldürmemesi için ona yalvarır; bu suçsuz ve masum varlıkları öldürmek gaddarca bir davranıştır. Avcı, Mecnûn un sözlerinin güzel olduğunu fakat kendisinin de bakmakla yükümlü bulunduğu geniş bir ailesinin olduğunu ve dolayısıyla bunları kaybetmeyi göze almadığını belirtir. Ama yine de eğer bu hayvanları kurtarmak istiyorsa onları kendine satabileceğini beyan eder. Mecnûn; atından inerek atını avcıya verir; avcı da derhal bu ata binip oradan 5

14 uzaklaşarak Mecnûn la ceylanları yalnız bırakır. Mecnûn, ceylanların gözlerinden öperek onları serbest bırakır. Hepsini âzâd ettikten sonra onların izlediği yolu takip eder ve sahrada günlerce dolaşır. Sevgilisinin bulunduğu yere doğru yöneldiği sırada yaşlı bir kadınla karşılaşır. Kadının arkasında elleri zincirle bağlanmış bir adam vardır. Mecnûn, kadına yaklaşarak bu vaziyetin sebebini sorar. Kadın, kendisinin bir dul olduğunu, arkadaşının da vahşi adam rolü oynayan bir dilenci olduğunu, bu vaziyette köylerden yardım toplayarak aralarında pay edeceklerini söyler. Mecnûn, kadına yalvararak o adamın yerine yanına kendisini almasını söyler. Kendisi gerçekten deli olduğu için böylece hem bir aldatma yoluna gitmemiş olacak hem de toplanan parayı paylaşması gerekmeyecektir. Kadın kendisi için son derece cazip olan bu teklife razı olur ve derhal zincirleri dilencinin ellerinden çözerek Mecnûn un ellerine, ipi de boynuna bağlar. Mecnûn un bu şekilde davranmasının sebebi kendisini bu şekilde gizleyerek Leyla nın bulunduğu yere ulaşabilme ümididir. Mecnûn un ümidi böylece gerçekleşir; yaşlı kadın, yanında Mecnûn, para toplayarak şehirde dolaşmaya başlar. Mecnûn, Leyla nın ailesinin bulunduğu yere gelince çadırın kapısı önünde düşer; ağlamaya, bağırıp çağırmaya başlar. Ondaki bu hal öyle bir çılgınlık derecesine ulaşır ki ayağa fırlayıp zincirlerini kırar. Leyla nın anne ve babası ne olduğunu anlamak için dışarı çıkarlar; onun bu kötü durumuna üzülürler, fakat Mecnûn onların varlığından habersizdir. Tekrar evlerine girerek Mecnûn u kendi haline bırakırlar. Bundan sonra, Leyla nın şöhreti her yere yayıldığından birçok yerden talipler gelmeye başlar. Fakat babası bunların hiçbirine de meyletmez. Bütün olanlardan haberdar olan İbnü s-selam işi ilerletmeye karar verir. Bir süvari birliği ile Leyla nın kabilesinin bulunduğu yere doğru yola çıkar; birkaç günlük mesafe kalınca isteklerini kabul ettirebilmek amacıyla bir elçi eşliğinde oldukça zengin armağanlar gönderir. Leyla nın babası onun teklifini kabul eder. Leyla rızası olmaksızın evlendirilir ve İbnü s-selam büyük bir gururla Leyla yı alarak memleketine gider. İbnü s-selam Leyla ya yaklaşmak istediği ilk seferde Leyla dan şiddetli bir tokat yer ve bir daha böyle bir şeye teşebbüs ettiği takdirde hem onu hem de kendisini öldürme tehdidiyle karşılaşır. İbnü s-selam, bu hareketten, Leyla nın başka birine âşık olduğunu anlar. Fakat kendisi de Leyla ya çok düşkün olduğu için onun her türlü arzusuna saygı göstereceğine dair söz verir. Böylece her gün Leyla ya bakacaktır. Bu ise onu tamamen kaybetmekten daha iyidir. Böylece birçok gün geçer; bu sırada Leyla sürekli olarak Mecnûn hakkında bilgi almaya çalışmış böylece onun gerçekte kimi sevdiğini duymayan kalmamıştır. Mecnûn, bu defa da Leyla nın çadırı önünden ayrılmak zorunda kalır. Yolda Kadından ayrılır ve kendi yoluna devam eder. Mecnûn, çöllerde dolaşırken deve üzerinde yolculuk eden bir adamla karşılaşır. Adam, Leyla nın evlendiğini söyler, ayrıca, kendi rızasıyla gittiğini, eski sevgilisini unuttuğunu ve şimdi mutlu olduğunu ilave eder. Bu haber Mecnûn da şok tesiri yapar ve olduğu yere yığılıp kalır. Adam, onun öldüğünü zannederek yaptığı bu zamansız şakadan dolayı pişman olur. Mecnûn kendisine gelince adam hakikati söyler. Leyla nın hala kendisine sadık olduğunu ve İbnü s-selam a herhangi bir söz vermediğini belirtir. Ancak bu çaresiz aşığın, adama güveni kalmamış, neye inanacağını bilmeksizin daha büyük bir ıstıraba düşmüştür. Artık ne yaptığını hemen hemen bilmez durumdadır; dolayısıyla Leyla ya, evliliğinden dolayı onu kınayan bir mektup yazar. Leyla mektuba söylenenlerin doğru olmadığını bildiren ve acısına bu kınamalarla yeni acılar ekleyecek olan davranışta bulunmamasını isteyen bir cevap yazar. 6

15 Bir süre sonra Mecnûn un aklına Leyla nın bulunduğu yere gitmek gelir. Bu sebeple oraya doğru yola koyulur. Hatta geçtiği köylerde çocukların taşlamasına bile önem vermez. Sevgilisi ile kısa bir görüşme yapar, zira yalınkılıç yanlarına gelen biri bu görüşmeye engel olmuştur. Adam kılıcı Mecnûn a çalmak üzere kaldırdığında eli çürüyerek yere düşer; adam kılıcı sol eline alır, o da diğeri gibi aynı şekilde diğer eli gibi yerinden kopar. Bunun üzerine adam Mecnûn un ayaklarına kapanarak bağışlanmasını ister. Mecnûn, kendisinin incinmesini istemeyen birinin başkasını da incitmemesi gerektiğini söyleyerek adama iyileşmesi için dua eder. Adamın çürümüş eli eski haline geldikten sonra Mecnûn da yeniden Necid çöllerine kaçar. Bu arada artık iyice yaşlandığını hisseden Mecnûn un babası hala yerini alacağını ümit ettiği oğlunu bulabilmek için büyük bir istek duymaktadır. Böylece birkaç kişiyle birlikte oğlunu aramaya çıkar. Epeyce bir zaman araştırdıktan sonra Mecnûn u ıssız bir vadide bulurlar. Mecnûn, ilkin babasını tanımaz fakat üzerine eğilenin kim olduğunun farkına varınca kucaklar ve öper. Yaşlı babasının bütün ısrarlarına, ömrünün son günlerinde yanında olmasıyla kendisini sevindireceğini söylemesine rağmen Mecnûn, aşkına mukabele edecek gücü kendinde bulamadığını belirtir. Yaşlı baba durumun ümitsiz olduğunu anlar; oğluna şefkat dolu bir veda etikten sonra yeniden eve döner ve mükedder bir yaşlı olarak evinde ölür. Bir süre sonra bir avcı gelerek Necid in en yüksek tepelerinden birine yerleşmiş olan Mecnûn a seslenir ve babasının öldüğünü hiç olmazsa kabrini ziyaret etmesi gerektiğini söyler. Bu haber Mecnûn un kalbini dağlar ve derhal babasının kabrine giderek kendini mezarın üzerine atar; ağlayarak kendi kendini kınar. Mecnûn daha sonra tekrar Necid Çölünün tepelerine çekilir, vahşi hayvanlarla arkadaşlığa devam eder. Bir gün Mecnûn u kibar bir adam olan amcası Selim çölde ziyaret eder. Mecnûn daha önce de birçok kez olduğu gibi kendisiyle konuşanın kim olduğunu bilmez, fakat amcası olduğunu öğrenince çok memnun olur ve onun korkmaması için çevrelerindeki hayvanları uzaklaştırır. Selim, yeğenini çıplak ve çok zayıflamış olarak görünce dehşete kapılır ve eğerinde getirdiği bir elbiseyi giymesi için onu zorlukla ikna eder. Ancak getirdiği yiyecekleri bir türlü yediremez. Mecnûn, bunları çevresindeki hayvanlara dağıtır. Selim eve dönünce Mecnûn un bu içler acısı durumunu annesine anlatır ve annesinin ricası üzerine onu oğlunun bulunduğu yere götürür. Anne gördüğü manzaradan büyük bir elem duyar ve oğlunun eve dönmesi için ona yalvarır. Mecnûn, annesine teşekkür eder, fakat böyle yapmasının kendi iradesi dâhilinde olmadığını, aşkından dolayı olduğunu söyler. Sonra da yanlarından uzaklaşır ve çölde kaybolur. Anne eve döner ve bir süre sonra da kalbi kırılmış olarak vefat eder. Haber Mecnûn a ulaştığında yine kedere boğulur. Mecnûn un macerası ve yazdığı şiirler her yerde tanınmış; birçok kişinin ilgi ve takdirini kazanmıştır. Bunlar arasında kendisi de bir âşık ve şair olan Bağdadlı Selam, Mecnûn a büyük bir alaka beslemiş; onu arayıp bulmuş, sadakatini takdir ettiği Mecnûn a arkadaş olmak istediğini söylemiştir. Mecnûn, Selam ı caydırmaya çalıştıysa da onun aşırı ısrarlı olması üzerine yanında kalmasına izin vermiştir. Bununla birlikte Selam; Mecnûn un çöl hayatındaki mahrumiyetini kaldıramayacağını bir süre sonra fark edince orayı terk etmek zorunda kalmış ve yeniden şehir hayatına dönmüştür. Beraberinde de Mecnûn dan duyduğu herkesin seveceği, birçok güzel şiirler getirmiştir. Bir başka bahtsız âşık da akrabası Zeynep e ümitsiz bir aşkla tutulmuş olan Zeyd adında birisidir. Çok fakir olduğu için amcası; Zeyd in kızıyla evlenmesine karşı çıkar. Leyla, şair olan bu genç adamı tanır ve ona acıyarak onu teskin eder. Zaman zaman da Zeyd i, Mecnûn la haberleşmek için aracı olarak görevlendirir. Bu arada İbnü s-selam 7

16 Leyla nın takındığı tavır nedeniyle kızgınlığından ve Mecnûn un ettiği beddualardan dolayı ölür. Zeyd bu haberi vermek üzere derhal Mecnûn a gider. İkinci seferde ise Leyla sevgilisine güzel giysiler ve sarık göndererek gelmesi için ricada bulunur. Mecnûn gelen giysileri giyer ve beraberindeki hayvanlarla birlikte Leyla sına kavuşmak üzere yola düşer. Zeyd önden giderek Mecnûn un gelmekte olduğunu haber verir. Leyla, aşığını karşılamaya çıkar, fakat iki sevgili birbirlerini görür görmez aşırı heyecandan dolayı bayılırlar. Zeyd onları ayıktırmak için yüzlerine su serper. Kendilerine geldiklerinde Leyla, Mecnûn un elinden tutarak onu köşküne götürür. Onlara Zeyd ve hayvanlarda eşlik eder. İki âşık dolu dolu bir kalple birbirlerine kenetlenmiş olarak bir süre dinlenirler. Nihayet Leyla bir gazel söyler, Mecnûn da buna cevap verir, fakat eski cünun hali yeniden kendisinde galip olur. Çünkü Leyla ya duyduğu aşk onu çok farklı mertebelere getirmiştir. O artık ilahi aşkla iştigal eder bir haldedir. Leyla ya duyduğu beşeri aşktan sıyrılıp ilahi aşka ulaşmıştır. Bu sebeple Leyla ile birlikte olmaktan bir haz alamaz. Bu halinin kendisinde galip olması üzerine sevgilisinden ayrılıp çöle döner. Artık Mecnûn un bu hali (deliliği) çaresiz, Leyla nın kalbi kırıktır. Leyla sonbahar mevsiminde, başucunda mükedder annesi olduğu halde ruhunu teslim eder. Zeyd, haberi Mecnûn a ulaştırır. Zavallı Mecnûn, hakikati idrak eder etmez büyük bir sarsıntı geçirir ve titreyerek yıldırım çarpmışçasına yere yığılır. Kendine gelmek istediğinde ölüme seslenerek artık ölmek istediğini, ruhunun, vücudunu terk etmesini niyaz eder. Zeyd le birlikte Leyla nın mezarına doğru yola çıkar. Daha uzaktan mezar görünür görünmez yüz üstü yere düşer; sürünerek mezarın yanına gelir ve sanki sevgilisiymiş gibi mezar taşına sarılır. En hazin ve merhamet dolu ifadelerle Leyla ya seslenerek feryat eder. Burada biraz kaldıktan sonra geldiği yere tekrar döner. Ne var ki çölde eskisi gibi sükûnet bulamaz; Leyla nın kabri ile çöldeki mekânı arasında sürekli gidip gelmeye başlar. Zaten çok az kalan gücü de yavaş yavaş tükenmektedir. Fırtınalı bir günde zorla bulabildiği sevgilisinin mezarı üzerine kendisini atıp, gözleri kapalı, elleri göğe açık Allah a yalvararak ıstıraplarını sona erdirmesini ve sevgilisiyle birleştirmesini ister. O anda ruhunu teslim eder. Yanında birkaç vahşi hayvandan başka sadık dostu yoktur. Bütün bir yıl boyunca orada öyle kalır. Vahşi hayvanlar da orada nöbet tutarak kimsenin yaklaşmasına izin vermezler; sonunda vahşi hayvanlar çöle çekilirler. İnsanlar buraya geldiklerinde hazin bir manzara ile karşılaşırlar. Mecnûn un kemiklerini toplayarak Leyla nın mezarı yanına gömerler. Bundan bir süre sonra Zeyd bir gün rüyasında kendisini cennette görür. Cennetteki güzel insanlar arasında genç bir erkekle genç bir kadın dikkatini çeker. Yan yana oturmuş iki aşığın çevresinde idraki mümkün olmayan güzellikte ve göz kamaştırıcı bir nur halesi bulunmaktadır. Bunların kim olduklarını sorduğu zaman, bunların dünyada iken Leyla ile Mecnûn olarak bilinen kişiler olduğu, onları çevreleyen fevkalade parlaklığın ise aşkları olduğu söylenir( Gibb, 1999:417). Leyla ile Mecnûn hikâyesi ilk defa bir bütünlük içerisinde ve mesnevi şeklinde İran edebiyatında ele alınmıştır. Genceli Nizâmî nin kaleminden çıkan bu ilk Leyli ve Mecnûn mesnevisi doğrudan Arap kaynaklarına dayanır. Ancak o, rivayetleri konuya uygun biçimde değiştirip yenileştirmiştir. Nizâmî den sonra İran ve Türk edebiyatlarında aynı konu defalarca ele alınmıştır. Türk edebiyatında Çağatay şairi Ali Şir Nevâi nin, Fuzûlî nin ve Hamdi nin Leyla vü Mecnûn mesnevileri ünlüdür. Leyla ile Mecnûn mesnevisi halk edebiyatımıza da kaynaklık etmektedir. Bunların dışında hemen bütün şairler, Leyla (karanlık, gece) ve Mecnûn (deli, aşk çılgını) kelimeleri üzerinde sanatlar yapmışlar ve sevgilinin saçını ve âşıklığı birer mazmun haline 8

17 getirmişler; tenasüp, tevriye, telmih gibi sanatlarla da sık sık Leyla ve Mecnûn dan bahsetmişlerdir. (Pala, 1995:347). Hikâyenin konusu milletlerin duygusallığı ve hayal âlemlerinin ufukları ile dil ayrılıkları dışında, müslüman halkların ortak kültür mirasının tarih içinde nasıl yaşadığına, aslında maddî bir çöl aşkının hikâyesinden ibaret olan bir serüvenin, zamanla edebiyattan edebiyata geçerken, nasıl tasavvufî ve ilahî bir karaktere yükseldiğine güzel bir misal teşkil etmektedir. Farsça olarak kaleme alınmış Leyla ve Mecnûn hikâyelerinin sayısı kırk adedini aşmakla beraber, bunlardan çoğunun yazarlarının adından başka ve kataloglardaki kayıtlar dışında nitelikleri hakkında bilgi bulunmamaktadır. İran edebiyatında yazılış tarihleri ve önemleri göz önünde tutularaken başta gelen Leyla ve Mecnûn konusunu işleyen şairler şunlardır: Genceli Nizamî, Emir Hüsrev Dehlevî, Abdurrahman Cami, Hatifi dir. Hamse adı verilen edebi türün en önemli temsilcisi sayılan Nizamî, İran edebiyatında bu konuyu işleyen eski Leyla ve Mecnûn mesnevisinin ilk üstadıdır. O nun, Şirvanşahlar dan Minuçihr oğlu Ahistan ın arzusuna uyarak, 584/ 1188 tarihinde kaleme aldığı Leyli vü Mecnûn, bu mesnevi türünün gelişip serpilmesinin ilk aşaması sayılır. Denebilir ki yalnız İran edebiyatında değil, Klasik Türk edebiyatında da, bu konuyu işleyen belli başlı şairler, temelde, bu eseri kaynak saymışlar ve ondan geniş ölçüde faydalanmışlardır. Nizâmî nin genellikle Arapçadaki bu aşk hikâyesiyle ilgili söylentileri etraflı şekilde bildiği ve kullandığı rahatça söylenebilir. Ancak burada bir çöl hayatı yerine daha çok yerleşik yaşamanın akisleri sezilmekte, kahramanların aileleri de bir ölçüde- soylu sınıfına bağlı görünmektedir. Konunun bir özelliğini de Leyla daki saffet ve samimiyetin daha açık ifadesi, hatta onun, İbn-i Selam la evlendirilmesi sonucunda, bu kişiyi eline dokundurtmaması gibi noktalardaki hassasiyeti teşkil etmektedir. Nadiren de olsa Mecnûn ve Leyla ile ilgili temasların bu mesnevide yer alması, ayrıca bunların buluşmaları dikkat çekicidir. Mecnûn, artık geçici aşktan gerçek ve ölümsüz aşka yükselmiştir. Mecnûn da Leyla nın sevgisi Mevlâ sevgisine doğru kanat açmış ve sonsuzlukta ebedi güzelliğe, değişmez mutluluğa eriştiren ilahi aşkın şafağını yaşamağa başlamıştır. Leyla, bir sonbahar gününde yatağa düşer ve aşkından ölür. Acı haberi alan Mecnûn da gidip Leyla nın kabrine kapanıverir. Başka zamanlarda da mezarı ziyaret eder ve bir gün orada canını verir. Nizâmî yi bu alanda izleyen ve bu alanda en başarılı eserlerden birini de vücuda getiren şair, soyca Türk olan, Emir Hüsrev dir. Bu güçlü ve Nizâmî gibi hamse sahibi olan Emir Hüsrev in Mecnûn u Leyli sinde de konu epey değişikliklerle nazma çekilmiştir. Sözün gelişi Kays ın doğumundan, bir müneccim, onun aşk yüzünden delireceğini önceden haber verir. Eğer Leyla, Kays ile evlendirilmemişse, bu onun Mecnûnluğu dolayısıyladır. Sonra yine Leyla yı Mecnûn a almak için savaşan Nevfel, bu mümkün olmayınca, delikanlıya kendi kızını verir. Burada da Leyla ile Mecnûn un birleşmeleri söz konusudur. Ayrıca Leyla bir ara Mecnûn un öldüğüne dair yalan bir haber alıp bayılıverir. Leyla, Mecnûn diye diye ruhunu teslim eder. Emir Hüsrev e göre: Mecnûn, Leyla nın cenazesine yetişir. Leyla kabre konulurken, Mecnûn üzerine kapanır, ölür ve aynı mezara gömülür. Böylece, Emir Hüsrev in eserinde, Nizâmî den farklı pasajların bir hayli kabarık olduğunu söylemek, yanlış olmayacaktır. Eserin sonunda 1299 yılında yazıldığı kayıtlıdır. Emir Hüsrev de konunun bir bakıma bir Hint şehzadesinin serüvenine benzetildiği hususundaki görüşler, yerindedir. Nizâmî deki özellikle son bölümdeki tasavvuf neşesi buralarda sezilmez. Ama Emir Hüsrev in eserinin sanat bakımından yüksek bir değer taşıdığını söylemek, yanlış olmayacaktır. 9

18 İran edebiyatında Leyla ve Mecnûn yazarları arasında Abdurrahman Cami nin özel bir yeri vardır. Özellikle bu büyük bilgin ve şairin, hemen hemen bütün Arap söylentilerini eserinin kapsamına almakla kalmayıp, onlara, imkân ölçüsünde, hikâyenin akışında bağlı gözükmesi bir takdir nedeni olmuştur. Leyla ile Kays ın tanışmaları - Cami nin eserinde- bir ziyaret dolayısıyla vaki olmaktadır. Her iki âşık, zaman zaman, birbirlerini görmek fırsatına sahiptir. Arada sırada mektuplaşmalar da eserde yer almıştır. Mecnûn un çöl hayatı, avcı elinden ahu yu kurtarışı, Halife nin huzuruna götürülüşü, Leyla nın kocasının ölüm haberine üzülüşü, özellikle kırık bir kâse ile fakirlere çorba dağıtan Leyla nın yanına varışı ve elindeki kepçe ile kâsesini kırmış olmasına rağmen sevincinden oynayışı gibi sahneler gerçekten ilgi çekicidir. Bunlar, kısmen de Cami den önceki Leyla ile Mecnûn mesnevilerinde yoktur. Ayrıca Leyla yı son görüşünde, onu adeta tanımayan Mecnûn un, benim yanımda işin ne? gibi sözler harcaması artık surete kapılmadığını söylemesi tasavvuftaki mertebesinin yüceliği delilidir. Mecnûn un -kucağında bir ahu ile- Leyla dan önce ölmesi olayı da Cami nin eserinin özelliklerindendir. Cami bu mesnevisini 889/ 1484 te kaleme aldığını son taraflarında kaydetmiştir. Önemli Leyli vü Mecnûn hikâyelerinden biri de Hatifî nin olup konuyu en iyi işleyen ve onu akla uygun biçimde ifadelendiren bir sanat şaheseri sayılmıştır. Kays ın daha çocukluğunda güzellere düşkünlük göstermesi, İbn-i Selam ın Leyla yı boşaması, Nevfel in Mecnûn u zehirlemek isterken kendinin zehirlenmesi, Mecnûn ölünce, oradan geçen bir hacı kafilesinin bunu görüp techiz ve tekfinini yapması esere eklenen motifler arasındadır. Bu eser de alanının en başarılı meyvelerinden biri olma ayrıcalığına sahiptir. Türk edebiyatında bu konuya eğilenler, genellikle, yukarda belirtilen bu dört şairden esinlenmişler, ama çoğu kendi kişiliklerini koruyarak başarılı eserler vermişlerdir. Türk edebiyatında bu acıklı aşk hikâyesi XV. Yüzyıldan başlayarak özenle ele alınmış, birçok sanatkâr kalemiyle işlenmiştir. Bilinen Türkçe Leyla vü Mecnûn sayısı otuzu bulmaktadır. Ancak bunlardan bu güne kadar nüshalarına tesadüf edilmiş olanların sayısı, yaklâşık olarak, yirmiyi aşmamaktadır. Bunlar arasında en eskileri Osmanlı edebiyatında Şahidi nin, Çağatay edebiyatında ise Ali Şir Nevâi nindir. Bilinen son Leyla vü Mecnûn mesnevisi ise, daha çok Azerî şivesi özelliklerini korur gibi gözüken ve XIX. yüzyılın sonlarında yazılmış bulunan Kafkasyalı Nâkâm ındır. (Karahan, 1980:73). Bu konuda araştırma yapanların tespit ettiği Türkçe Leyla vü Mecnûn yazarları şunlardır: Edirneli Şâhidî, Ahmet Paşa, Ali Şîr Nevâî, Bihiştî, Hamdullah Hamdi, Ahmed Rıdvan, Hayâtî, Necâtî, Çâkeri Sinân, Kadîmî, Celîlî, Sevdâî, Hayâlî, Hakîrî, Fuzûlî, Lârendeli Hamdî, Ârif Fethullah, Celâlzâde Salih, Diyarbakırlı Halîfe, Bursalı Halîlî( Sarı Halil), Sinan Çelebi, İdris Mahvî, Muhyî Çelebi, Zamîrî, Atâyî (Kul Ata), Kâfzâde Fâizî, Abdülhay Rıfâtî, Örfî Mahmud Ağa ve Nâkâm (Levend, 1988:105). Bunlardan ilk olduğu için Şâhidî, Çağatay edebiyatının en büyük şairinin olması nedeniyle Nevâi, konusunda Türkçenin şaheseri niteliğini taşıdığından Fuzûlî nin eserlerinden bahsetmek gereklidir. Edirneli Şâhidî, Cem Sultan ın şairlerinden olup eserini 863/1479 da Konya da tamamlamıştır. Ona Gülşen-i Uşşâk gibi ayrı bir isim de vermiştir beyit gibi hacimli bir kapsamı olan bu eser, bilinen Leyla vü Mecnûn mesnevilerinin en uzunu niteliğindedir. Eserine İstanbul da başlamış ve Cem in yanında bitirmiş olduğuna işaret etmektedir. O, kendinden önce yazılmış olan Nizâmî ile Emir Hüsrev in Mecnûn u Leyli lerini görmüş, onlardan yararlanmıştır. Eser: Beni Amir kabilesinin kendisiyle 10

19 öğündüğü Mecnûn un babasına, bir müneccimin çocuk dünyaya gelince aşk nedeniyle delireceğini önceden haber vermesiyle konusuna girer. Kays, yedi yaşında okula başlar, orada Leyla yı sever. Karşılıklı aşk zamanla dedikodulara yol açar. Leyla babasından Kays için istenirse de vermez. Sebep delikanlının adının deliye çıkmış olmasıdır. Belki bu aşktan ve delilikten kurtulur diye Mecnûn u Kâbe ye götürürler. Ama o aşkının artması için duada bulunur. Hikâye Nizâmî de ve Hüsrev deki gelişmesine oldukça uygun bir gelişim gösterir. Olaylar birbirini arkalar. Nevfel, burada, bir şah olarak tasvir edilmektedir. Avcının elinden ahuyu kurtarma sahnesi burada da vardır. Yalnız Mecnûn bu kurtarmayı kendi elbisesini avcıya vermek suretiyle gerçekleştirir. İbn-i Selam olayı da şairin yararlandığı kaynaklardakine yakın biçimde cereyan eder. Mecnûn un Leyla ile buluşmaları da eserde yer almıştır. Leyla dan Mevla ya yükseliş Şâhidî nin de üzerinde durduğu noktalardandır. Nihayet hastalanan Leyla ölür. Mecnûn acı haberi duyunca cenaze törenine katılır. Cenaze, kabrine konulurken Mecnûn, sevgilisinin üstüne kapanır ve ruhunu teslim eder. Her ikisi de aynı mezara defnedilirler. Kabirleri bir ziyaret yeri olur ve ünleri daha da yayılır. Şâhidî, motiflerde bazı değişiklikler yapmıştır. Bahisleri genellikle fazlaca uzatmıştır. Ara sıra, Nizâmî den çeviriler bulunduğu da görülür. Kısaca Şâhidî, konusunu işlemekte başarı göstermiş, ona tasavvuf neşvesi verebilmiş, bu alanın en öndeki Türk şairleri arasında yerini almıştır. Leyla vü Mecnûn konusunda en başarılı ve Türklerin yaşadıkları topraklarda en yaygın şöhretli eserlerden birinin sahibi Mir Ali Şir Nevâi olmuştur. Nevâi, eserin temelinde ve gelişmesinde esasla ilgili bir değişiklik yapmamıştır. Ama üslûbundaki canlılık, eklediği veya değiştirip başka biçime soktuğu motifler, ifadesindeki etkinlik onun eserine de, diğer mesnevileri gibi bir üstünlük, bir ayrıcalık kazandırmıştır. Ve Fuzûlî nin Leyla vü Mecnûn u ile birlikte bunlar Türk edebiyatının şaheserleri arasında yer almışlardır. Nevâi, eserini yazarken Nizâmî ve Emir Hüsrev den başka kendi çağdaşı ve yakını olan Emir Süheylî nin aynı isimdeki eserinden istifade eylemiştir. Esasen o, eserine başlarken buna kendisi de işarette bulunur. Hikâye, aşağı yukarı, ana çizgileriyle şairden önce İran edebiyatında almış olduğu karakterini korumaktadır. Kays ın babasının bir oğlan çocuğa kavuşmak için yaptığı dualar etmesi ve oğlunun olması, Leyla ile Kays ın bir süre birlikte okumaları aynı şekilde gelişme gösterir. Leyla nın bir ara hastalanması ve iyileşip okula geldiğinde arkadaşlarını sevinmesine karşılık, Mecnûn un ağlaması motifi ilginçtir. Bu motife diğer eserlerde rastlanmaz. İki sevgilinin, birkaç defa birbirlerini sonradan da görebilmeleri motifi, Nevai de de vardır. Kâbe yi ziyaret ve duada bulunurken aşkının artması niyazı, Nevfel in hikâyeye girmesi, Zeyd ile dostluk kuruluşu, çölde hayvanlarla bir arada bulunmak, kurdu-kuşu sevmek vb. olaylar burada da dikkat çeker. Ancak Nevâi, bazı motifleri değiştirmiş, bazılarını da bu eserine eklemiş görünmektedir. Mesela; Kays ın devam ettiği okul, Leyla nın babasını yaptırmış olduğu okuldur. Kays ile Leyla nın bir buluşmasına dadı da karışır ve Leyla yı evine döndüren bu kadın, Kays ı da uzaklaştırır. Nevfel ile Leyla nın babasının arasındaki savaş sonlarında, Mecnûn un gördüğü bir rüyanın niteliği, onun kerametine hükmedilmesine yol açar. Zeyd bir ara, Nevfel in adamları tarafından soyulur. Mecnûn ana ve babasının ölümünü de düşünde görmekle öğrenir. Nihayet Leyla nın ölmek üzere olduğunu da Mecnûn hatîf ten işitir. Onun son nefesine erişir ve her ikisi de can verip aynı yere gömülürler. Bütün bu ayrıntılardan bir kısmı öteki Leyla vü Mecnûn mesnevilerinde bulunmakla beraber, olayların oluşması arasındaki farklar Nevâi ye bir özellik kazandırdığı gibi, diğer bir kısmı da Nevâi ye has bir biçimdedir. Büyük Çağatay şairi bu mesnevisini, 11

20 öyle anlaşılıyor ki 1488 veya 1499 yılında yazmıştır. Hamsesinin üçüncü kitabını oluşturan mesnevisine isim olarak ta Mecnûn u Leyli demeyi tercih etmiştir. Klasik Türk edebiyatının üzerinde durduğumuz konuda en başarılı ve benzerleri arasında en görkemli meyvesi, büyük şair Fuzûlî nin Leyla vü Mecnûn mesnevisidir. Bu şaheserdeki üslup ve ifade güzelliği, derin ve etkileyen samimilik, tasavvuf havası, ilahi aşka yöneliş, ona yüzyıllardır sürüp gelen eşsiz bir şöhret kazandırmış, onu kendi türünde imrenilen bir sanat anıtı niteliğine kavuşturmuştur. Mecnûn un psikolojik durumu, iç dünyasındaki dalgalanmalarla Fuzûlî nin yaratılış ve ruh özellikleri arasındaki bazı bağlantılar; eserin acı ve üzücü gözüken konusunun onu işleyen şair tarafından benimsenmesine ve o kadar duyarlıklı, özlemli anlatılmasına neden olmuştur, diye düşünmek yanlış olmayacaktır. Fuzûlî nin birçok gazelinde onun kendini Mecnûn ile kıyasladığı ve âşıklık istidadı noktasında ondan daha âşık-ı sadık niteliklere sahip bulunduğu kanısını taşıdığı gözden kaçmamaktadır. Fuzûlî, Leyla vü Mecnûn konusunda kendinden önce yazılmış mesneviler olarak sadece Nizâmî ve Cami den söz açar. Yapılan bazı incelemeler ise onun, genellikle Nizâmî ve Hâtîfî den esinlenmiş olduğunu göstermiş durumdadır. Ancak bu durum bir iki çeviri ve adaptasyon şeklinde değildir. Fuzûlî konunun gelişmesinde ve temel olaylarda Nizâmî paralelinde olmakla beraber, ayrıntılarda ondan bir hayli farklıdır. Hele eserdeki duyarlılık, heyecan, hayallerin incelik ve zenginliği, üslûp ve anlatıştaki ayrıcalık ve özellikle yaşanan yüce tasavvuf tecrübesi sonucu mecazi aşktan hakiki, ebedi, ilahi aşka yükseliş bakımından Fuzûlî nin eseri benzerlerini aşmıştır. Bunlara Nizâmî, Cami ve Hatifi gibi bu alandaki üstatlıkları tartışma üstü olan sanatçılarda dâhildir. Hikâyenin konusu ana çizgileriyle belli olduğu için, biz, Fuzûlî de daha çok değişik biçimde yer alan motiflere yer vermeyi uygun görüyoruz: Mesela Leyla ile evlendirilen zengin ve itibarlı İbn-i Selam, Fuzûlî de nikâhlı olmasına rağmen, ancak, resmi karısına uzaktan bakmağa razı olmak durumundadır. Çünkü gerdeğe girme gecesinde Leyla, ona, bir perinin manevi hükmünde olduğunu, kendisine dokunulursa ikisinin başının gideceğini söyler. İbn-i Selam da efendice rıza gösterir. Sonra Mecnûn un Leyla ya yazdığı götüren Zeyd, İbn-i Selam a, periden Leyla yı kurtaracak duayı okuma bahanesiyle mektubu, sahibine verme imkânını elde eder. Başka bir nokta ise: Zeyd, bir kızı sever ama bu Nizâmî de olduğu gibi, onun amcasının kızı değildir. Ayrıca Fuzûlî, diğer Leyla vü Mecnûn yazarlarındaki bir hayli ayrıntıları eserine almamıştır. Buna karşılık, kendi psikolojik davranışlarını da sezmemize yardımcı olabilecek nitelikte, bazı nefis gazellere ve murabbalara yer vermiştir. Fuzûlî nin asıl sanatkârlığını, üstünlüğünü Mecnûn un beşeri aşktan kurtulup ilahi aşka yükselişini; onun eşsiz bir üslup içerisinde şakımasında aramak gerekir. Şairimiz eserinin sonlarında Mecnûn u öyle bir aşamaya yükseltir ki o artık bir ermiş niteliğini kazanmıştır. Leyla dan arınıp Mevla yı bulmuştur. Bütün ikilikler ortadan kalkmıştır. Cân ile cânân birleşmiştir. Gerçek ve ebedi sevgilinin hayali bile onu yakmağa yetmektedir. Dünyanın bütün bağlarından kendini kurtarmış ve tüm varlığını Hakk a adamış olan kâmil insan, -eserin sonlarında- vuslatı reddeden ve sadece bütün güzelliklerin yaratıcısı olan Allah a kendini vermeği bilen ve ondan başka her şeyin geçici olduğuna inanıp mutluluğu O nun aşkında arayan Mecnûn simgelemektedir. İşte Fuzûlî nin eserini, kendi türünde, müstesna bir edebî ve tasavvufî değerle taçlandıran; akıcı üslubu, zengin hayalleri yanında bu inanç yüceliği, bu duyulup yaşanmadıkça mutluluğu bilinmez ruhi coşkunluk durumundan ibarettir demek doğru bir teşhis sayılmalıdır. 12