ÜNİTE 12 KİMYASAL MADDELER VE TEHLİKELERİ İÇİNDEKİLER. Prof. Dr. Yavuz ONGANER HEDEFLER KİMYASAL MADDELERE KARŞI ACİL YARDIM

Transkript

1 KİMYASAL MADDELERE KARŞI ACİL YARDIM İÇİNDEKİLER Kimyasal Maddelerin Tanınması Kimyasal Maddelerin Depolanması Kimyasal Atıkların İmha Edilmesi Kimyasal Madde Kazalarında İlkyardım KİMYASAL MADDELER VE TEHLİKELERİ Prof. Dr. Yavuz ONGANER HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kimyasal maddeleri tanıyacak, Kimyasal maddelerin nasıl depolanması gerektiğini öğrenecek, Kimyasal maddelerin atıklarının nasıl bertaraf edilmesi gerektiğini bilecek, Kimyasal maddelerden kaynaklanan kazalarda nasıl davranılacağını anlayabileceksiniz. ÜNİTE 12

2 GİRİŞ Kimya laboratuvarlarında ya da kimyasal maddelerin bulunduğu alanlarda çalışıldığında herhangi bir kazaya maruz kalma ihtimalinin yüksek olduğu unutulmamalıdır. Yeterince bilgi sahibi olmamak, çalışma ortamının ciddiyetini kavrayamamak, dikkatsiz çalışmak, acele etmek ve çalışılan ortamın temizliğine özen göstermemek bu kazaların en temel sebepleri arasında yer almaktadır. Kazalarla karşılaşmamak için gerekli tedbirler önceden alınmalıdır. Bir kazaya karşı alınacak önlem kazayla karşılaştığımız anda öğrenilmemelidir. Çalışılacak ya da çalışma ortamında bulunacak olan kimyasal maddelerin özellikleri, bu maddelerden doğabilecek tehlikeler önceden araştırılmalıdır. Aksi takdirde çok basit kazalar bile kötü durumlarla sonuçlanabilir. Kimyasal maddelerin bulunduğu ortamlarda ya da bu maddelerle doğrudan temas halinde çalışılması gerektiğinde zehirlenmeler, yangınlar gibi olaylarla karşılaşılabilir. Bu bölümde bu gibi olaylardan önce ve olay sırasında yapılması gerekenlerin neler olduğunun bilinmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca kimyasal maddelerin özellikleri, bulundurma-taşıma koşulları da bölüm içerisinde öğrenilmiş olacaktır. KİMYASAL MADDELERİN TANINMASI Çalışırken kullanılan ya da çalışma ortamında bulunan kimyasal maddelerin özelliklerini (yanma, zararlı içerik depolama vb.) bilmek oldukça önemlidir. Bu amaçla hemen hemen her kimyasal madde için Güvenlik Bilgi Formu (Material Safety Data Sheet=MSDS) bulunmaktadır. Bu formlarda kullanılacak kimyasal madde için; İsim ve içerik bilgileri Üretici firma bilgileri Zararlı madde içerik bilgileri Fiziksel ve kimyasal özellikleri Depolama bilgileri İlkyardım bilgileri Taşıma bilgileri Yangın-patlama bilgileri Kişisel korunma bilgileri Çevreye olan etkileri ile ilgili bilgiler Tepkime ve kararlılık bilgileri Toksikoloji (zehirleme) bilgileri İmha etme bilgileri Mevzuat ile ilgili bilgiler Diğer bilgiler bulunmaktadır. Bu formlara kimyasal madde üreticisi olan firmaların internet sitelerinden ulaşmak mümkündür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Örnek Kimyasal bir madde için MSDS formuna; gibi internet sayfalarından ulaşabilirsiniz. Kimyasal madde veya karışımların bulunduğu kapların üzerinde güvenlik bilgi formunda yer alan bilgilerin özetlendiği etiketler bulunmalıdır. 20 Ocak 2009 tarihinde Avrupa Birliği (AB) tarafından getirilen yeni sınıflandırma etiketleme ve ambalajlama (Classification, Labelling and Packaging=CLP) tüzüğü ile kimyasal madde etiketleri yenilenmiştir. Şekil de eski ve yeni kimyasal madde etiketlerine örnek verilmiştir. Şekil Kimyasal madde etiketleri ( Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Kimyasal madde etiketlerinde, kimyasal maddelerle ile ilgili bilgilendirme (depolanma, tehlike gibi) yapmak amacıyla görsel uyarı özelliği taşıyan tehlike sembolleri kullanılmaktadır. Bu semboller uluslararası olarak kullanılan ve eğitimsiz kişiler tarafından da kolayca anlaşılabilecek şekillerden oluşmaktadır. CLP tüzüğü ile tehlike sembollerinin yerine tehlike piktogramları kullanılmaya başlanmıştır. Şu an her iki gösterim de kullanılmaktadır. Fakat AB üyesi ülkelerde, 2015 yılına kadar sınıflandırma, etiketleme ve ambalajlama işlemleri CLP tüzüğüne uygun olmak zorunda olacaktır. Bazı tehlike sembolleri, piktogramları ve anlamları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo Bazı tehlike sembolleri, piktogramları ve anlamları ( ve Sembol Piktogram Tehlike İbaresi Patlayıcı Madde (Explosive) Çok kolay alev alıcı Kolay alev alıcı (Flammable) Okside edici, yakıcı (Oxidising) Aşındırıcı madde (Corrosive) Referans Harf E F+ F O C Açıklama Oksijen yokluğunda bile patlama riski taşıyan gazların oluşumuna neden olan veya ısıtıldığında patlayan kimyasalları belirtir. Parlama noktası, 0 C'ın ve kaynama noktası ise 35 C'ın altında olan çok kolay alev alan sıvılar ile oda sıcaklığında ve atmosfer basıncında alev alan gazlar, parlama noktası 21 C'ın altında olan kolay alev alan sıvılar ile kolay tutuşan katıları belirtir. Yapılarından oksijen çıkarabilen (organik peroksitler gibi) ve bu nedenle yangın tehlikesi oluşturabilen, yükseltgeyici maddeleri belirtir. Havanın oksijeni ile çok kolay yakıcı bir kimyasala dönüşebilir. Aşındırıcı özellik taşıyan ve canlıların dokularına zarar verici kimyasalları belirtir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Çok toksik Toksik Zararlı Tahriş edici Çevre için tehlikeli T+ T Xn Xi N Yutulması, solunması veya deri aracılığı ile teması halinde sağlığa zararlı hatta ölümcül olabilen zehirli (toksik) maddeleri belirtir. Bu sembolü taşıyan bazı maddelerin uzun süreli ve denetimsiz kullanımı, kanserojenik veya kısırlaştırıcı etkilere neden olabilmektedir. Yutulması, solunması veya deri aracılığı ile nüfuz etmesi halinde sağlığa akut veya kronik zararlı olabilen ve kısa süreli veya sürekli temas sonunda deri ve/veya solunum yollarında tahriş edici etkiler gösterebilen zararlı maddeleri belirtir. Kısa orta veya uzun vadede çevreye (hava veya toprak) zarar verebilen maddeleri belirtir. Karşılığı yok Basınç altındaki veya sıkıştırılmış gazlar Karşılığı yok Karsinojen (Kanserojen) CLP tüzüğü ile birlikte tehlike kodu R yerine H (Hazard) ve önlem kodu S yerine ise P (Precautionary) ibareleri kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca kimyasal madde etiketleri üzerinde, kullanılan kimyasal maddenin veya karışımın içerdiği risk ve güvenlik durumunu belirten R (Risk) ve S (Safety) kodları da yer almaktadır. Etiketler, madde veya karşımın tehlike kaynaklarını ve ciddiyetini açıklayan tehlike ifadelerini ve bu tehlikelerin insan sağlığına veya çevreye olan olumsuz etkilerini engellemek veya en aza indirmek için önlem ifadelerini taşımalıdır. Bununla birlikte, şayet madde ya da karışımın daha ciddi bir tehlike göstermesi söz konusu ise etikette tehlike (danger), daha az tehlikeli ise uyarı (warning) kelimesi de bulunmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Örnek Risk ve güvenlik kodları tek ya da çoklu olabilir. Örneğin; R1 :Kuru hâlde patlayıcıdır. R10 :Alevlenebilir. R42/43 :Solunduğunda ve cilt temasında alerji yapabilir. S2 :Çocukların erişemeyeceği yerde tutun. S15 :Sıcaktan koruyun. S36/37 :Uygun koruyucu giysi ve eldiven kullanın. KİMYASAL MADDELERİN DEPOLANMASI Kimyasal maddelerin depolandığı ortamların, maddenin türüne göre birtakım özelliklere sahip olması gerekmektedir. Kimyasal maddeleri standartlara uygun olarak depolamak en önemli güvenlik kurallarındandır. Kimyasal maddelerin depolanması için gerekli şartlar aşağıdaki gibi sıralanabilir: Bir arada bulunması tehlikeli olan maddeler kesinlikle birlikte depolanmamalıdır. Kimyasal maddeler tehlike sınıflarına göre depolanmalı, alfabetik sistem kullanılmamalıdır. Birbirleriyle temas etmemesi gereken maddeler dikkate alınarak yerleştirilmelidir. Yüksekliği 2 m yi geçmeyen tahta raflar tercih edilmelidir. Kimyasal maddelerin yerleştirildiği raflar duvara sağlam bir şekilde tutturulmalıdır. Bütün rafların önü koruma setleri ile çevrelenmelidir. Kimyasal maddeler yerde ya da erişilemeyecek yükseklikte olmamalıdır. Depodaki bütün kimyasalların kayıtlı olduğu bir sistem olmalıdır. Depo olarak kullanılan yerde duman dedektörü ya da yaygına karşı uyarıcı bir sistem bulunmalıdır. Depoda gerekli miktarda madde saklanmalıdır. Depoda bulunan her kimyasal madde için, üzerinde kimyasal maddenin adı, tehlike sınıfı vb. bilgilerin bulunduğu etiketler olmalıdır. Özellikle yanıcı maddeler için özel dizayn edilmiş buzdolapları kullanılmalıdır. Depo olarak kullanılan binaların yıldırım koruması olmalı, rafları ve kapıları topraklanmalıdır. Deponun zemini kaymaz ve kolay temizlenebilir olmalıdır. Kimyasal maddeleri depolarken en çok dikkat edilmesi gereken konu temas halinde bulunması tehlikeli olan kimyasallardır. Tablo de birbirleriyle temas etmemesi gereken kimyasal maddeler verilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Tablo Birbiriyle temas etmemesi gereken kimyasal maddeler ( Kimyasal Madde Aktif karbon Alkali metaller (Na, K.vb.) Amonyak (NH 3 ) Temas Etmemesi Gereken Maddeler Kalsiyum hipoklorit [Ca(ClO) 2 ], oksitleyici maddeler Hidrokarbonlar ve sulu çözeltileri, su Civa (Hg), klor (Cl), iyot (I), brom (Br), kalsiyum (Ca) Amonyum nitrat Toz halindeki metaller, yanıcı sıvılar, kükürt, kloratlar, tüm asitler, (NH 4 NO 3 ) nitritler Anilin Hidrojen peroksit (H 2 O 2 ), nitrik asit (HNO 3 ) Asetik asit (CH 3 COOH) Asetilen Kromik asit (H 2 CrO 4 ), nitrik asit (HNO 3 ), hidroksil içeren bileşikler, etilen glikol, perklorik asit (HClO 4 ), peroksitler, permanganatlar Flor (F), klor (Cl), brom (Br), bakır (Cu), civa (Hg), gümüş (Ag) Aseton Derişik nitrik asit (HNO 3 ), derişik sülfürik asit (H 2 SO 4 ) Bakır (Cu) Asetilen, hidrojen peroksit (H 2 O 2 ) Brom (Br) Amonyak (NH 3 ), asetilen, bütan ve diğer petrol gazları Civa (Hg) Asetilen, amonyak (NH 3 ) Flor (F) Bütün maddeler Gümüş (Ag) Asetilen, oksalik asit (H 2 C 2 O 4 ), tartarik asit (C 4 H 6 O 6 ), amonyak (NH 3 ), karbondioksit (CO 2 ) Hidroflorik asit (HF) Amonyak (NH 3 ) Hidrojen peroksit (H 2 O 2 ) Hidrokarbonlar Hidrosiyanik asit (HCN) Bakır (Cu), krom (Cr), demir (Fe), metal ve metal tuzları, yanıcı sıvılar, anilin, nitrometan Flor (F), klor (Cl), brom (Br), kromik asit (H 2 CrO 4 ), sodyum peroksit (Na 2 O 2 ) Nitrik asit (HNO 3 ), alkali metaller (Na, K, v.b.) İyot (I) Asetilen, amonyak (NH 3 ) Klor (Cl) Kloratlar Kromik asit (H 2 CrO 4 ) Nitrik asit (HNO 3 ) Oksijen (O) Okzalik asit (H 2 C 2 O 4 ) Perklorik asit (HClO 4 ) Amonyak (NH 3 ), asetilen, bütan ve diğer petrol gazları Amonyak (NH 3 ), toz halindeki metaller Asetik asit (CH 3 COOH), gliserin, bazı alkoller, yanıcı sıvılar Asetik asit (CH 3 COOH), anilin, kromik asit (H 2 CrO 4 ), hidrosiyanik asit (HCN), yanıcı sıvılar ve gazlar Yağlar, hidrojen (H), yanıcı sıvılar, yanıcı katılar ve yanıcı gazlar Gümüş (Ag), civa (Hg) Asetik anhidrit, alkoller, karbon tetraklorür (CCl 4 ), karbon dioksit (CO 2 ) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Potasyum permanganat (KMnO 4 ) Sodyum nitrat (NaNO 3 ) Sülfürik asit (H 2 SO 4 ) Yanıcı sıvılar Gliserin, etilen glikol, benzaldehit, sülfürik asit (H 2 SO 4 ) Amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ), diğer amonyum tuzları Kloratlar, perkloratlar, permanganatlar Amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ), kromik asit (H 2 CrO 4 ), hidrojen peroksit (H 2 O 2 ), nitrik asit (HNO 3 ), halojenler Kimyasal maddeler depolanırken maddenin hali (katı, sıvı, gaz) de göz önünde bulundurulmalıdır. Katı bir madde ile sıvı bir maddenin bir arada depolanması akma, sızıntı vb. durumlarda tehlike oluşturabilmektedir. Bunun yanı sıra asidik ve bazik maddelerin de birlikte depolanması doğru değildir. Kimyasal maddeler depolanırken hangi özellikteki maddelerin bir arada bulunup bulunamayacağı aşağıda verilen tablodaki gibi kısaca özetlenebilir. Tablo Kimyasal depolama matrisi ( o o ; Beraber depolanabilir. - ; Beraber depolanamaz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 o; Özel önlemler alınarak beraber depolanabilir. KİMYASAL ATIKLARIN İMHA EDİLMESİ Bir kimyasal maddenin üzerinde bulunan etikette, tehlike sınıfı belirtilmiş ve tehlike piktogramlarından herhangi biri gösterilmiş ise bu kimyasal maddenin atıkları tehlikeli atık olarak kabul edilir. Tehlikeli kimyasal atıklar evsel atıklarla birlikte toplanamaz, kanalizasyon sistemi ile uzaklaştırılamaz, havaya verilemez ve yakılamazlar. Bu atıklar ancak Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne uygun olarak imha edilmelidir. Tehlikeli atıklar özelliklerine göre sınıflandırılabilirler: 1. Yanıcı maddeler 2. Tahriş edici (korozif) maddeler 3. Reaktif maddeler 4. Zehirli (toksik) maddeler Tıbbi atıklar (kadavralar, kültürler vb.), şırınga iğneleri, zehirlilik sınırı düşük atıklar gibi tehlikeli kabul edilmeyip fakat insan sağlığını ve çevreyi korumak için miktarı, fiziksel, kimyasal veya biyolojik özellikleri bilinmesi gereken atıkların da özel taşıma ve imha edilmesi gerekmektedir. Tehlikeli atıklar imha edilirken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır: Tehlikeli atıklarla radyoaktif atıklar karıştırılmamalı, Atık kutuları etiketlenmeli, Atık kutuları taşıncaya kadar doldurulmamalı, Organik ve sulu atıklar aynı kutuda biriktirilmemeli, Boş kimyasal şişeleri atılmadan önce kontrol edilmeli, Karıştırılmaları tehlikeli olan maddelerin atıklarının toplanırken bir araya gelmemesi sağlanmalı, Halojenli ve halojensiz organik madde atıkları karıştırılmamalıdır. KİMYASAL MADDE KAZALARINDA İLKYARDIM Kimyasal maddelerle çalışıldığında veya çalışılan ortamda kimyasal maddeler bulunduğunda meydana gelebilecek kazalar esnasında yapılması gereken müdahaleleri bilmek oldukça önemlidir. Zehirlenmeler Kimyasal bir maddeden dolayı herhangi bir kazaya maruz kalan kişi ilk müdahaleden sonra mutlaka bir sağlık kuruluşuna götürülmelidir. Herhangi bir kimyasal madde çok küçük miktarlarda bile solunduğunda, emildiğinde, yutulduğunda veya enjekte edildiğinde zehir etkisi gösterebilir. Zehirlenme maddenin katı, sıvı ya da gaz hâllerinde biriyle meydana gelebildiği gibi maddenin tozuyla da olabilmektedir. Zehirlenmelerde genel olarak; Zehirli maddeye temas eden kısım bol suyla yıkanır. Zehirlenme ağız yoluyla gerçekleşmiş ise kişiye bol su veya süt içirilir. Eğer alınan madde baz ise kişiye seyreltik asetik asit veya seyreltik sitrik Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 asit çözeltisi içirilir. Asit ise, ağız önce bol su daha sonra %5 lik sodyum bikarbonat çözeltisi ile çalkalandıktan sonra bol su veya süt içirilir. Zehirlenme gazdan kaynaklanıyorsa, kişi hemen açık havaya çıkarılır. Zehirlenmeye sebep olan madde tahriş edici bir türden ise kişiye kusturma işlemi uygulanmaz. Yanıklar Kimyasal maddelerle temas hâlinde en sık rastlanan kazalardan birisidir. Yanıklarda; Kimyasal maddenin döküldüğü kısımdaki giysiler çıkarılarak deriyle teması kesilir. Asitlerin sıçraması durumunda, sıçradığı yer önce bol suyla ardından sodyum bikarbonat çözeltisi ile yıkanmalıdır. Alkali metallerden kaynaklanan yanıklarda, yanan kısım önce bol suyla ardından %1 lik asetik asit çözeltisi ve tekrar su ile yıkanmalıdır. Bazlardan meydana gelen yanıklarda, bazdan etkilenen bölge önce bol suyla ardından seyreltik asetik asit çözeltisi ile yıkanmalıdır. Yangınlar Kimyasal maddelerin birçoğu yanıcı özelliğe sahip olup (aseton, etilalkol, dietileter vb.) bu gibi maddelerin bulunduğu ortamlarda oldukça dikkatli olmak gerekmektedir. Bu ve benzeri maddelerden dolayı yangın çıkmaması için; Yanıcı özelliğe sahip maddelerle çalışıldıktan sonra hemen çalışma ortamından uzaklaştırılmalı, eğer çalışma ortamına dökülmüşse temizlenmelidir. Yanıcı maddelerin atıkları lavabolara dökülmemelidir. Alevler çalışılacak ortamın yakınlarında kolay alev alabilen maddeler bulundurulmamalıdır. Yanıcı maddelerin bulunduğu cam kaplar direkt gün ışığı alan ortamlara bırakılmamalıdır. Tam sönmemiş kibrit çöpü gibi maddeler çöp kutusuna atılmamalıdır. Kolay buharlaşan sıvılarla çeker ocak gibi kapalı ve havalandırması bulunan ortamlarda çalışılmalıdır. İçerisinden doğal gaz, tüp gaz gibi gazların geçtiği borular sık sık kontrol edilmeli, çatlama vb. gibi durumlarda derhal değiştirilmelidir. D sınıfı yangınlarda kesinlikle su kullanılmaz. Bütün önlemler alınmış olmasına rağmen yine de yangın çıkma ihtimali mümkündür. Yangınlar, yanıcı madde türü ve çıkış sebebine göre dört grupta toplanabilir: A sınıfı yangınlar: Odun, kumaş, kâğıt benzeri maddelerin tutuşmasıyla meydana gelen yangınlardır. Bu yangınların söndürülmesi için ortamın sıcaklığı su yardımıyla maddenin tutuşma sıcaklığının altına düşürülmesiyle yapılır. B sınıfı yangınlar: Yanıcı sıvılar veya sıvılaşabilen katılardan dolayı meydana gelen yangınlardır. Sıcaklık alev alma noktasının altına zor düşürüldüğü ya da Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 düşürülemediği için bu yangınların söndürülmesi zordur. Bu tür yangınları söndürebilmek için, yanan kısmın üzeri battaniye, köpük, karbondioksit veya alev almayan başka bir sıvıyla örtülerek havanın oksijeni ile olan teması kesilir. C sınıfı yangınlar: Yanıcı gazların (LPG, hidrojen vb.) sebep olduğu yangınlardır. Kuru kimyasal tozlar yardımıyla söndürülebilirler. Ayrıca elektrikli cihazlardan kaynaklanan yangınlar da bu sınıfta yer almaktadır. D sınıfı yangınlar: Magnezyum, sodyum, lityum gibi yanabilen metallerden kaynaklanan yangınlardır. Bu yangınlar kuru kimyasal tozlar (grafit) yardımıyla söndürülebilirler. Yangın Söndürme Yöntemleri Soğutmak ya da havayı kesmek yoluyla yangınlar söndürülebilir. Soğutma: Bu yöntemde en çok kullanılan su ile soğutmadır. Su, yangın ortamına püskürtülerek ya da kütlesel olarak gönderilir. Isının düşürülmesi ve oksijenin azaltılarak yangının söndürülmesi prensibine dayalı bir söndürme çeşididir. Suyun kullanılamadığı soğutma işlemlerinde yanıcı maddeyi dağıtma yöntemi kullanılır. Yangına sebep olan maddenin dağıtılmasıyla yüksek ısı bölünerek düşer ve yangın yavaş yavaş söner. Havayı kesme: Yangının devamlılığını sağlayan ortamdaki oksijenin varlığıdır. Bu yöntemde yangın ortamının havayla olan teması kesilir. Bunun için yangın ortamını örtme, oksijensiz bırakma ya da yanıcı maddenin ortadan kaldırılması gibi yollar uygulanır. Yangın söndürmek için çeşitli araç ve malzemeler kullanılmaktadır. Bunlar; HFC-227, yangın söndürmede kullanımı yasaklanan Halon 1301 gazını yerine kullanılan alternatif bir gazdır. Su; kullanılan en yaygın yangın söndürme maddesidir. A tipi yangınlar için çok iyi bir söndürücüdür. Ancak elektrik temasının olduğu ortamlarda yangın söndürücü olarak su kullanılmamalıdır. Kum; havayla temas kesme esasına dayanan bir söndürme aracıdır. Yanıcı maddeyi tamamen örter. Oldukça güvenli bir yangın söndürücüdür. Karbondioksit (CO 2 ) gazı; yanıcı maddeyi oksijensiz bırakarak yangının söndürülmesini sağlar. Havadan daha ağır olan boğucu bir gazdır. Ancak açık alanlarda ve hava akımının olduğu yerlerde CO2 gazı kullanarak yangını söndürmek zordur. Köpük; yangını örtme, boğma, soğutma, ısıyı yayma ve su buharı oluşturma özellikleri yardımıyla yangının sönmesini ya da kontrol edilmesini sağlar. Heptafloropropan (HFC-227); yangına neden olan kimyasal reaksiyonları bozma ve ısı enerjisini absorbe etme(soğurma) özellikleri sayesinde yangının sönmesini sağlar. A ve B sınıfı yangınlar için ideal bir söndürücüdür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Özet Kimyasal maddelerin özelliklerini bilmek çok önemlidir. Taşıma, depolama, zararlı içerik, ilkyardım gibi kimyasal bir madde ile ilgili bütün bilgiler güvenlik bilgi formlarında yer almaktadır. Herhangi bir kimyasal madde ile çalışmadan önce bu bilgilerin öğrenilmesi gerekmektedir. Aksi hâlde muhatap olunan kimyasal maddeden kaynaklanan basit bir olay bile tehlikeli hâl alabilir. Kimyasal maddelerin bulunduğu kaplar üzerinde etiketler bulunmaktadır. Bu etiketlerde kimyasal maddenin özellikleri, tehlike sembolleri, risk ve güvenlik bilgileri yer alır yılında Avrupa Birliği tarafından getirilen yeni bir tüzük ile (CLP tüzüğü) kimyasal madde etiketleri yenilenmiştir. Etiketlerde bulunan tehlike sembollerinin yerini piktogramlar, risk ve güvenlik bilgilerinin yerini ise tehlike (H) ve önlem (P) bilgileri almıştır. Kimyasal maddeler depolanırken etiketlerinde verilen özellikleri muhakkak göz önünde bulundurulmalıdır. Birbiri yle temas etmesi sakıncalı olan maddeler kesinlikle bir arada bulundurulmamalıdır. Depolama şartlarına dikkat edilmediği taktirde kazalar kaçınılmazdır. Kimyasal maddelerin atıkları da doğru imha edilmediği zaman tehlikeli olabilir. Herhangi bir kimyasal madde atığı sıradan zararsız atıklar gibi yok edilemez. Her kimyasal maddenin atıklarını özelliğine göre imha etmek gerekir. Kimyasal maddelerle kurallara uygun olarak çalışılmadığında kazalar kaçınılmaz olacaktır. Bu kazalar çok basit olabildiği gibi ciddi sonuçlara da sebebiyet verebilir. Bütün önlemlere rağmen kimyasal bir maddeden kaynaklanan kazalarla (zehirlenme, yaralanma, yangın gibi) karşılaşılması muhtemeldir. Kaza anında da yapılması gereken bir takım acil yardım müdahaleleri bulunmaktadır. Kazanın kaynağını oluşturan maddenin türüne göre müdahale yapılmalıdır. Bu yüzden kimyasal maddelerin özelliklerini önceden bilmek oldukça yardımcı olacaktır. Kazaya maruz kalan kişiyi yapılan müdahale her zaman kurtarıcı olamayabileceğinden, kişi muhakkak bir sağlık kuruluşuna götürülmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Kimyasal maddelerin güvenlik formlarında aşağıdakilerden hangisi bulunmaz? a) İsim ve içerik bilgisi b) Depolama bilgisi c) Taşıma bilgisi d) İlkyardım bilgisi e) Nerede kullanılacağı bilgisi 2. Aşağıdakilerden hangisi patlayıcı maddeyi ifade eden piktogramdır? a) b) c) d) e) 3. AB üyesi ülkelerde, 2015 yılına kadar sınıflandırma, etiketleme ve ambalajlama işlemleri hangi tüzüğe uygun olarak düzenlenmelidir? a) OECD b) CLP c) WHO d) UNESCO e) UST 4. Kimyasal maddelerin depolanması ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? a) Yüksekliği 2 m yi geçmeyen tahta raflar tercih edilmelidir. b) Depoda gerekli miktarda madde saklanmalıdır. c) Bütün maddeler birlikte depolanmalıdır. d) Deponun zemini kaymaz ve kolay temizlenebilir olmalıdır. e) Depodaki bütün kimyasalların kayıtlı olduğu bir sistem olmalıdır. 5. Kimyasal atıkların imha edilmesi ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi doğrudur? a) Kimyasal atıklar evsel atıklarla birlikte imha edilemez. b) Kimyasal atığın türü ne olursa olsun aynı yerde imha edilebilir. c) Kimyasal atıkların imhası radyoaktif maddelerle aynı şekilde yapılabilir. d) Her kimyasal atık için ayrı bir kaba ihtiyaç yoktur. e) Kimyasal atıklar kanalizasyon sistemine dökülebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 6. Kimyasal bir maddeden zehirlenen birine aşağıdakilerden hangisi yapılamaz? a) Zehirli maddeye temas eden kısım bol suyla yıkanır. b) Zehirlenme gazdan kaynaklanıyorsa, kişi hemen açık havaya çıkarılır. c) Zehirlenme ağız yoluyla gerçekleşmiş ise kişiye bol su veya süt içirilir. d) Zehirlenmeye neden olan madde asit ise kişiye limon suyu içirilir. e) Zehirlenmeye sebep olan madde tahriş edici bir türden ise kişiye kusturma işlemi uygulanmaz. 7. Asit sıçraması durumunda aşağıdakilerden hangisi yapılmalıdır? a) Asidin sıçradığı yer önce bol suyla ardından sodyum bikarbonat çözeltisi ile yıkanmalıdır. b) Kişi açık havaya çıkarılmalıdır. c) Kişiye süt içirilmelidir. d) Asidin sıçradığı yere baz dökülmelidir. e) Kişiye suni solunum yaptırılmalıdır. 8. Aşağıdaki maddelerden hangisi yangın söndürmede kullanılmaz? a) Su b) Köpük c) CO 2 d) HFC-227 e) Oksijen gazı 9. Aşağıdaki yangın türlerinden hangisinde su kullanılmaz? a) A sınıfı yangınlar b) B sınıfı yangınlar c) C sınıfı yangınlar d) D sınıfı yangınlar e) Orman yangınları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 10. Aşağıdakilerden hangisi yangın çıkmaması için alınacak önlemlerden değildir? a) Yanıcı maddelerin atıkları lavabolara dökülmemelidir. b) Yanıcı maddeler istenilen ısıtıcılarda ısıtılmalıdır. c) Yanıcı özelliğe sahip maddelerle çalışıldıktan sonra hemen çalışma ortamından uzaklaştırılmalıdır. d) İçerisinden doğal gaz, tüp gaz gibi gazların geçtiği borular sık sık kontrol edilmelidir. e) Alevle çalışılacak ortamın yakınlarında kolay alev alabilen maddeler bulundurulmamalıdır. CEVAP ANAHTARI 1.E, 2.B, 3.B 4.C, 5.A, 6.D, 7.A, 8.E, 9.D, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Gündüz, T. (2010). "Kantitatif Analiz Laboratuvar Kitabı", 10. Baskı, Gazi Kitabevi Tic. Ltd. Şti., ANKARA Kimyasal Maddeleri Depolama, (2009). Milli Eğitim Bakanlığı, Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi Yayınları. Ankara. Sayılkan, F., Emre, F. B., Sayılkan, H. ve Bağ, H. (2007). Genel Kimya Laboratuvarı Baskı, Pegem Yayıncılık. ANKARA. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16