VE YAPI DENET M YASALARININ SA LI I VE GÜVENL AÇISINDAN BÜTÜNLE K NCELENMES

Transkript

1 Eski ehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik Mimarl k Fakültesi Dergisi Cilt : XXIV, Say : 2, 2011 Journal of Engineering and Architecture Faculty of Eski ehir Osmangazi University, Vol : XXIV, No: 2, 2011 Makalenin Geli Tarihi : Makalenin Kabul Tarihi : VE YAPI DENET M YASALARININ SA LI I VE GÜVENL AÇISINDAN BÜTÜNLE K NCELENMES S. Ümit D KMEN 1, R fat AKBIYIKLI 2, Osman AYTEK N 3, Selim BARADAN 4 ÖZET : sa l ve güvenli i ile ilgili yasa, tüzük ve yönetmeliklerin ana hedefi, genelde ba ta in aat sektörü olmak üzere i güvenli i performans n geli tirmek ve i aktivitelerinin daha sa l kl ve kazas z olarak sürdürülmesini sa lamakt r. Bu ba lamda, 2003 y l nda yürürlü e giren 4857 say l Yasas n n temel hedeflerinden birisi tüm sektörlerde i kazalar n n ve kazalara ba l kay plar n en aza indirilmesidir. Di er yandan, 2001 y l nda yürürlü e giren 4708 say l Yap Denetim Yasas temel olarak sa lam, kaliteli ve sa l kl yap lar üretilmesini hedeflemektedir. Bu çal man n amac, i sa l ve güvenli i konusunda iki yasan n bütünle ik bir incelemesinin yap lmas d r. ANAHTAR KEL MELER : n aat Sektörü, Sa l ve Güvenli i, Yasas, Yap Denetim Yasas. INTEGRATED EVALUATION OF LABOR AND CONSTRUCTION SUPERVISION LAWS WITH RESPECT TO OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY ABSTRACT : The main aim of the laws and regulations in occupational health and safety is to increase the occupational safety performance and to assure the healthy and accident free conductance of the activities, especially in the construction sector. In this respect, one of the main targets of the labor law, numbered 4857, that got in force in 2003 was to decrease the occupational accidents and the related losses to a minimum in all the sectors. On the other hand, the construction supervision law, numbered 4708, got in force in 2001 principally aims for the production of robust, good quality and healthy buildings. The objective of this study is an integrated evaluation of both laws with respect to occupational health and safety. KEYWORDS : Construction Sector, Occupational Health and Safety, Labor Law, Construction Supervision Law. 1 stanbul Kültür Üniversitesi, Mühendislik Mimarl k Fakültesi, n. Müh. Bölümü, Ataköy Yerle kesi, STANBUL 2 Sakarya Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, n aat Mühendisli i Bölümü, Esentepe Yerle kesi, ADAPAZARI 3 Eski ehir Osmangazi Üniversitesi, Mühendislik Mimarl k Fakültesi, n. Müh. Bölümü, Me elik Kamp., ESK EH R 4 Ege Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, n aat Mühendisli i Bölümü, Bornova Yerle kesi, ZM R

2 118 S. Ümit D KMEN, R fat AKBIYIKLI, Osman AYTEK N, Selim BARADAN I. G R n aat sektörü, tüm dünyada oldu u gibi, Türkiye de de tehlikeli i kollar aras ndad r. ILO (International Labour Organization) verilerine göre, geli mi ülkelerde in aat i çileri di er sektörlerde çal an i çilere oranla 3-4 kat, geli mekte olan ülkelerde ise 6 kat a kadar varan daha fazla kazaya u rama riski ta maktad rlar [1]. Sektörde ya anan kazalar sonucunda her y l çok say da yaralanma veya can kayb vakalar ya anmaktad r. Çizelge 1 de, y llar aras nda Türkiye deki tüm sektörlerde ve in aat sektöründe gerçekle en kazalara ait Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) (2008 y l ndan itibaren Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistiklerinden elde edilen verilerin bir özeti verilmi tir [2, 3]. Tüm Sektörler Çizelge y llar i kazalar. Tüm kazalar Sürekli i görememezlik Ölüm n aat Tüm n aat Tüm Sektörü Sektörler Sektörü Sektörler n aat Sektörü Y llar Adet Adet Oran % Adet Adet Oran % Adet Adet Oran % ,4% ,1% ,5% ,0% ,1% ,6% ,2% ,0% ,3% ,6% ,3% ,9% % ,0% ,2% ,0% ,8% ,7% ,4% ,9% ,4% ,2% ,2% ,5% ,5% ,9% ,3% ,7% ,7% ,8% ,0% ,4% ,3% ,7% ,3% ,8% ,7% ,6% ,2% ,8% ,8% ,5% ,0% ,9% ,8% ,4% ,6% ,4% ,6% ,0% ,3% ,4% ,1% ,3% Ortalama ,1% ,4% ,3% Çizelge 1 deki 18 y ll k dönemin verileri kullan larak hesap yap ld nda, in aat sektöründe ya anan toplam kazalar, ölümlü kazalar ve i görememezlikle sonuçlanan kazalar n tüm sektörlerdeki toplamlar n s ras yla % 9,4, % 19,4 ve % 26,7 sine kar geldi i görülmektedir. Çizelgedeki verilere göre tüm

3 ve Yap Denetim Yasalar n n Sa l ve Güvenli i Aç s ndan Bütünle ik ncelenmesi 119 sektörlerde i kazalar say s nda bir gerileme gözlense de, in aat sektöründe ölüm ve sürekli i görememezlik ile sonuçlanan kazalar n di er sektörlerde meydana gelen kazalara oranla birkaç istisna hariç yerini korumaktad r. Bu noktada vurgulanmas gereken ac bir gerçek ise bu istatistiklerin maalesef gerçe i tam olarak yans tmad d r. Örne in, ölümle sonuçlanan kazalara ait say lar n oldukça s hhatli olmas na kar n pek çok yaralanmal kaza yasal hükümlere ra men kay td kalabilmektedir. Fakat konu ile ilgili mevcut istatistikler her ne kadar yeterli ve sa l kl de ilse de mevcut durumdaki say lar n ne derece endi e verici oldu u aç kt r. Çal ma hayat nda, çal an i veren ili kilerini ve SG konusuda dâhil olmak üzere çal ma ortam n düzenleyen ve 30 y l a k n süredir yürürlükte olup art k güncelli ini bir hayli yitirmi olan 1475 say l yasan n güncelle tirilmesi de amaçlanarak, 4857 Say l Yasas 22/05/2003 tarihinde yay nlanarak yürürlü e girmi tir [4, 5]. Yeni yasada i sa l ve güvenli i ( SG) konusu geçmi teki yasa ve uygulamalara nazaran daha kapsaml ekilde ele al nm t r. Bu ba lamda yasan n temel amaçlar ndan birisi i kazalar n n en aza indirilmesi hedefiyle Avrupa Birli i normlar nda bir SG düzenleme ve denetim mekanizmas n n olu turulmas olmu tur. Ayr ca, in aat sektörü ile ilgili olarak, Dünyada ve Türkiye de olan bu yüksek kaza oranlar n da dikkate alarak in aat i leri Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl nca, 2009 y l nda ç kart lan ve halen yürürlükte olan Sa l ve Güvenli ine li kin Tehlike S n flar tebli ine göre çok tehlikeli s n f na giren i kollar aras nda s ralanm t r [6]. Di er yandan, Türk in aat sektörünün temel sorunlardan bir di eri ise kalite sorunudur. Denetimsiz ve yetersiz mühendislik hizmeti alarak olu mu olan yap sto u nedeniyle 1999 Gölcük ve Kayna l depremlerinde çok say da yap y k lm veya kullan lamaz hale gelmi tir. Sonuçta, 7,5 büyüklü ündeki Gölcük depreminde nin üzerinde can kayb ya anm ve maddi zararlar 20 milyar ABD Dolar n n üzerinde olmu tur [7]. Ard k olarak 3 ay arayla gerçekle en bu iki depremdeki can ve mal kay plar na bir anlamda tepki olarak yap kalitesinin artt r lmas amac yla 03/02/2000 tarihinde 595 say l Yap Denetimi Hakk nda KHK ç kart lm ancak kararname uygulamada ç kan s k nt lar n a lmas nda yetersiz kalm t r. Anayasa Mahkemesi nin bu kararnameyi iptal etmesinden sonra 13/07/2001 de 4708 say l Yap Denetim Yasas yürürlü e girmi tir [8]. Yasan n temel amac yap lar n, özel sektörce olu turulacak ba ms z uzman denetim kurulu lar nca denetlenmesini gerçekle tirmek ve bu vas ta ile kaliteli ve dayan kl yap lar n in as n sa lamakt r. Yasada bu kurulu lar n denetiminin kamu ad na Bay nd rl k ve skân Bakanl taraf ndan yap lmas hedeflenmi tir. Yasa ayr ca denetim kurulu lar na in aatta kalitenin sa lanmas n n yan s ra üretilen yap larda SG nin sa lanmas na yönelik görevler de yüklemi tir. Bu çal mada amaçlanan, her iki yasada da bulunan SG ye ait hükümlerin bütünle ik bir incelemesinin yap larak konuya olan etkilerinin ve olas katk lar n n incelenmesidir. Bu ba lamda Yap Denetim

4 120 S. Ümit D KMEN, R fat AKBIYIKLI, Osman AYTEK N, Selim BARADAN kurulu lar n n konuyu ili kin hâlihaz rdaki yakla mlar n tespit etmek amac yla stanbul, Ankara, zmir ve Sakarya da toplam 25 firmay kapsayan bir anket çal mas yap lm t r. II SAYILI YASASI 4857 Say l Yasas yürürlü e girdi i tarihten itibaren i sa l ve güvenli ini ilgilendiren konu ve amaçlar na yönelik önemli gündem maddelerini de içermi ve vurgulam t r. zleyen ba l k ve aç klamalar da bu önemi vurgulanan SG ile ilgili maddelerin in aat sektörü ile ilgili ve ili kili olan hususlar n belirtmekte ve de erlendirmektedir. II.1. Yasadaki SG ile lgili Maddeler Yasa i hayat n n temel prensiplerini düzenlemenin yan s ra sa l kl ve güvenli i ortamlar n n tesis edilmesini amaçlamaktad r. Bu ba lamda yasan n 5 nci bölümünde yer alan SG ile ilgili ve in aat sektörü için önemli olan maddeleri a a daki gibi s ralayabiliriz; yerlerinde i verenin ve i çilerin i sa l ve güvenli inin sa lanmas amac yla uymak zorunda olduklar yükümlülü ün tan mlanmas (Madde 77) Sa l k Bakanl n n görü ünü alarak Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl i yerlerinde i sa l ve güvenli i önlemlerinin al nmas amac yla tüzük ve yönetmelikler ç kar lmas (Madde 78) yerlerinin Bakanl kça tefti i ve i in durdurulmas veya kapat lmas (Madde 79) sa l ve güvenli i kurulu bulundurulmas (Madde 80) sa l ve güvenli i hizmetlerinin i yeri hekimi, i güvenli i uzman ve ortak sa l k ve güvenlik birimi taraf ndan yürütülmesi (Madde 81) sa l ve güvenli i konusunda i çilerin i vereninden isteyebilecekleri talepler (Madde 83). II.2. SG ile lgili Maddelerin n aat Sektörü Yönünden ncelenmesi Türkiye de in aatlarda olan kazalar n ciddi bir miktar n n çe itli nedenlerle kay t d kald yukar da da bahsedildi i üzere maalesef bilinen bir gerçektir. Bu ba lamda yasa madde 77 de kazalar n 2 i günü içerisinde bölge çal ma müdürlü üne bildirilmesini art ko maktad r. Böylece yasada kaza istatistiklerinin daha sa l kl ve güvenilir hale gelmesi hedeflenmi tir. Di er yandan, her ne kadar, Madde 105 de, Madde 77 de ki sa l ve güvenli i ile ilgili hükümlere ayk r l k halinde 1,000 TL ceza kesilece i öngörülmü se de adli takip gerektirmeyen vakalar n bildirilmedi i bir gerçektir. Adli takip gerektirmeyen veya adli takibe u ramayan kazalar n ilgili makamlara bildirilmemesinde in aat

5 ve Yap Denetim Yasalar n n Sa l ve Güvenli i Aç s ndan Bütünle ik ncelenmesi 121 sektöründe az msanamayacak miktarda olan kay t d ve sigortas z i çi çal t r lmas n n etkisinin oldu u da bir gerçektir. Madde 78 ile makine, araç gereç kullanan baz ki ilerin korunmas amac yla yönetmelik ç karma yetkisi ÇSGB ye verilirken çok önemli bir konu olan bu makine, araç ve gereçlerin ne gibi emniyet sistemleri içerece i konusunun ba ka yasa veya yönetmelik veya standartlara b rak ld anla lmaktad r. Ne yaz k ki, Türkiye de in aat makine, araç, gereç ve ekipmanlar ile ilgili son y llarda çok say da artname, yönetmelik ve/veya standart yay nlanm olsa da, sektörde bunlar n hakk nda yeterli bilgi birikimi ve kullan m al kanl yoktur. Örne in, in aat i iskeleleri ile ilgili Türk Standartlar Enstitüsü nce yay nlanm olan standartlar mevcut ise de bu standartlara uygun iskele kullan m yok gibidir. stanbul da 2010 y l nda 104 antiye ziyaret edilerek yüz yüze yap lm olan bir anket çal mas nda, ziyaret edilen antiyelerin hiç birinde bu standartlara uygun iskeleye rastlanmam t r [9]. Di er taraftan, yasan n bu maddesine ba l olarak ÇSGB taraf ndan ç kar lm olan Yap lerinde Sa l k ve Güvenlik Yönetmeli i nde ise makine ve ekipman için sadece iyi çal r durumda olmas ibaresi vard r. Fakat bu ibareden ne kastedildi i ise aç kça belirtilmemi tir. Trafi e ç kmayan müteharrik makineler veya kald rma araçlar için herhangi bir periyodik muayene veya sertifikaland rma sistemi yoktur. Madde 79 da in aat sektörünü ilgilendiren en önemli nokta ya am için tehlikeli ibaresinin tarifinin yap lmam olmas d r. Elbette bu tarifin yasan n içinde yap lm olmas beklenemez ama bu ibarenin tarifi mevcut yönetmelik ve standartlarda da hangi durumlar n ya am tehlikesi olu turaca veya hangi i lerde ya am tehlikesini önleyici ne gibi önlemler al nmas gerekti ini belirten kapsaml tarifler ya yoktur ya yetersizdir veya sektörce uygulanmamaktad r. Ayr ca her ne kadar bürokratik bir i lem olarak gözükse de bölge müdürünün kurulacak komisyonda olmas bölge müdürünün i yükünü ciddi ekilde artt racak yönde olan bir yakla md r. Di er önemli bir nokta ise i çi temsilcisinin seçimidir. Bu konu yasada aç k b rak lm t r. Bu ba lamda, örne in maddede bahsi geçen tehlikeli durumun kaz çal malar veya patlat c kullan m ile ilgili olmas halinde ve seçilen i çi temsilcisi de kal p ustas oldu u takdirde, i çi temsilcisinden komisyon çal malar na sa lamas beklenen fayda büyük olas l kla gerçekle meyecektir. Bu yüzden i yerinin kapat lmas konusunda bürokrasinin biraz daha azalt larak i müfetti lerine biraz daha serbestlik tan nmas bu uygulaman n daha s k gerçekle mesini sa layacak ve dolay s yla i verenlerin i sa l ve güvenli ini sa lamada daha titizlikle davranmas na neden olacakt r. sa l ve güvenli i kurulu üphesiz i yerlerinde i güvenli ini sa lama konusunda at lacak önemli ad mlardan bir tanesidir (Madde 80). Ancak, böyle kurullar n kurulmas i güvenli i kültürünün anla lmas ve oturmas ndan sonra gerçekle ecek bir ad md r. Aksi takdirde ülkemizdeki gibi sadece teoride bulunan ancak gerçekte faal olmayan bir uygulama haline dönü ür. Örne in, yukar da bahsi geçen stanbul da ki 104 antiye üzerinde yap lm olan çal mada 50 ve üzeri çal an olan antiyelerin (tüm antiyelerin %77,9 u) sadece %82,7 sinde SG kurulu oldu u tespit edilmi tir [9]. Bu da yasan n

6 122 S. Ümit D KMEN, R fat AKBIYIKLI, Osman AYTEK N, Selim BARADAN üzerinden ara t rma tarihinde 7 y l geçmesine ra men tam anlam yla i lerlik kazanmad n göstermektedir. Madde 80 ve 81 de yer alan 50 çal an say s limiti Türk in aat sektörü aç s ndan en tart maya aç k konulardan biridir. Çünkü birçok in aattaki çal an say s zikredilen 50 say s ndan dü üktür veya sektörde bulunan kay ts z çal anlar nedeniyle dü ük gözükmektedir. Bilhassa ehir içinde yap lan birçok in aatta kay tl i çi say s 50 nin alt ndad r. Ayr ca baz karma k ve tehlikeli in aat projelerinin 50 i çinin alt nda tamamlanabilece i de bir gerçektir [10]. Kald ki, toprak göçmeleri nedeniyle ço u ölümlü çok say da kazan n ya and altyap projelerinde çal an say s birço unda 50 nin alt nda kalmaktad r. Bu maddelerin in aat sektörü aç s ndan yeniden ele al n p düzenlenmesi gerekmektedir. Örne in, in aat i lerinde 50 çal anla k s tlamak yerine in aat ruhsat na tabii tüm in aat i leri, belediyelerce ruhsata tabii olmay p sadece yaz l izne tabi in aat i leri ile 4734 say l Kamu hale Kanunu na [11] uygun olarak ihale edilmi olan kamu kurulu lar in aat i leri tan m yap larak in aat i lerinin büyük bir yüzdesinin ve yasan n kapsam d nda olan kamu in aatlar n n bu maddenin kapsam na al nmas sa lanabilir May s ay nda bu kanunda yap lan son düzenleme ile 81 ve 82. maddeler birle tirilmi ve 81. maddeye i verenlere SG hizmetlerini i letme d ndan alma serbestli i eklenmi tir. Ortak sa l k ve güvenlik birimleri olarak tan mlanan bu i letme d kurumlardan SG hizmetlerinin al nmas in aat sektörü aç s ndan son derece sak ncal d r. Böyle bir senaryoda çok tehlikeli s n fta yer alan in aat antiyelerinde, i çi say s güvenli i uzmanlar n n görev, yetki, sorumluluk ve e itimleri hakk nda yönetmelik, Madde 10, f kra 4 te belirtilen 500 say s ndan fazla olmad sürece, tam zamanl çal t r lacak i güvenli i uzman zorunlulu u kalmamaktad r [10, 12]. Bu da maalesef halen i güvenli ini sa laman n ek masraf oldu u fikrine sahip birçok i verenin arzular paralelinde bir durum te kil etmektedir. Bu hükmün koyulma nedeni in aat sektöründe sadece A s n f i güvenli i uzmanlar n n görev alabilmeleri ve bunlar n say s n n Türkiye de az olmas d r [10]. Madde 83 ile bir oto kontrol mekanizmas getirilmek istendi i görülmektedir. Yani i i yapacak ki iye, ki inin durumu tehlikeli olarak mütalaa etmesi durumunda kamu korumas sa lanmaktad r. Ne var ki, sektör çal anlar n n ortalama e itim seviyesinin çok dü ük olmas, konu ile ilgili çok büyük olas l kla bilgilendirilmemi olmalar, sektörde sendikala ma seviyesinin çok dü ük olmas ve i ini kaybetme korkusu gibi nedenlerle maddeden beklenen faydan n k s tl olaca dü üncesini vermektedir. III SAYILI YAPI DENET M YASASI Yukar da da bahsedildi i üzere, 4708 say l Yap Denetim Yasas 1999 y l ndaki Kocaeli depremindeki büyük can ve mal kay plar n n arkas ndan in aat sektöründeki yap güvenli ini ve kalitesini artt rmaya

7 ve Yap Denetim Yasalar n n Sa l ve Güvenli i Aç s ndan Bütünle ik ncelenmesi 123 yönelik tarihinde yürürlü e konmu tur [8] say l Yap Denetim Yasas 1. maddesi Amaç, Kapsam ve Tan mlar ba l alt nda Bu Kanunun amac ; can ve mal güvenli ini teminen, imar plân na, fen, sanat ve sa l k kurallar na, standartlara uygun kaliteli yap yap lmas için proje ve yap denetimini sa lamak ve yap denetimine ili kin usul ve esaslar düzenlemektir... olarak tariflenmektedir. Yasan n di er maddeleri de dikkate al n nca ilk bak ta, yap denetimi hizmetinin, sadece yap larda kullan lan her türlü malzemenin standartlar na uygun seçilmesi ve her türlü imalat n da yine standartlar na ve yönetmeliklere uygun olarak yap lmas için verilen bir kontrollük hizmeti kan s na var labilir. Burada üzerinde durulmas gereken bir nokta da pratikte yap denetiminin sadece ta y c sistem kontrollü ü eklinde alg lanmas d r. Hâlbuki yasa yap denetim irketlerine tüm di er disiplinlerdeki tasar m ve uygulamalarda denetim görevini vermi tir. Di er yandan, 4708 Say l Yap Denetim Yasas na tabi firmalar n yapaca görevler aras nda yasan n 2. madde f bendinde, yerinde i güvenli i ve i çi sa l konusunda gerekli tedbirlerin al nmas için yap müteahhidini yaz l olarak uyarmak, uyar ya uyulmad takdirde durumu ilgili bölge çal ma müdürlü üne bildirmek ibaresi vard r. Bu maddenin sektörde farkl yorumlar vard r. Örne in Okumu a göre, 2. f kran n amac, teknik ve standartlara uygun kaliteli yap yap lmas n n sa lanmas, yap n n esas imalatlar n n kusurlu yap lmas nedeniyle cana ve mala zarar verilmesinin önlenmesi olup çi Sa l ve Güvenli i görevlilerinin i çilerin çal ma artlar na ve çal ma ortam na ili kin i lerinin de Yap Denetim elemanlar nca yürütülmesi ya da onlar n i lerine kar lmas de ildir say l Yap Denetim Kanunu ile getirilen en belirgin husus, yap n n bizatihi kendisinin az veya çok hasar tehlikesi alt nda olmas nedeniyle cana veya mala zarar verebilmesi ihtimalidir. [13] Bu görü e kar n yazarlar n görü ü 2. maddenin f bendinde yap denetim kurulu undan talep edilen görevin aç k oldu u yönündedir. Yap denetim yasas, ilgili kurulu lara yap kalitesinin denetimleri d nda yüklenicinin 4857 say l yasan n gereklerini yeri getirip getirmedi ini denetleme yükümlülü ü vermi tir. Bu durum ba lang çta bir çeli ki gibi duruyorsa da projenin ya am döngüsü dikkate al nd nda son derece önemli ve do ru olan bir yakla md r. Burada vurgulanmas gereken önemli bir konu da maalesef yap denetim firmalar n n çe itli nedenlerle uygulamada 2.f bendine büyük ço unlukla kay ts z kalmalar d r.

8 124 S. Ümit D KMEN, R fat AKBIYIKLI, Osman AYTEK N, Selim BARADAN IV. ANKET ÇALI MASI Ara t rma konusunun daha derinlemesine irdelenmesi ve yap denetimi firmalar n n konuya yakla mlar n n tespiti amac yla stanbul, Ankara, zmir, Sakarya ve Eski ehir de geli igüzel seçilen toplam 25 yap denetim firmas ile yüz yüze görü me yöntemiyle bir anket çal mas yap lm t r. Bu amaçla haz rlanan ankette 4 soru vard r. Ankette firmalara; 4708 Say l yasadaki SG mevzuat n biliyor musunuz? Firman zda SG uzman eleman n z var m? 4708 Say l Kanunun vermi oldu u yetkiyi kullan yor musunuz? Hay r, ise neden? 4857 Say l Kanunu SG Maddelerini biliyor musunuz? Cevab n z evet ise 4708 Say l Yasa yetkileriniz ile 4857 Say l Yasa istekleri nas l bütünle tirilebilir? sorular yöneltilmi tir. Birinci soru olan SG mevzuat n bilmek konusuna 11 firma evet cevab verirken, 11 firma hay r, 3 firma ise k smen diye cevap vermi lerdir. kinci soruya 1 firma 1 adet C grubu SG uzman na sahip oldu unu bildirirken di er 24 firma SG uzman na sahip olmad klar n beyan etmi lerdir. Makalenin haz rland tarihlerde, sadece 24 firman n 4 ü ÇSGB ca gerçekle tirilen ISG e itimlerine 1 30 elemanla kat lm lard r. (ÇSGB nin, Bay nd rl k ve skan Bakanl ve Yap Denetim Kurulu lar Birli i ile birlikte yapm olduklar bir çal man n neticesinde, ÇSGB Aral k 2010 tarihinden itibaren yap denetim kurulu lar nda çal an denetim elemanlar na SG konusunda e itim vermeye ba lam t r. May s 2011 tarihine kadar 18,000 elemandan 1,500 üne e itim verilmi tir [14]). Yani bu ilk 2 sorudan anla laca üzere firmalar n %44 ü SG mevzuat hakk nda hiç bilgi sahibi de ildir ve de %95 i herhangi seviyede sertifikal SG uzman çal t rmamaktad r. Üçüncü soruda firmalara yöneltilen, 4708 say l yasan n verdi i yetkiyi kullan p kullanmama konusuna verilen cevaplar oldukça çarp c d r. Birinci soru ile de ili kili olan bu soruya mevzuat hakk nda k smen veya tamamen bilgisi oldu unu beyan eden firmalar bu yetkilerini ya hiç kullanmad klar n ya da sadece antiye uyar lar ile yetindiklerini söylemi lerdir. Buna gerekçe olarak da yeni i alamama kayg s n göstermi lerdir. Sadece bir firma kurallar s k s k ya takip etti ini ve birkaç kezde olsa bölge müdürlü üne ikâyette bulunu unu beyan etmi tir. Bu durumun en önemli sebebi ise her iki yasada da bu konuda yapt r mlar n olmamas d r. Di er taraftan, bu nokta bile ba l ba na yap denetim irketlerinin yasalar n kendilerine verdi i görev ve yetkileri ne derece yerine getirdikleri hakk nda üphelerin do mas na yol açmaktad r.

9 ve Yap Denetim Yasalar n n Sa l ve Güvenli i Aç s ndan Bütünle ik ncelenmesi 125 ki yasadaki yetkilerin nas l bütünle tirilebilece i hakk ndaki son soruya ise firmalar n %90 fikirlerinin olmad n beyan etmi lerdir. Geriye kalan %10 luk kesim, yani 3 firma, ise yasal düzenleme yapmak gerekir beyan nda bulunmu ama yap lmas gerekenler için farkl yasal öneriler sunmu lard r. Sonuç olarak yap denetim firmalar ya mevzuat hakk nda bilgi sahibi de illerdir, ya da i alamama kayg s ile yetkilerini kullanmamaktad rlar. Bu da yürürlükteki yasalara göre suç te kil etmekle beraber, sistemin içerisinde yeterince oto kontrol mekanizmas olmamas ve cezai yapt r mlar ile ilgili maddenin aç k olmamas nedeniyle yasan n amac n n tam anlam yla gerçekle medi ini ortaya koymaktad r. V. SA LI I VE GÜVENL N N AMAÇ, MAL YET VE KÜLTÜRÜ Yasalar n bütünle ik bir de erlendirmesini yapmadan önce i güvenli inin amac, i güvenli i kültürü, i güvenli i tedbirlerinin maliyetleri ve konular na k saca de inmekte fayda vard r. V.1. Güvenli inin Amac Türkiye de genel olarak kabul gören bir tan mla, i güvenli inin ana amac,, çevre ve sosyal faaliyetlerden kaynaklanan tehlikelerin önlenmesi, sa l kl ve güvenli bir ya ama ve çal ma ortam sa lanarak tüm insanlar n mutlulu una zarar verici olaylar n asgariye indirilmesidir eklinde tariflenebilir. Bu tarife ba l olarak ana ba l klar ile amaçlar öyle s ralayabiliriz; Çal anlar Korumak: Çal anlar i yerinin olumsuz etkilerinden korumak, rahat ve güvenli bir ortamda çal malar n sa lamak i çi ve i güvenli inin ilk amac d r. Üretim Güvenli ini Sa lamak: kazalar ve meslek hastal klar sebebiyle olu abilecek i gücü ve i günü kay plar n n en aza indirgenmesi, dolay s ile i veriminde art n sa lanmas ile üretimin korunmas i çi sa l ve i güvenli inin di er bir amac d r. letme Güvenli ini Sa lamak: Çal ma ortamlar nda al nan tedbirlerle, i letmeyi tehlikeye sokabilecek yang n, patlama, makine ar zalar ve devre d kalmalar n ortadan kald rmas i letme güvenli ini sa layacakt r. Sektör olarak in aat antiyelerinde her gün, gerek yöneticiler ve gerekse üretim sorumlular, insan kaynaklar, para, makine-ekipman ve malzemelerle ilgili olarak pek çok kararlar al rlar. Bu kararlar al n rken SG ile ilgili konular n, hem çevresel koruma ve hem de insan sa l ve güvenli ini içeren meselelerin de dikkate al nmas gerekmektedir. çi Sa l ve Güvenli i hukuki bir mesele olup karma k ve büyük projelerin planlamas nda SG ile ilgili konular n bu plana dâhil edilmesi için bir dizi resmi i leme ihtiyaç duyulmaktad r.

10 126 S. Ümit D KMEN, R fat AKBIYIKLI, Osman AYTEK N, Selim BARADAN V.2. Güvenli i Tedbirlerinin Maliyeti Sanayile mi ülkelerde i kazalar ve meslek hastal klar n n toplam maliyetinin, bu ülkelerin gayri safi milli has las n n (GSMH) % 1'i ile % 3'ü aras nda de i ti i tahmin edilmektedir. Bu aç dan Türkiye'de en iyimser rakamla, i kazalar ve meslek hastal klar n n toplam maliyetinin 4 milyar TL oldu u varsay labilir [15, 16]. kazalar n n büyük ço unlu u yeterli önlemleri almamaktan olu maktad r. Di er bir deyi le güvenlik tedbirleri art r ld kça kazalar n azalaca dolay s ile de kaza maliyetlerinin dü ece i bir gerçektir. Kaza riskinin azalt lmas iki çe it maliyet ortaya ç kar r, Kaza Maliyeti Kaza Önleme Maliyeti Kaza maliyetleri nin hesaplanmas oldukça karma kt r. lk bak ta kay p malzeme maliyetleri nispeten do ru olarak hesaplanabilmesine kar n insan kay plar n n hesab oldukça zordur. Kaza Önleme Maliyetleri ise objektif verilere dayand r lmaktad r. Objektif veriler öyle s ralanabilir: SG Yönetim giderleri; Koruyucu elbise ve ekipman giderleri; Sigorta giderleri; güvenli i için ilave insan kaynaklar gideri; Üretim sahas ndaki önlenemeyen tehlikeler nedeniyle tahmini üretim kayb. ekil 1. Maliyet Kaza Riski Azalt lmas li kisi (Fellows vd. den uyarlanm t r [17]). Sonuçta toplam maliyetler için, her i çiye ait harcanan kaza önleme giderleri ile olas kaza maliyetlerinin k yaslanmas gerekir. Sinclair e göre bu ikisinin e it oldu u nokta bize Optimum Kaza Koruma

11 ve Yap Denetim Yasalar n n Sa l ve Güvenli i Aç s ndan Bütünle ik ncelenmesi 127 miktar n verecektir [18]. Maliyetler ile kaza riski azalt lmas aras ndaki ili ki ekil 1 de gösterilmi tir. Bu ba lamda ekil 1 den de görülece i üzere kaza önleme maliyetleri ile kazalar n maliyetleri aras nda bir ters orant mevcuttur. V.3. Güvenli i Kültürü n aat sektöründeki kazalar n büyük bir bölümü insan hatalar ndan ve davran lar ndan olu maktad r. Bu durumun en etkin önlemi ise firma baz nda güçlü bir i güvenli i kültürü olu turmaktan geçecektir. Aksi durumda olu turulan SG insiyatiflerinin ve beraberinde programlar n verimli olmayaca ve k sa ömürlü olaca aç kt r. Bu ba lamda, her in aat projesi organizasyonu, kendi i güvenli i kültürünü e itimler ve do ru denetimler ile geli tirebilir ve i kazalar n n önüne büyük ölçüde geçebilir. VI. YASALARIN BÜTÜNLE K DE ERLEND R LMES Bir in aat projesi olan yap lar t pk insanlar gibi do ar (proje), olu ur (yap m), ya ar (i letme ve bak m) ve ortadan kalkarlar (y k m/tadilat). ekil 2 de gösterilen bu süreç in aat projelerinin ya am döngüsü olarak adland r l r. Yap denetim ve SG fonksiyonlar bu döngünün bir veya birkaç a amas nda yer al rlar. Konuya mevcut uygulamalar aç s ndan bakarsak Yap Denetim esas itibariyle A ama-iv te görev almaktad r. Fakat Yap Denetim in yasal görev tarifi içerisinde A ama-iv teki uygulaman n takip ve kontrolünün yan s ra, A ama-iii te yap lan tasar m çal malar n n takip eden tüm a amalardaki geçerlik ve kullan labilirlik yönünden incelenmesi vard r. Bu aç dan bak nca Yap Denetim in görevi ya am döngüsünün pratik olarak tüm a amalar n sarmaktad r. Di er yandan 4857 say l yasaya göre SG denetimi herhangi bir çal ma/imalat/uygulama yap l rken çal man n oldu u mekân, yöntemleri ve artlar denetlemektedir. Bu aç dan bak ld nda SG denetimi sadece anl k veya dönemsel bazda i levselli e sahip olmakta ve yap lan denetimler bir sonraki a amay etkilememektedir.

12 128 S. Ümit D KMEN, R fat AKBIYIKLI, Osman AYTEK N, Selim BARADAN ekil 2. Yap m projeleri ya am döngüsü. Bu konuyu daha derinlemesine incelemek aç s ndan bir fabrika projesini ele alabiliriz. Yap denetim kurulu lar n n görevleri aras nda örne in ayd nlatma, havaland rma, yang n koruma gibi sistemlerin tasar mlar n n da incelenmesi vard r. Yap denetim görevlileri bu incelemesini fabrikan n nas l bir üretim için kullan laca n bilerek derinlemesine yapmak zorundad r. Hiç üphesiz ki, bu sistemlerin i letme süreçlerinin SG artnamelerine uygunlu unun incelenmesi gerekir. Bu ba lamda bak nca yap denetim görevlileri ve SG denetim görevleri birbirinden ayr de il, bilakis birbirini tamamlay c niteliktedir. Benzer bir ekilde var olan bir tasar m n in a edilebilirlik yönünden de incelenmesi yap denetimin görevleri aras ndad r. Yap denetim kurulu lar SG aç s ndan gereksiz riskler ta yacak bir tasar ma izin vermemelidir. Ayn zamanda imalat projelerini de incelemekle yükümlü olan yap denetim kurulu lar, bu projelerde risklerin en aza indirgendi ini proje ve imalat yöntemlerini onaylamal d rlar. Böylece kaza riski te kil edebilecek baz konular daha tasar m a amas nda veya planlama a amas nda ele al narak ortadan kald r lm olacakt r.

13 ve Yap Denetim Yasalar n n Sa l ve Güvenli i Aç s ndan Bütünle ik ncelenmesi 129 Hal böyle olunca, tasar ma en vak f kurum tasar mc ve uygulamac irketin yan s ra yap denetim irketi olmaktad r. Bu nedenle 4708 say l yasan n 2.maddesi f f kras nda yerinde i güvenli i ve i çi sa l konusunda gerekli tedbirlerin al nmas için yap müteahhidini yaz l olarak uyarmak ibaresi çok yerinde bir kurald r. Bu kural n do ru takibinin in aatlardaki kazalar n en aza indirilmesinde büyük rol oynayaca kesindir. Di er yandan bu kural taraflarca do ru takip edildi i takdirde bir yetki karma as na yol açmayaca gibi projelerde k smen de olsa bir sinerji olu turacak ve oto kontrol mekanizmas yaratacakt r. Ne yaz k ki bu noktada kilit öneme sahip olmas gereken artname ve standartlar m z bir hayli yetersizdir. Sektörel uygulamalar baz nda SG uygulama artnamelerimiz ve yönetmeliklerimiz yoktur veya yetersizdir. Ayr ca i letme dönemini dikkate alan artnemeler ya yok ya da yetersizdir. SG nin ayr lmaz parças olan yang n yönetmeli i daha yeni ç km t r. Bu ba lamda SNIP, DIN veya BS benzeri kapsaml denetlenebilir standart ve artnamelere ihtiyaç vard r. Türk Standartlar Ensititüsünce son y llarda ç kart lm olan pek çok standart ile eksiklik kapat lmaya çal lm sa da haz rlanmas gereken daha pek çok standart ve artname vard r. Ayr ca bu artnamelere uygun e itim gere i oldu u konusu hiçbir ekilde yads namaz. Di er taraftan bu 2 yasan n uygulanmas nda temel bir fark vard r. yasas tüm ülke için geçerli olurken yap denetim yasas 2010 y l sonuna kadar sadece pilot il olarak seçilen 19 ili kapsam t r. Yap Denetim Yasas ancak 2011 y l itibariyle tüm Türkiye yi kapsam t r. Önemli bir hususta ilk etapta seçilmi olan 19 pilot ilin, ekonomik olarak geli mi iller olmas ve de di erlerine nazaran e itim seviyeleri daha yüksek oldu u için SG bilincinin daha yüksek seviyede olmas d r. Ayr ca ciddi kalite sorunlar n n ya and kamu yap lar ise yap denetim yasas na tabii de ildir. Bu durum her iki yasan n aras nda olu acak uyumun önündeki en büyük engeldir. Yak nda yap denetim yasas nda yap lacak bir de i iklikle uygulaman n yayg nla t ralaca ifade edilmektedir. Yap denetim uygulamalar ndaki di er bir eksiklik de firmalarca ço u zaman genç ve deneyimsiz ki ilerin istihdam edilmesidir. Bu durum yukar da bahsi geçen olas pozitif etkilerin elde edilmesinin önündeki en büyük engeldir diyebiliriz. Benzer bir durum SG konusunda da mevcuttur. ÇSGB taraf ndan 27 Kas m 2010 tarihinde yay nlanm olan güvenli i uzmanlar n n görev, yetki, sorumluluk ve e itimleri hakk nda yönetmelik te tarif edilen SG uzmanlar n n e itim programlar nda in aat projeleri konusuna yeterince a rl k verilmedi i bilinen bir durumdur. sa l ve güvenli i uzmanl k e itimlerinin, her sektörün riskleri farkl oldu undan sektörel düzeyde yap lmas gerekir. Hatta SG e itimlerinin, in aat sektörünün kendi içinde dahi; baraj, yol, köprü, metro gibi alt dallara ayr lmas n n i kazalar n n önlenmesinde ya da en aza indirgenmesinde çok etkili olaca görü ü in aat sektörünce tart lan bir fikirdir.

14 130 S. Ümit D KMEN, R fat AKBIYIKLI, Osman AYTEK N, Selim BARADAN n aat sektöründeki teknoloji kullan m n n çok h zl bir de i im göstermesi nedeniyle i sa l ve güvenli ine ili kin kurallar n tamam n n, ihtiyac n gerisinde kalmas riski nedeniyle tümüyle yasalar kapsam nda düzenlenmesi de mümkün de ildir. Seratl ya göre genel yükümlülükler, sorumluluk artlar gibi genel esaslar yasada düzenlenmeli ancak teknolojik geli meler sonucunda günün gereklerinin gerisinde kalabilecek önlemler tüzükler ve yönetmeliklerle düzenlenmelidir [19]. VII. SONUÇ Bu çal mada, 4708 say l Yap Denetimi Yasas ile 4857 Say l Yasas n n in aat sektöründe i sa l ve güvenli i ile ilgili olarak bütünle ik bir de erlendirmesi yap lm t r. Yap lan de erlendirmelerden de görülece i gibi in aat sektöründe i sa l ve güvenli i, projelerin tüm payda lar nca benimsenmesi gereken bir konudur. Bu ba lamda yap lmas gereken kimin hangi konuda yetkili oldu unu aramaktan ziyade tüm payda lar n en k ymetli varl k olan insana zarar gelmemesini sa lay c tedbirler üzerinde çal mas d r. Bu çal mada da gösterildi i gibi SG tek bir yasada yap lan baz düzenlemelerle sa lanacak bir konu de ildir. Konunun çözümünü sihirli de nek misali tek bir yasadan beklemek maalesef konuyu yeterince kavrayamamak demektir. Birçok yasa ve yönetmelikte düzenleme yapmak gerekmektedir. Di er önemli bir noktada s kl kla de i en yasa ve yönetmeliklerin konunun payda lar na aktar lmas amac yla e itim programlar n n düzenlenmesidir. Bu ba lamda ÇSGB nin Bay nd rl k ve skân Bakanl ve Yap Denetim Kurulu lar Birli i nce ortak çal ma sonucunda geli tirilen yap denetim elemanlar n n SG konusunda e itim verilmesi ya da SG uzman olma ko ullar n n aranmas da önemli bir ba lang çt r. Sonuç olarak görünen odur ki, bu konuda al nacak daha çok uzun bir mesafe ve at lacak pek çok ad m ya da ad mlar vard r. VIII. KAYNAKLAR [1] ILO (2004), International Labour Organisation, Eri im tarihi: [2] SSK, (2011), Sosyal Sigorta Kurumu, statistikler. Eri im Tarihi: [3] TÜ K, (2011), Türkiye statistik Kurumu, statistikler. Eri im Tarihi: [4] 1475 Say l Kanunu, Kabul Tarihi: , Resmi Gazate Yay m Tarih ve Say s : [5] 4857 Say l Kanunu, Kabul Tarihi: , Resmi Gazete Yay m Tarih ve Say s :

15 ve Yap Denetim Yasalar n n Sa l ve Güvenli i Aç s ndan Bütünle ik ncelenmesi 131 [6] ÇSGB, (2009), Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl, Sa l ve Güvenli ine li kin Tehlike S n flar Listesi Tebli i, Resmi Gazete Yay m Tarih ve Say s : [7] SED, (2010), Significant Earthquake Database, National Geophysical Data Center, Eri im tarihi: [8] 4708 Say l Yap Denetimi Hakk nda Kanun, Kabul Tarihi: , Resmi Gazete Yay m Tarih ve Say s : [9] Dikmen, S. U., Yi it, S. (2010) A Survey of Occupational Health And Safety Applications at Construction Sites in Istanbul, CENG 10 6 th International Symposium on Civil and Environmental Engineering, European University of Lefke, K br s. [10] MO Sa l ve Güvenli i Kurulu (2010) Sa l ve Güvenli i Mevzuat ile ilgili son Geli meler, n aat Mühendisleri Odas, Türkiye Mühendislik Haberleri, say , 2010/1 2, sayfa [11] 4734 Say l Kamu hale Kanunu, Kabul Tarihi: , Resmi Gazete Yay m Tarih ve Say s : [12] ÇSGB, (2010), Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl, Güvenli i Uzmanlar n n Görev, Yetki, Sorumluluk Ve E itimleri Hakk nda Yönetmelik, Resmi Gazete Yay m Tarih ve Say s : [13] Okumu, E. (2006), Yap Denetimi sadece yap n n kalitesinin denetlenmesidir, n aat Mühendisleri Odas, Türkiye Mühendislik Haberleri, say 441, 2006/1. [14] ÇSGB, (2009), Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl, Tefti Kurulu Ba kanl Yap Yerlerinde Yüksekte Güvenli Çal ma Projesi Tefti Uygulamalar Bilgi notu, [15] TÜ K (2008), Türkiye statistik Kurumu, kazalar ve e Ba l Sa l k Problemleri Ara t rmas Türkiye statistik Kurumu, Ankara, Eri im tarihi: [16] TMMOB, (2008), Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birli i, Sa l ve Güvenli i Raporu, Eri im tarihi: [17] Fellows, R., Langford, D., Newcombe, R. and Urry, S. (1998) Construction Management in Practice, Longman. [18] Sinclair, T.C. (1972), A Cost Effectiveness Approach to Industrial Safety, HMSO, London, UK. [19] Seratl, G.B. (2004) 4857 Say l Kanununa Göre Sa l ve Güvenli i Eri im tarihi: