DETERMINATION OF CADMIUM (CD) AND COPPER (CU) LEVELS IN VARIOUS FISH SPECIES COLLECTED FROM SIR AND MENZELET DAM LAKES

Transkript

1 SIR VE MENZELET BARAJ GÖLLER NDEK BAZI BALIK TÜRLER NDE KADM YUM (CD) VE BAKIR (CU) DÜZEYLER N N BEL RLENMES ÖZLEM ERDO RUL*, AYFER ATE, CEM L KARA *KSÜ Ziraat Fakültesi, Gıda Mühendisli i Bölümü, KSÜ Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Kahramanmara OZET Kahramanmara ili sınırları içerisinde bulunan Sır ve Menzelet Baraj Gölleri nden alınan Cyprinus carpio (Sazan), Leuciscus cephalus (Tatlı su kefali) ve Acanthobrama marmid (Çipura) örneklerine ait toplam 72 adet balık örne inin kas, karaci er ve solungaç dokularında ve düzeyleri Atomik Absorbsiyon Spektrofotometresinde tayin edilmi tir. Ortalama metal düzeyleri ppm olarak hesaplanmı tır.menzelet Baraj Gölü nden alınan Cyprinus carpio (Sazan) nun kas, karaci er ve solungaç dokularında ortalama düzeyi sırasıyla 0,27 ppm, 0,91 ppm, 1,49 ppm olarak, ortalama düzeyleri sırasıyla 0,94 ppm, 1,2 ppm, 1,05 ppm olarak bulunmu tur. Yine Menzelet Baraj Gölü nden alınan Leuciscus cephalus (Tatlı su kefali) un kas dokusunda ortalama düzeyi 0,32 ppm olarak bulunmu tur. Karaci er ve solungaç dokularında ise tespit edilememi tir. Kas, karaci er ve solungaç dokusunda ortalama düzeyi ise sırasıyla 3,17 ppm, 1,19 ppm, 0,96 ppm olarak ölçülmü tür.sır Baraj Gölü nden alınan Acanthobrama marmid (Çipura) in kas ve solungaç dokularında ortalama düzeyi sırasıyla 1,28 ppm, 2,64 ppm ortalama düzeyi sırasıyla 0,72 ppm, 0,08 ppm olarak bulunmu tur. Sır Baraj Gölü nden alınan Cyprinus carpio (Sazan) nun kas dokusundaki ve düzeyleri sırasıyla 0,87 ve 0,02 ppm dir. bakımından Sır Baraj Gölü nün, bakımından ise Menzelet Baraj Gölü nün daha kirli oldu u ancak bu kirlili in insan sa lı ını tehdit edecek düzeyde olmadı ı belirlenmi tir.çalı mada incelenen örneklerde ve miktarları dü ük olmasına ra men denizlerin, göllerin, akarsuların, topra ın, havanın, tüketime sunulan besinlerin vb. rutin aralıklarla kontrol edilmesi gerekti i, bir kirlilik varsa belirlenerek buna neden olan ki i ve kurulu lara gereken cezai uygulamaların yapılması ve kirlili i önleyecek sistemlerin kurulması gerekti i vurgulanmı tır. Anahtar Sözcükler: Balık, Kadmiyum, Bakır, Tatlı Su. DETERMINATION OF CADMIUM (CD) AND COPPER (CU) LEVELS IN VARIOUS FISH SPECIES COLLECTED FROM SIR AND MENZELET DAM LAKES ABSTRACT The cadmium and copper levels were determined in the total of 72 fish samples which belongs to five fish species collected from Sır and Menzelet Dam Lakes in Kahramanmara Province. Metal concentrations were determined by Atomic Absorption Spectrophotometric (ASS) technique. The mean levels of the metals were calculated as ppm.the mean levels of cadmium in muscle, liver and gill tissues of Cyprinus carpio from the Menzelet Dam Lake were found as 0.27 ppm, 0.91 ppm, 1.49 ppm, respectively, and as for the copper, the mean levels of that in muscle, liver and gill tissues of Cyprinus carpio from the Menzelet Dam Lake were found as 0.94 ppm, 1.2 ppm, 1.05 ppm respectively. The mean levels of cadmium in the muscle tissues of Leuciscus cephalus from the Menzelet Dam Lake was found 0.32 ppm. On the other hand the cadmium wasn t found in tissues of liver and gill. The mean levels of copper in the muscle, liver and gill tissues were found as 3.17 ppm, 1.19 ppm, 0.96 ppm, respectively. The mean levels of the cadmium in muscle and gill tissues of Acanthobrama marmid from the Sır Dam Lake were found as 1.28 ppm, 2.64 ppm, respectively. The mean levels of the copper in muscle and gill tissues of Acanthobrama marmid from the Sır Dam Lake were found as 0.72 and 0.08 ppm, respectively. The levels of the cadmium and copper in muscle tissues of Cyprinus carpio from the Sır Dam Lake were found 0.87 ppm and 0.02 ppm, respectively. The Sır Dam Lake is more polluted than the Menzelet Dam Lake from the point of cadmium but less polluted than the Menzelet Dam Lake From the point of copper.in this study it was emphasised that the amounts of cadmium and copper in the samples were low, however, seas, lakes, rivers, soil, air and consumed foods etc. has to be controlled routinely and if there is a pollution it must be defined the persons or the establishments who caused it and they must be punished and the systems to prevent the pollution must be established. Keywords: Fish, Cadmium, Copper, Fresh Water. GIRI Ça ımızda do al dengeyi, insan ve hayvan sa lı ını tehdit eden en önemli tehlikelerin ba ında çevre sorunlarının geldi i ve sorunların her geçen gün gittikçe büyüyen boyutlarda kar ımıza çıktı ı görülmektedir. Günümüzde sürdürülen hızlı endüstrile me atılımları, a ırı kentle me ve yo un tarımsal sava uygulamaları oldukça karma ık çevre sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Bu tür etkinliklerle çevreye yayılan binlerce kimyasal madde atı ının neden oldu u çevre kirlenmeleri artık dünyada evrensel sorun olarak kabul edilmektedir ( anlı ve ark., 1990). 346

2 Geli en endüstrilerin ve daha modern bir ya am sa lama amacıyla sürdürülen çabaların istenilmeyen bir sonucu olarak ortaya çıkan besin kirlenmeleri, günümüzde de artan bir tehlike halinde önemini korumakta ve toplum sa lı ını tehdit eden en önemli unsurlardan biri olarak kar ımıza çıkmaktadır (Tunçoku ve ark., 1997). Do al dengeyi bozan kirletici unsurlar u ekilde gruplandırılabilirler: Organik maddeler, endüstriyel atıklar, petrol türevleri, yapay tarımsal gübreler, deterjanlar, radyoaktivite, pestisidler, inorganik tuzlar, yapay organik kimyasal maddeler ve atık ısı. A ır metaller bu sınıflandırmaya göre, endüstriyel atıklar ve bazı pestisidler içerisinde yer almaktadır (Kaya ve ark., 1998; Detlefsen,1988). Çevre kirleticileri her türlü çevre ko ullarında, bulundukları ortamda kalıcı nitelikte olu ları, ekosistemlerde meydana getirdikleri etkiler nedeniyle çevre ve insan sa lı ını tehdit etmektedirler. Çevre ve besin kirlenmesine neden olan binlerce kimyasal madde arasında metal kalıntılarının önemli bir payı vardır. Do al olarak havada, toprakta ve sularda bulunan metallerle özellikle son yarım yüzyılda dünyanın önemli ölçüde kirlendi i yapılan çalı malarla kanıtlanmı tır (Sonal, 1994). Metaller ve di er inorganik atıklardan olu an kirleticiler çok çe itli kaynaklardan ortaya çıkabilmeleri, yaygın bir kirlenme nedeni olu turmaları, daima biyolojik sistemlere yönelik etki göstermeleri ve kolaylıkla besin zincirine girerek geli mi canlılarda artan yo unluklarda birikebilmeleri nedeniyle di er kimyasal kirleticiler arasında ayrı bir öneme sahiptirler (Erdo rul ve ark., 2004; Erdo rul ve ark., 2005, Erdo rul ve Ate, baskıda). Kirleticilerin bir bölümünü olu turan a ır metaller, metal bile ikleri ve çe itli mineraller; göller, nehirler, körfez ve okyanuslar ile bunların sedimentlerinde geni bir ekilde yayılmı tır (Bryan ve Uysal, 1978). Bu minerallerin söz konusu olan bu yerlerde bulunmasının iki temel kayna ı vardır. Bunlardan birincisi do al olarak o yapının bir parçası olmaları, ikincisi ise insan faaliyetleri sonucunda yo un olarak üretilip çe itli ekillerde buralara ta ınmalarıdır (Chow ve ark., 1976). Kirlenmi sularda, ortamda önceden bulunan de erli türler azalırken, bunun yerine kirlenmi ortamlarda ya ayabilen daha az hassas ve daha az de erli türlerin sayısı artmaktadır. Bunun sonucunda da ortamda biyoçe itlilik azalır ve baskın türlerdeki bireylerin sayısı ço alarak do al zenginlik yok olur (Karpuzcu, 1995). Suyun sıcaklık derecesi, ph, çözünmü oksijen, ı ık ve tuzluluk gibi faktörler a ır metallerin birikimine etki mekanizmalarını de i tirmektedir. Organizmalar beslenme ve ya am özellikleri gere i aynı metali farklı ekillerde biriktirebilmektedirler (Mikac ve Picer, 1995). Su ekosistemine ula an ve çe itli formlarda bulunan metaller su canlıları tarafından; ortam suyunda bulunan çözünmü yada organik moleküllere ba lı iyonların su ile birlikte alınması eklinde, içinde a ır metal birikmi besin maddeleri ile, yüzeylerinde a ır metalleri absorbe etmi sestonlar ve toksik metal iyonları ile organizmaların üretti i bazı maddeler arasında ortaya çıkan çekim sonucu absorbsiyon eklinde bünyeye alınmaktadır (Merlini, 1988). Kahramanmara ili bir milyonu a kın nüfusu ile hızla geli en bir sanayi bölgesidir. plik dokuma-örme ve boyama fabrikaları, tu la, eker, ya ve ka ıt fabrikaları gibi sanayi kurulu larının atıkları ile kanalizasyon atıkları Ceyhan Nehri ve Aksu Çayı üzerindeki Sır Barajı na dökülmektedir. Bu nedenle Sır Barajı büyük oranda kirleticilerle kontamine olmu tur. Menzelet Barajı nın Sır Barajı ndan daha temiz oldu u dü ünülmektedir. Bu çalı mada Sır ve Menzelet barajlarından alınan balık örneklerinin kas, karaci er ve solungaç dokularında bakır ve kadmiyum a ır metallerinin varlı ına bakılmı tır. Sır ve Menzelet barajları Kahramanmara ili ve köyleri için ticari ve ekonomik açıdan büyük önem ta ımaktadır. Çünkü tarım arazilerinin sulaması ile amatör balıkçılık bu sulardan yapılmaktadır. Bu çalı ma ile bölgedeki söz konusu kirlili in tespit edilmesi ve yapılması gerekenler hakkında önerilerin verilmesi amaçlanmı tır. MATERYAL VE METOT Materyal Çalı ılan balık türlerinden Achanthobrama marmid (Çipura) ve Cyprinus carpio (Sazan), Kahramanmara ili sınırları içerisinde bulunan Sır Barajı nda avcılık yapan balıkçılardan, Leuciscus cephalus (Tatlı su kefali) ise Menzelet Barajı nda avcılık yapan balıkçılardan temin edilmi tir. Cyprinus carpio (Sazan) ise her iki barajdan da bol miktarda çıkabilen bir tür oldu u için iki barajı da temsilen balıkçılardan temin edilmi tir. Örnekler tarihleri arasında toplanmı ve KSÜ, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü Laboratuvarına getirilmi tir. Balık örneklerinin boy ve a ırlıkları saptanmı tır. Boy ölçüsü olarak standart boy kullanılmı tır. Balıkların gonadları binoküler mikroskop altında incelenerek cinsiyetleri belirlenmi tir. A ırlıkları ise PRECISA XB 220 A model hassas terazi ile tespit edilmi tir. Balıkların ya ını tespit etmek için pullar kurumadan alınarak zarf içine yerle tirilmi tir. Pullar zarftan alınarak %3 lük NaOH çözeltisi bulunan küçük petri kutularına konulduktan sonra pul üzerindeki mukus, pigment ve yabancı maddeleri temizlemek için 24 saat bekletilmi tir. Daha sonra pullar saf su ile yıkanmı ve sularını almak için %96 lık etil alkolde dakika bekletildikten sonra ya tayini için uygun pullardan 5-10 tanesi iki lam arasına konularak kenarları bantlanmı tır. Hazırlanan pullardan binoküler mikroskopta ya tayinleri yapılmı tır. Ya tayinlerinde 3 ve 3+ ya ındakiler III ya grubuna, 4 ve 4+ ya ındakileri de IV ya grubuna dahil edilmi tir. Metot 347

3 Plastik torbalar içine konulan örnekler derin dondurucuda (-18 C) analiz edilinceye kadar saklanmı tır. Analiz öncesi örnekler derin dondurucudan çıkarılmı, kuru bir kap içerisinde çözünmeleri için bekletilmi tir. Pens, bistüri ve makas yardımı analizi yapılacak örneklerin her birinin homojen hele getirilip karaci er ve solungaç dokuları ile kas dokusundan 5 er g tartılıp porselen krozeler içinde 100 C de 2 saat kurutulduktan sonra 500 C de kül fırınında beyaz kül elde edilinceye kadar (24 saat) yakılmı tır. Krozeler desikatöre alınarak so utulduktan sonra üzerine 4 ml nitrik asit ile 8 ml perklorik asit konulup külün çözünmesi sa lanmı tır. Kül-asit karı ımı bir gün süreyle cam tüpler içersinde bekletildikten sonra külsüz filtre ka ıdından (Whatman No: 42) iki kez süzülerek analize hazır hale getirilmi tir (Anonim, 1982). ve miktarları atomik absorbsiyon spektrofotometresinde (Perkin Elmer 3110) absorbanslarının ölçülmesi ile tespit edilmi tir. Sonuçlar ya a ırlık üzerinden ppm olarak verilmi tir. Bakır analizi, örnek içindeki bakırın asetilen gazı ile yakılması ve bu sırada meydana gelen absorbsiyon de i iminin bilgisayar aracılı ıyla saptanması ve kalibrasyon e risi ile miktar tayini yapılması esasına dayanmaktadır. Bakırın ölçümleri için PE 3110 marka Atomik Absorbsiyon Spektrofotometre si kullanılmı tır. Kalibrasyon için 0.2, 0.4, 0.8, 1, 2, 4, 6, 8 ve 10 ppm lik standart çözeltiler hazırlanmı ve alete kalibrasyon e risi çizdirilmi tir. Daha sonra örneklerdeki miktarları 324,8 nm dalga boyunda bakır lambası ve 0,7 nm SBW silit kullanılarak okunmu tur. Sonuçlar ya a ırlıkta ölçülen ppm olarak çevrilmi tir. Standart solüsyonlar hazırlanırken 1000 ppm lik hazır solüsyonundan önce 100 ml lik balon jojeye 10 ml alınıp hacmi 100 ml ye tamamlanmı, ardından olu an bu yeni solüsyondan 25 ml alınıp hacmi 250 ml ye tamamlanarak 10 ppm lik yeni bir solüsyon elde edilmi tir. 0.2, 0.4, 0.8, 1, 2, 4, 6 ve 8 ppm lik di er 8 standart solüsyon ise 10 ppm lik solüsyondan sırasıyla 0.5, 1, 2, 2.5, 5, 10, 15, 20 ml alınıp hacimleri 10 ar ml ye tamamlanarak elde edilmi tir. Her bir standart solüsyondan iki er tüp hazırlanmı tır. Kadmiyum analizi, örnek içindeki kadmiyumun asetilen gazı ile yakılması ve bu sırada meydana gelen absorbsiyon de i iminin bilgisayar aracılı ıyla saptanması ve kalibrasyon e risi ile miktar tayini yapılması esasına dayanmaktadır. Kadmiyum ölçümleri için PE 3110 marka Atomik Absorbsiyon Spektrofotometre si kullanılmı tır. Kalibrasyon için 0.25, 0.5, 1, 2, 4, 6, 8 ve 10 luk standart çözeltiler hazırlanmı ve alete kalibrasyon e risi çizdirilmi tir. Daha sonra örneklerdeki miktarları 228,8 nm dalga boyunda kadmiyum lambası ve 0,7 nm SBW silit kullanılarak okunmu tur. Sonuçlar ya a ırlıkta ölçülen ppm olarak çevrilmi tir. Standart solüsyonlar hazırlanırken 1000 ppm lik hazır solüsyonundan önce 100 ml lik balon jojeye 10 ml alınıp hacmi 100 ml ye tamamlanmı, ardından olu an bu yeni solüsyondan 25 ml alınmı ve hacmi 250 ml ye tamamlanarak 10 ppm lik yeni bir solüsyon elde edilmi tir. 0.25, 0.5, 1, 2, 4, 6 ve 8 ppm lik di er 7 standart solüsyon ise 10 ppm lik solüsyondan sırasıyla 0.625, 1.25, 2.5, 5, 10, 15, 20 ml alınıp hacimleri 10 ar ml ye tamamlanarak elde edilmi tir. Her bir standart solüsyondan iki er tüp hazırlanmı tır. Elde edilen sonuçlar SPSS statistik Paket Programı kullanılarak de erlendirilmi tir. Varyans analizi Tukey Testi ve iki seviyeli iç içe sınıflanmı deneme planı uygulanarak yapılmı tır. Gerekli yerlerde aritmetik ortalamalar alınmı tır (Efe ve ark, 2000). BULGULAR VE TARTI MA Kahramanmara ili sınırları içerisinde bulunan, Kahramanmara ili ve köyleri için ticari ve ekonomik açıdan büyük önem ta ıyan Sır ve Menzelet baraj göllerinden alınan farklı ekolojik ihtiyaçları olan 3 balık türünün (Achanthobrama marmid, Cyprinus carpio, Leuciscus cephalus) a ırlık, boy ve ya özellikleri Tablo 1 de verilmi tir. Tablo 1 de görüldü ü gibi Sır Baraj Gölü nden temin edilen ya ları 1 ila 4 arasında de i en ve ya ortalamaları 2,3 olan toplam 24 adet A.marmid balıklarının minimum, maksimum ve ortalama a ırlıkları sırasıyla 23,5-101,3-41,7 g, minimum, maksimum ve ortalama boyları ise sırasıyla 10,5-17,3-12,9 cm dir. Menzelet barajından temin edilen, ya ları 1 ila 6 arasında de i ip ya ortalamaları 2,8 olan toplam 11 adet C. carpio örneklerinin minimum, maksimum ve ortalama a ırlıkları sırasıyla ,9 g olup minimum, maksimum ve ortalama boyları ise sırasıyla 15,3-28,6-21,1 cm dir. Sır Barajı ndan temin edilen 30 adet C. carpio örne inin ya ları 4 ila 8 arasında de i mekte olup ortalaması 6,2 dır. Minimum, maksimum ve ortalama a ırlıkları sırasıyla ,6 g, minimum, maksimum ve ortalama boyları ise sırasıyla 24,6-41,7-36,1 cm dir. L. cephalus balıkları ise Menzelet Baraj Gölü nden temin edilmi olup toplam 7 adettir. Minimum, maksimum ve ortalama ya ları sırasıyla 1-3-2,1, minimum, maksimum ve ortalama a ırlıkları sırasıyla 97, ,5 g dır. Boyları ise 17,5 cm ile 26,1 cm arasında de i mekte olup ortalama 21,3 cm dir. Balık örneklerinin kas, karaci er ve solungaç dokularında belirlenen ve miktarlarının minimum, maximum ve ortalama de erleri ise Tablo 2 ve Tablo 3 te verilmi tir. 348

4 Tablo 1. Çalı mada Kullanılan Balık Türleri ve Fiziksel Özellikleri Balık Türü Örnekleri n Alındı ı Baraj Gölü A ırlık (g) Boy (cm) Ya min mak Ort. min mak Ort. min mak Ort. A. marmid n: 24 Sır 23,5 101,3 41,7 10,5 17,3 12, ,3 C. carpio n: 11 C. carpio n: 30 Menzelet ,9 15,3 28,6 21, ,8 Sır ,6 24,6 41,7 36, ,2 L. cephalus n: 7 Menzelet 97, ,5 17,5 26,1 21, ,1 min: minimum mak: maksimum ort: ortalama n: örnek sayısı Tablo 2 de görüldü ü gibi Menzelet Baraj Gölü nden toplana Cyprinus carpio (n:11) örneklerinin kas, karaci er ve solungaç dokularındaki konsantrasyonlarının minimum, maksimum ve ortalama düzeyleri sırasıyla öyledir: 0-0,6-0,27 ppm, 0-1,66-0,91 ppm, 1,1-1,66-1,49 ppm. Cyprinus carpio örneklerinin kas, karaci er ve solungaç dokularındaki konsantrasyonlarının minimum, maksimum ve ortalama düzeyleri ise sırasıyla öyledir: 0,53-3,34-0,94 ppm, 0-3,56-1,2 ppm, 0,55-2,94-1,05 ppm. Leuciscus cephalus (n:7) örneklerinin kas dokularındaki konsantrasyonlarının minimum, maksimum ve ortalama düzeyleri sırasıyla öyledir: 0,15-0,53-0,32 ppm. konsantrasyonlarının kas, karaci er ve solungaç dokularında minimum, maksimum ve ortalama düzeyleri ise sırasıyla öyledir: 0,31-11,97-3,17 ppm, 0,68-1,92-1,19 ppm, 0,34-1,71-0,96 ppm. Tablo 3 te ise Sır Baraj Gölü nden temin edilen Achanthobrama marmid (n:24) örneklerinin kas ve solungaç dokularındaki konsantrasyonlarının minimum, maksimum ve ortalama düzeyleri sırasıyla öyledir: 0,42-2,68-1,28 ppm, 2,52-2,84-2,64 ppm. Achandhobrama marmid örneklerinin kas ve solungaç dokularındaki konsantrasyonlarının minimum, maksimum ve ortalama düzeyleri sırasıyla öyledir: 0-6,30-0,72 ppm, 0,03-0,23-0,08 ppm. Cyprinus carpio (n:30) örneklerinin kas dokularındaki konsantrasyonlarının minimum, maksimum ve ortalama düzeyleri sırasıyla: 0-1,14-0,87 ppm, konsantrasyonlarının minimum, maksimum ve ortalama düzeyleri ise sırasıyla: 0-0,87-0,02 ppm dir. Kas Karaci er Solungaç Cyprinus carpio (Sazan) n: 11 min 0,00 0,15 mak 0,60 0,53 Ort. 0,27 0,32 min 0,53 0,31 mak 3,34 11,97 Ort. 0,94 3,17 min 0,00 0,00 mak 1,66 0,00 Ort. 0,91 0,00 min 0,00 0,68 mak 3,56 1,92 Ort. 1,20 1,19 min 1,10 0,00 mak 1,66 0,00 Ort. 1,49 0,00 min 0,55 0,34 mak 2,94 1,71 Ort. 1,05 0,96 Leuciscus cephalus (Tatlı su kefali) n: 7 Tablo 2. Menzelet Baraj Gölündeki Cyprinus carpio ve Leuciscus cephalus Örneklerinin Kas, Karaci er ve Solungaç Dokularında Belirlenen ve Miktarları. min: Minimum mak: Maksimum Ort: Ortalama n: Örnek sayısı 0: Tespit edilemedi Çalı mada 3 balık türünden toplam 72 adet örne in kas, karaci er ve solungaç dokularında ve konsantrasyonları ara tırılmı tır. Çalı ılan Achanthobrama marmid, Cyprinus carpio, Leuciscus cephalus Cyprinidae familyasına aittir. Bu üç tür omnivor olup böcek larvalarını, kabukluları, annelidleri, yum akçaları ve bitkileri yiyerek beslenirler. Cyprinus carpio larvaları ise 2-3 gün süre ile yedek besin torbalarından faydalanırlar ve daha sonra planktonla, özellikle zooplanktonlarla beslenmeye ba larlar. Yedek besin torbası 8-10 gün süre sonunda tamamen absorbe edilince su tabanındaki böcek ve solucanlarla beslenirler. Erginleri omnivordur (Kuru, 1999). 349

5 Kas Solungaç Acanthobrama marmid (Çupira) n: 24 Cyprinus carpio (Sazan) n: 30 min 0,42 0,00 mak 2,68 1,14 Ort. 1,28 2,87 min 0,00 0,00 mak 6,30 0,87 Ort. 0,72 0,02 min 2,52 - mak 2,84 - Ort. 2,64 - min 0,03 - mak 0,23 - Ort. 0,08 - Tablo 3. Sır Baraj Gölündeki Acanthobrama marmid ve Cyprinus carpio Örneklerinin Kas ve Solungaç Dokularında Belirlenen ve Miktarları. min: Minimum mak: Maksimum Ort: Ortalama n: Örnek sayısı 0: Tespit edilemedi - : Çalı ılmadı Sır Baraj Gölü nde en fazla kadmiyum metalini A. marmid biriktirirken di er türlerin hemen hemen aynı miktarda kadmiyum metali biriktirdi i bulunmu tur (P<0,01). Bakır içeri i bakımından türler arasında istatistiksel bir fark tespit edilememi tir (P>0,05). Menzelet Baraj Gölü nde kadmiyum ve bakır miktarı incelendi inde tür faktörünün önemsiz oldu u tespit edilmi tir (P>0,05). Balıklardaki a ır metal konsantrasyonlarının bilinmesi do a kirlili inin bilinmesi yönünden önemlidir. Karaci er ve solungaç kasa oranla daha fazla a ır metal biriktir. Bu dokular insan tarafından tüketilmemektedir. Ancak kasa, bu dokulardan akümülasyon olmaktadır. Literatürde, taze sularda bulunan balıkların içerdi i a ır metal konsantrasyonlarının, suyun karekterine, sudaki metal oranına, örnekleme alanının kirlili ine, balıkların ekolojik ihtiyaçlarına, metabolizmalarına, beslenme ekillerine ba lı oldu unu gösteren çalı maların yanında suyun tuzlulu u, ısısı, sertli i gibi faktörlerinde önemli oldu u vurgulanmı tır (simano ve ark., 1986; Heath, 1987). Insan beslenme zincirinin son halkası oldugundan a ır metal kirliligine maruz kalması sa lık yönünden önemlidir (Langston, 1990). Sekhar ve ark., (2003) Hindistan da bulunan Kolleru gölündeki balık örneklerinde yaptıkları çalı malarında en dü ük ve konsantrasyonlarının kasta, en yükseklerinin ise karaci er ve solungaçta çıktı ını rapor etmi tir. Solungaç, karaci er ve kasta ortalama de erler (µg/g kuru a ırlık) için , 0.19, için olarak tespit etmi lerdir. Canlı ve ark., (1998), Pb,, Cr ve Ni metallerini Seyhan nehir sisteminden 5 istasyondan yakaladıkları Cyprinus carpio, Barbus capito ve Chondrostoma regium balık örneklerinin solungaç, karaci er ve kaslarında çalımı lardır. Solungaç ve karaci erde kasa oranla daha fazla metal konsantrasyonu tespit etmi lerdir. Buldukları oranlar µg/g kuru a ırlık olarak solungaç, karaci er ve kasta için , ve , Pb için , ve , için , ve , Cr için , ve , Ni için , ve tir. Bazı dokulardaki bazı metal konsantrasyonlarını kabul edilebilir sınırın üzerinde bulmu lardır. Sonuçlar örnekleme yapılan balıkların biyolojik ihtiyaçlarına ba lı olamadan metalleri besin, su veya çökeltiden aldıklarını göstermektedir. fizyolojik mekanizma için gerekli bir elementtir (Eisler, 1988). Ancak belli bir sınır a ıldı ında hayvanlar ve insanlar için tehlikeli olmaktadır. Bu nedenle balıktaki oranını bilmemiz gerekir (Amundsen ve ark., 1997). Sır ve Menzelet baraj göllerinin civarında belli bir kentle me bulunmamaktadır. Özellikle Menzelet barajı kontaminasyonunun yüksek oldu u bir bölge olarak gözlenmi tir. Sır barajı ise kontaminasyonunun yüksek oldu u bir bölge olarak gözlenmi tir. Bu durum insanların Sır barajı civarında Menzelet barajından daha fazla bulundu unu göstermektetir. Sır ve Menzelet baraj göllerinden temin edilen Acanthobrama marmid, Cyprinus carpio, Leuciscus cephalus, balıklarının kas, karaci er ve solungaç dokularında ve miktarına bakılarak söz konusu bölgedeki kirlili in tespit edilmesi ve e er kirlilik varsa yapılması gerekenler hakkında önerilerde bulunulması amaçlanan bu çalı mada ve konsantrasyonlarının türden türe ve örneklerin ya adı ı yerlere göre farklıla tı ı belirlenmi tir. metali bakımından Sır Baraj Gölü nün, metali bakımından ise Menzelet Baraj Gölü nün daha kirli oldu u tespit edilmi tir. Ancak ve metalleri bakımından kirlili in söz konusu barajlarda ya ayan canlıların hayatını ve bunları besin maddesi olarak tüketen insanların hayatını olumsuz yönde etkileyecek düzeyde olmadı ı anla ılmı tır. Bu durumda günümüz için bir tehlike söz konusu olmasa da gelecekte bir tehlike olu maması için imdiden gerekli tedbirler alınmalıdır. Çevreyi koruma amacıyla kurulan derneklerin sayıları ve etkinlikleri yasal düzenlemelerle arttırılmalıdır. Sa lıklı bir ya am, fiziksel ve mental yönden iyi geli mi bir nesil ve yüksek üretim gücü gibi insan hayatını ilgilendiren bir çok olayda yeterli ve dengeli beslenmenin önemi gün geçtikçe daha iyi anla ılmaktadır. Bu nedenle sa lıklı beslenme kurallarının sadece beslenme bilimi ile ilgilenen ki ilere de il, toplumun tüm bireylerine ö retilmesi gerekmektedir. Ki i ba ına balık tüketiminin dü ük (9,791 kg/yıl) oldu u ülkemizde temizleme ve hazırlama zorlu undan kaynaklanan balık tüketimindeki yetersizlik, i lenmi balık ürünleri sanayiindeki geli me ile yeterli seviyeye getirilebilir. 350

6 Geli en teknoloji ile birlikte büyük tehdit altında olan çevreyi koruyabilmek ve özellikle yeni nesli bu konuda bilgilendirmek için örgün e itimin her kademesinde çevre bilincini yerle tirmek amacıyla ilgili dersler konulmalıdır. Çalı mada incelenen örneklerde ve miktarlarının dü ük olmasına ra men denizler, göller, akarsular, toprak, hava, tüketime sunulan besinler, vb. rutin aralıklarla kontrol edilmeli, bir kirlilik varsa belirlenerek buna neden ki i ve kurulu lara gereken cezai uygulamalar yapılmalı ve kirlili i önleyecek sistemler kurulmalıdır. Ayrıca ve seviyesinin dü ük çıkması sevindirici bir sonuçtur. TE EKKÜR Tüm balık örnekleri Orhan Bülbül (Tarım Köy I leri Bakanlı ı Kahramanmara ) tarafından toplanmı tır. Atomik Absorbsiyon cihazındaki yardımları için Dr. Kadir Yılmaz ve Hakan Yılmaz a te ekkür ederiz. KAYNAKLAR Amundsen, P.A., Staldvik, F.J., Lukin, A., Kashulin, N., Popova, O., Reshetnikov Y., Heavy metals contamination in freshwater fish from the border region between Norway and Russia 2, Sci. Total Environ., 201: Anonim, Analytical Methods for Atomic Absorbsion Spectrophotometer. Fish Products, 4-5 Bryan, G.W., Uysal, H., Heavy Metal the Burowing Bivalve Scropicularya Plana From the Tomar Estuary in Relation to Environmental Levels. J. Marine Biol. Ass. U. K., 58 (1): Canlı, M., Ay, Ö., Kalay, M., Levels of Heavy Metals (, Pb,, Cr and Ni) in Tissue of Cyprinus carpio, Barbus capito and Chondrostoma regium from the Seyhan River, Turkey, Tr. J. Zool. 22: Chow, T.J., Snyder, H.G., Snyder, C. B., Muscle as Indicator of Lead Pollution. Sci. of the Total Environ., 6 (1): simano, R.F., Brakke, D.F., Chapman, G.A., Effects of ph on the toxicities of cadmium, copper and zinc to steelhead trout (Salmo gairdneri), Can. J. Fish. Aquat. Sci. 43, Detlefsen, V., Status Report on Aquatic Pollution Problems in Europe. Aquatic Toxicol., 11, Efe, E., Bek, Y., ahin, M., SPSS le Çözümleri ile statistik Yöntemleri II, Yayın No: 73, Kahramanmara Eisler, R., Zink Hazards to fish, Wildlife and Invertebrates: a synoptic review, US Fish Wildlife Service Biological Report 85. Laurel, Maryland. Erdo rul, Ö., Ate, A.D. Determination of Cadmium and Copper in fish samples from Sır and Menzelet Dam Lake Kahramanmara, Turkey, Environmental Monitoring and Assessment (Baskıda). Erdo rul, Ö., Covaci, A., Kurtul, N., Schepens, P., Levels of organohalogenated persistent pollutants in human milk from Kahramanmara region, Turkey, Environmental International, 30: Erdo rul, Ö., Covaci, A.., Schepens, P., Levels of Organochlorine pesticides, polychlorinated biphenlys and polybrominated diphenlyl ethers in fish species from Kahramanmaras, Turkey, Environment International, 31: Heath, A.G., Water Pollution and Fish Physiology, CRC press, 245 pp. Florida, USA. Karpuzcu, M., Çevre Kirlenmesinin Ekonomik Analizi. nsan ve Çevre Sempozyumu Tebli leri,. H. V. Yayını, 8-10 Mayıs, stanbul, Kaya, S., Pirinçci,., Bilgili, A., Çevre Bilimi ve Çevre Toksikolojisi. Medison Yayın Serisi, Yayın No: 36 Kuru, M., Omurgalı Hayvanlar, Palme Yayıncılık, Ankara. 845s Langston, W.J., 1990,.Toxic effects of metals and the incidence of marine ecosystems In: Furness, R.W. and Rainbow, P.S. (eds), Heavy Metals in the Marine Environment, 256 pp. CRC Press, New York. Merlini, M., Some Considerations on Heavy Metals in Marine. Hyd & Bios. Thal. Jugolaslavica, 16 (2-4): Mikac, N., Picer, M., Mercury Distribution in a Polluted Marine Area, Concentration of Methyl Mercury in Sediments and Some Marine Organisms. Sci. of The Total Environ., 43 (1): Sekhar, C.K., Chary, N.S., Kamala, C.T., Suman Raj, D.S., Sreenivasa Rao, A., Fractionation studies and bioaccumulation of sediment-bound heavy metals in Kolleru Lake by edible fish, Environ. Int., 29: Sonal, S., Hayvansal Besinlere Yansıyan Metal Kalıntıları ve Yaratabilece i Sa lık Sorunları. Türk-Toksikol. Der. ve Visad. anlı, Y., Demet, Ö., Akar, F., Yavuz, H., Bilgili, A., Liman, C. B., Do an, A., Buldan Barajı Suyunun Do al Kalitesi ve Buradan Avlanan Sazan balı ı Örneklerinde Bazı A ır Metal Artıkları Üzerine Ara tırmalar, AÜ Vet. Fak. Derg., 37: Tunçoku, G., Tunçoku, Ö., Düzel, S., Ege Üniversitesi Tatlı Su Balıklarında Civa, Kur un, Kadmiyum, Bakır ve Çinko Düzeyleri Üzerine Ara tırmalar. Bor. Vet. Kont. ve Ara. Ens., zmir 351