MANTIK. Hafta 3 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ. Doç.Dr. İbrahim ÇAPAK

Transkript

1 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ MANTIK Hafta 3 Doç.Dr. İbrahim ÇAPAK Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2011 Sakarya Üniversitesi

2 ÜN TE3 MANTI IN TAR HÇES NDEK LER 3.1. Mant n Tarihçesi Aristoteles te Mant k Bat da Mant k slam Dünyas nda Mant k 3.2. Baz lk slâm Mant kç lar ve Çal malar Kindi hvanu s-safa Farabi bn Sina 3.3. Tanzimattan Sonra Türkiyede Baz Mant k Çal malar HEDEFLER Bu üniteyi çal ktan sonra; renci, baz Müslüman mant kç lar gösterebilecek renci, mant n tarihçesini aç klayabilecek, Tanzimatan sonraki mant k çal malar seçebilecek, ÖNER LER Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya ba lamadan önce; Herhangi bir mant k tarihini okumak konunun anla lmas na katk sa layacakt r.

3 3.1. MANTI IN TAR HÇES MANTI IN TAR HÇES Hiçbir bilim kendili inden ve birden ortaya ç kmaz. nsanl k tarihi kadar eski olan ve dü ünceye dayanan mant k da birden ve tek ba na ortaya ç km de ildir. Her ne kadar insan n yarat ile birlikte dü ünce boyutu olsa da dü ünceye dayal olarak mant n sistemle mesi uzun zaman alm r. Nitekim mant n m.ö. 4. y.y lda sistemle ti ini görüyoruz; oysa mant k sistemli olmasa da bu dönemden önce de kullan yordu. lk defa Yunan filozofu Aristoteles in sistemle tirdi i mant k, kendisinden önce bir haz rl k dönemi geçirmi tir. Çünkü kaynaklara bak ld nda Hint, Çin, M r, ran; Mezopotamya bölgelerinde sistemli olmasa da mant n kullan ld görülecektir. 1 Aristoteles öncesi Grek dünyas na bakt zda da birçok filozof taraf ndan mant kla ilgili baz spekülasyonlar n yap ld görürüz. Örne in, Thales, Anaxsimenes do rudan do ruya varl kla ilgilenirken, Parmenides, Heraklit, Anaxagoras ve Demokritos gibi filozoflar bilme fenomeni üzerinde durmu lard r. Dolay ile bilme fenomeni üzerinde duran filozoflar, mant k aç ndan son derece önemli olan ak l ilkeleri üzerinde durmu lard r. Nitekim özde lik ve çeli mezlik ilkelerinin ilkel/ham halini Parmenides, Zenon, Herakleitos ve Pretogoras ta rastlamak mümkündür. Burada Aristoteles öncesi önemli isimlerden biri olan Sokrates i de zikretmek gerekir. Çünkü Sokrates özellikle sofistlerin Hakikatin ölçüsü insand r, hiçbir ey ispat edilemez dü üncesine taraf olmam, herkesin üzerinde ittifak etmesin gereken adalet ve erdem gibi kavramlar ön plana ç karm r Aristoteles te Mant k Yar da da ifade etmeye çal z gibi Aristoteles, mant kendisinden önce olu mu belli bir birikimden sonra sistemle tirmi tir. Aristoteles, kendisinden önce Ela Okulu taraf ndan dillendirilen, Bir ey bilinemez, bilinseydi bile ba kas na aktar lamazd anlay na kar ç km, prensip olarak bir eyin bilinebilece ini, bir kavram bir konuya yüklemenin, bir kavram bir konudan kald rman n ve bunlar dil ile ifade etmenin yani dü üncenin mümkün oldu unu ortaya koymu tur. 2 Aristoteles e göre mant k herhangi bir bilimle u ra madan önce ö renilmesi gerek eydir. Yani mant k bir ilimden daha çok bir alettir. Bundan dolay Aristoteles, ilimler tasnifinde mant a ayr bir yer vermemi onun bütün ilimlere bir haz rl k, bir giri olarak görmü ; mant k ifadesini de il analitik ifadesini kullanm r. Mant k ifadesi ilk defa Stoac lar taraf ndan kullan lm r. Stoac lar felsefeyi mant k, fizik ve ahlak olmak üzere üçe ay rken mant k ifadesini kullanm lar ve mant n ö renilmesini zorunlu görmü lerdir. 3 Aristoteles in mant k ile ilgili yazd klar eserler daha sonra Organon ismi alt nda bir araya getirilmi tir. Aristoteles in mant kla ilgili görü leri Metafizik adl eseri ba ka olmak 1 Bkz. Taylan, Mant k Tarihçesi Problemleri, s. 24; Emiro lu, Klasik Mant a Giri, s Bkz. Taylan, N., age., s Bkz. Çapak, brahim, Stoa Mant ve Farabi ye Etkisi, s

4 üzere di er eserlerinde yer yer bulunmakla beraber temel mant k eserleri unlard r: Kategoriler (Katigorias), Önermeler (Peri-Hermeneias), I. Analitikler (I. Analutika/K yas), II. Analitikler (II. Analutika/Burhan), Cedel (Topika), Sofistik Deliller (Sofistika), Hitabet (Retorika), iir (Poetika). 4 Aristoteles in bu eserlerine Porphyrios un sagoci adl eseri de eklenerek mant k külliyat toplam 9 eser halinde kabul edilegelmi tir. Aristoteles, bu eserlerinde kavram, önerme, k yas ve ekilleri ve be sanattan olu an k yas n uygulama alanlar üzerinde durmaktad r. Burada en fazla üzerinde durulan konu burhan (II. Analitikler) konusudur. Çünkü burhan konusundan önce i lenen bütün konular burhan bir haz rl k konumundad r. Burhan, konusundan sonra i lenen konular ise burhan n uygulama alanlar r. sagoci de ise be tümel yani cins, tür, ayr m, hassa ve ilinti i lenmektedir Bat da Mant k Bat ortaça nda mant k çal malar, Aristoteles in eserlerinin Latinceye çevrilmesi ile ba lar. lk defa Beotius ( ) Aristoteles in Kategoriler ve Önermeler adl eseri ile Porphrios un sagoci sini tercüme etti. Organon un di er bölümleri ile ilgili incelemeler 12. asr n yar ndan sonra ba lam r. 5 Ortaça da Aristoteles in anlay fizik, metafizik ve mant k alan nda hakim olmu tur. Bu dönemde Albertus Magnus ( ) ve Aquino lu Thomas ( ) etkili olmu önemli isimlerdendir. Sonraki dönmelerde Ariatoteles in yazd klar na metot konusunun eklendi ini görüyoruz. lk defa Petrus Ramus ( ) mant bölümlere ay rken, kavram hüküm ve ak l yürütmeden sonra dördüncü bölüm olarak metot konusunu eklemi tir. Daha sonra Bacon ve Descartes in metot konusu üzerinde önemle durmalar üzerine, metot konusu mant n bir bölümü olarak kabul edilmi tir. 17. y.y lda Port-Royal mant nda metot konusu çok sistemli bir ekilde ele al nd. Aristoteles ten sonra klasik mant k ile ilgili yap lan çal malar, Aritoteles in ortaya koydu u konularda önemli bir de iklik yapmam r. Klasik mant a yap lan bir tak m ele tirilerle birlikte 19. y.y ldan itibaren modern mant k di er ifade ile sembolik mant k geli meye ba lam r. Sembolik mant k ilk defa Leibniz in ( ) evrensel bir dil kurmak giri imleri üzerine do mu tur. Daha sonra Bacon, Novum Organum adl eseri, Descartes de metot a rl kl eserleri ile sembolik mant n yolunu açm lard r. As l sembolik mant k çal malar De Morgan ( ), Boole ( ) ve Stanley Jevson ( ) ile ba lar. Sembolik mant kta, De Mogan kullar olarak bilinin kurallarla Morgan, klasik mant ktaki tümel, tikel, ko ul, kar kl ko ul önermelerinin sembollerle nas l ifade edebileceklerini ve ne tür sonuçlar verebileceklerini gösterir. 19. y.y lda Frege, Peano, Russell ve Whitehead n görü leri sembolik mant k aç ndan önemlidir. Russel ve Whitehead n Principia Matemetica adl eserleri ile sembolik mant k önemli bir a ama kaydetmi tir. 6 Günümüzde sembolik mant k özellikle otomasyon, bilgisayar ve elektrik devreleri gibi alanlarda uygulanabilmektedir. Sembolik mant kla ilgili gerek bat üniversitelerinde gerekse ülkemizdeki üniversitelerin baz bölümlerinde dersler okutulmaktad r slam Dünyas nda Mant k 4 Kindi, Resail, (tahk. Ebu Ride), M r, 1950, s. 366,367; 5 Öner, Necati, Klasik Mant k, s Özlem, Do an, Mant k, stanbul 1996, s

5 slâm dünyas nda özgün mant k çal malar ortaya konmadan önce baz tercümeler yap lm, geçmi toplumlarda yap lan mant k çal malar incelenmi ve bunlar Arapça ya kazand lm r. Tercüme faaliyetleri temelde Antik Yunan felsefesini slâm dünyas na aktarmay amaçlam r. Antik Yunan dünyas nda da ilk göze çarpan isim Muallim-i Evvel olarak da öhret bulan Aristoteles ( ) tir. Onun, Organon ismi alt nda bir araya getirilen mant k eserleri yani Kategoriler, Önermeler, Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Topikler, Sofistik Deliller 7 hem slâm dünyas nda hem de bat da son derece önemsenmi ve mant n temel eserleri olarak kabul edilmi tir. Bu eserler, de ik dillere çevrilmi ve bunlar üzerine bir tak m erhler yaz lm r. slâm dünyas nda felsefenin aleti say lan mant k ile ilgili çal malar, söz konusu eserlerin Arapça ya tercümesi ile ba lar. Bu bak mdan slâm dü üncesinin ve mant k külliyat n olu umunda tercüme faaliyetlerinin önemli katk olmu tur. Helenistik felsefe ve baz bilimler, ahsi temaslar sonucu, tercüme ve inceleme yoluyla slâm dünyas na geçmi tir. Bu tür geçi in en önemli ve en etkili ekli, özellikle dini konularda Müslümanlar ile H ristiyan ve Yahudi veya di er inançlara sahip olanlar aras nda tart ma konusu olmu tur. 8 Bu tart malar, slâm dünyas nda mant n renilmesini zorunlu hale getirmi tir. Müslümanlar n iki yol ile Aristoteles mant rendikleri ileri sürülmektedir; Bunlardan birincisi, Aristoteles mant reddetmek için ilk kelamc lar n, Revakilerin (Stoac ) eserlerine ba vurmas, ikincisi ise Organon un tercüme edilmesidir. 9 Süryaniler ve di er H ristiyanlar, Yunan eserleriyle Müslümanlardan daha önce ve daha iyi tan, özellikle de mant a çok önem vermi lerdir. Fakat bu ilmi geli tirme ve gelecekte özgün eserler meydana getirme görevi, Müslümanlara kalm r. Hatta, Do udaki ristiyanlar aras nda kültürel aç dan en geli mi i olan Süryaniler bile Farabi ( ), bn Sina ( ), Biruni ( ) ve bn Rü d ( ) ile mukayese edilebilecek alimler yeti tirememi lerdir. 10 Dolay yla Yunan felsefe ve mant Müslüman filozoflar arac yla daha iyi anla r hale gelmi tir. slâm dünyas nda ilk tercüme faaliyetinin, Emevi hanedanlar n ileri gelenlerinden olan Halid b. Yezid b. Muaviye (ö.704) taraf ndan ba lat ld, onun Grekçe ve eski M r dillerinden baz eserleri Arapça ya çevirtti i kabul edilir. 11 Emevi hanedan n y lmas ndan sonra iktidara gelen Abbasiler de tercüme faaliyetlerine destek vermi lerdir. Özellikle ikinci Halife Mansur ( ) zaman nda, ran as ll Abdullah bnü l-mukaffa (ö.758) taraf ndan Aristoteles in mant k ile ilgili olan Organon unun ilk üç kitab (yani Kategoriler, Hermeneutica, Birinci Analitikler) ile, bu 7 Bkz. bn Nedim, el-fihrist, Beyrut, 1994, s Bayraktar, M., slam Felsefesine Giri, Ankara, 1997, s Ne ar, A. Sami, Menahicü l-bahs inde Mütefekiri l- slam, skenderiye, 1947, s Barthold, W., slam Medeniyeti Tarihi, (çev. Fuat Köprülü), Ankara, 1940, s. 16; Keklik, N., slam Mant k Tarihi ve Farabi Mant, stanbul, , C.1, s Bkz. Karl a, Bekir., slam da Tercüme Hareketleri, Uluslararas slam Dü üncesi Konferans 2 (25-27 Nisan 1997), stanbul, 1997, s. 90; Ne ar, A. Sami, age., s. 7; Öner, N. Tanzimattan Sonra Türkiye de lim ve Mant k Anlay, Ankara, 1967, s. 3. Farkl görü ler için bkz. Gutas, Dimitri., Yunanca Dü ünce Arapça Kültür, (çev. Lütfü im ek), stanbul, 2003, s. 34.

6 esere giri olarak yaz lm olan Porphrios un ( ) sagoci si 12 Farsça dan Arapça ya tercüme edilmi tir. 13 Aristoteles in çal malar n slâm kültürüne ilk giri inde büyük bir role sahip olan Huneyn b. shak, ( ) 14 IX. as rda Yunanca dan Arap ve Süryani dillerine tercüme yapanlar n en önemlilerinden biridir. Ba dat ta t p e itimi alm ve daha sonra slâm imparatorlu unun yan s ra Bizans imparatorlu una da seyahat etmi, orada Yunanca y renerek önemli el yazmalar yla dönmü tür. 15 Bu arada Halife Mansur zaman nda çevrilen eserlerin ço unlu unu nücüm (astroloji) ve hendese ilimleri olu turmu tur. Ancak ilk önce Aristoteles in Organon unun da Arapça ya çevrilmesini emreden ve bunu döneminde gerçekle tiren bu Halifenin kendisi olmu tur. 16 Abbasiler döneminde özelikle Me mun dan ba lamak üzere X. Asr n sonlar na kadar birçok me hur mütercim yeti mi tir. 17 Nicholas Rescher, The Development of Arabic Logic adl esrinde Arapça ya mant ilk tercüme eden yirmiden fazla mütercim ismi saymaktad r ki onlardan baz lar unlard r: Muhammed bn el-mukaffa ( ), Yahya bn el-bitrik ( ), el-bermeki ( ), bn Naime ( ), Huneyn b. shak, ( ), shak b. Huneyn ( /911), Kusta b. Luka ( ), Sabit b. Kurra ( ). 18 Ayr ca Rescher, bu eserinde 9. ve 10. as rda yeti en mant kç lar n birer isim listesini de vermektedir. 19 Aristoteles mant n slâm Kültürüne giri i a amal olarak gerçekle mi tir. Bunun en aç k delili; Kitabu l-burhan veya kinci Analitikler in ancak hicri dördüncü as rda Arapça ya çevrilmi olmas ve bu i i Farabi nin ça da olan Ebu Bi r Metta b. Yunus un (ö.h.328) üstlenmi olmas r. 20 Mansur ile Me mun aras ndaki dönemde, daha çok Aristoteles mant ile ilgili eserler tercüme edilmi bunun yan s ra Platon un (m.ö. 427/ ) baz eserleri de Arapça ya aktar lm r. Tercümeler, do rudan do ruya Yunanca dan de il, söz konusu filozoflar n daha önce Farsça ve Süryanice ye çevrilen eserlerinden yap lm r. 21 Aristoteles in fizik ve metafizi e ait baz fikirleri gerek H ristiyanl a ve gerekse Yahudili e ters dü tü ü için, özellikle do u H ristiyan medreselerinde Süryaniler aras nda elden geldi ince yasaklanm ve okutulmam r. Mesela Süryaniler, sadece Organon un ilk üç kitab olan Kategoriler, Hermeneutica ve Birinci Analitikler ile Porphrios un sagoci sinin tercüme edilmesine izin vermi lerdir. Miladi 800 den önce Süryanice ye 12 Bkz. bn Nedim, age., s Karl a, Bekir., agm., s. 90; Ne ar, A. Sami, age., s Söz konusu tercümelerin bnü l-mukaffa de il, onun o lu Muhammed taraf ndan yap ld da iddia edilmi tir. Bkz. M. Abid, Arap Akl n Olu umu (çev. brahim Akbaba), stanbul, 1997, s Cabiri, M. Abid, age., s Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 25; Barthold, W., age., s Keklik, N., age., C.1, s. 39; Bolay, M. Naci, Farabi ve bni Sina da Kavram Anlay, st., 1990, s Keklik, N., age., C.1, s Rescher, Nicholas, The Development of Arabic Logic, London, 1964, s. 30. Bkz. Ülken, H. Ziya, Mant k Tarihi, stanbul, 1942, s. 80; Öner, N., Klasik Mant k, Ankara, 1996, s Bkz. Rescher, Nicholas, age., s Cabiri, M. Abid, age., s Bayraktar, M., age., s. 37. Bkz. Günaltay, emsettin. Kadim Felsefe slam Alemine Nas l ve Hangi Yol ile Girdi Darü l-funun lahiyat Fak. Dergisi, C.II, s. 210.

7 çevrilen bu kitaplar onlar aras nda Dört Kitap olarak me hur olmu tur. 22 Böylece Aristoteles, gerek slâm n yay ld dönemlerde ve gerekse Emeviler devrinde do uda sadece bir mant kç olarak tan nm r. 23 Me mun dan önce, bilimi ve mütercimleri koruma görevi düzensiz bir ekilde yürütülürken, Me mun, hem bir kütüphane hem de bir tercüme merkezi olan Beytü l Hikme yi kurdurmak suretiyle bu konuya bir çözüm getirmi tir. 24 Böylece Huneyn b. shak, Yahya b. Maseveyh, Haccac b. Matar, Yahya b. el-b trik gibi mütercimlere, 25 çal malar daha faydal bir ekilde yürütme ortam sa lam r. Tercüme faaliyetlerinin ba lamas ve Aristoteles in mant k ile ilgili eserlerinin çevirilerinin yap lmas n birçok nedeni vard r. Bunlar n bir k sm artlar n gerektirdi i zorunluluktan, bir k sm da ki isel ilgiden kaynaklanmaktad r. Ayr ca o dönemde müslümanlar n mant k eserlerini tercüme etmeye yönelmelerinin baz sebeplerini öyle ralamak mümkündür: 1. Müslümanlar gittikleri her yere e itlik ve fikir hürriyeti götürmü lerdir. Bu fikir hürriyeti din fark gözetmeksizin slâm topraklar nda ya ayan herkesin dü üncelerini ortaya koyma, hatta Müslümanlarla bunu tart ma imkan ve f rsat vermi tir. Bu durum hürriyetin elverdi i bütün konularla ilgili eserlerin okunmas na sebep olmu 26 ve böylece mant n ö renilmesine zemin haz rlanm r. 2. slâm n yay ld yerlerdeki H ristiyan, Yahudi ve di er de ik inançlara sahip ki iler, kendi inançlar Grek dünyas ndan ald klar mant k metodu ile savunuyorlard. Bu durum, müslümanlar n da delillerin ortaya konmas ve düzenlenmesinde bir metoda ihtiyaç duymalar na sebep olmu ve böylece Yunan mant n tan p ö renilmesi zorunlulu u do mu tur slâm n do undan sonra ba ms z bir disiplin haline gelen Kelam ilmi, slâm inanc savunmada mant kullanma ihtiyac duymu tur. 4. Mant n akla dayanmas ve Kur an da da pek çok ayetin akletme, inceleme, ibret alma, bakma, görme, tefekkür ve tezekkür etme, f khetme gibi emir ve tavsiyeleri ihtiva etmesi, slâm dünyas nda akli faaliyetlere önem verilmesine neden olmu tur. 5. Bu dönemde genel dü ünce aç ndan geçerli hakikat ölçütlerinin ve mant ki tart ma metotlar n bilinmesine kar duyulan ihtiyaç, Müslümanlar mant k eserlerini tercüme etmeye zorlayan ba ka bir sebeptir. 28 Görüldü ü gibi Müslümanlar n mant kla ilgilenmelerinin birçok sebebi vard r. Yukar da da geçti i üzere slâm dü ünce tarihinde ilk mant k çal malar, Aristoteles in Organon olarak adland lan mant kla ilgili eserlerinin ve Porphrios un Aristoteles mant na giri olarak kaleme ald sagoci nin Arapça ya çevirileriyle ba lam r. lk 22 Bayraktar, M., age., s. 39; Bkz. Rescher, Nicholas, age., s. 18,19. Ahmed es-seyyid, age., s. 8; Durusoy Ali, bn Sina n n el-mücezü s-sa ir fi l-mant k adl risalesi, M.Ü..F.Dergisi, sy , stanbul, 1997, s Bayraktar, M., age., s Watt, W. Montgomery, age., s Iysa A. Bello, age, s Bolay, M. Naci, age., s Emiro lu,., Ana Hatlar yla Klasik Mant k, Bursa, 1999, s. 48; Bayraktar, M., age., s Emiro lu,., age., s. 49.

8 tercümeler sagoci yle, Organon un ilk üç kitab yani Kategoriler, Hermenötik, I. Analitikler i kaps yordu. Bu ilk tercümelerin y llar aras nda Farsça dan bnu l- Mukaffa ve o lu Muhammed ( ) taraf ndan yap ld san lmaktad r y llar aras nda Yedi Kitab, yani sagoci, Kategoriler, Hermönetik, I. Analitikler, Topikler, Sofistik delillerin çürütülmesi, Retorik Süryanice den Arapça ya çevrilmi tir. 29 Bu eserlerin bilinen ilk mütercimlerini öyle s ralamak mümkündür: sagoci: Eyyub b. el-kas m el-rakki ( ), I. Analitikler: Yahya b. el-batrik ( ) veya Theodore (Tadhari, ) Topikler: Timotheus ( ), Sofistik Deliller: Abdullah bn Naime ( ) dir. 30 Huneyn b. shak ve ekolü taraf ndan Organon un Süryanice den Arapça ya tam bir tercümesi yap lm r. 31 Huney b. shak, Organon un hepsini Yunanca dan Süryanice ye oradan da Arapça ya çevirirken Ebu Bi r Metta, Organon un baz bölümlerini Süryanice den Arapça ya tercüme etmi tir. Yahya b. Adiy ise sadece mant k kitaplar Arapça ya tercüme etmekle yetinmemi mant k ile ilgili baz telif eserler de yazm r. 32 Aristoteles mant n slâm dünyas na geçi ini sa layanlar üphesiz ço unlukla Nesturi mezhebi mensuplar r. Tercümelerden sonraki ilk mant k çal malar ise, Kindi ( ) ile ba lam r. 33 Böylece, slâm dünyas na mant k biri sagoci, alt Organon külliyat di er ikisi de Reorika ve Poetika olmak üzere dokuz kitap halinde girmi tir, bu kitaplar n ilk dördü mant n dört kitab olarak an lm ve mant ki çal malar n temeli olarak kabul edilmi tir. 34 Tercüme faaliyetleriyle Arapça ya kazand lan Isagoji ve Organon, slâm mant k külliyat n olu mas nda önemli rol oynam r. Çünkü Müslüman mant kç lar mant k anlay lar temelde bu eserlere dayand rm lard r Baz lk slâm Mant kç lar ve Çal malar Bu ba k alt nda Kindi, hvanu s-safa, Farabi ve bn Sina incelenecektir: Kindi lk slâm filozofu el-kindi, tan nm bir Arap kabilesi olan Kinde ye mensuptur. Kindi nin do um ve ölüm tarihi hakk nda farkl tarihler rivayet edilmekle beraber kanaatimizce do ruya yak n olan d r. 35 slam dünyas nda ilk defa mant sadece alet ilimlerinden biri olarak kabul eden filozof Kindi olmu tur. 36 Kindi, sistemini kurarken daha çok matematiksel ve mant ki kan tlamalara ba vurur. Mant ki ispat konusunda en çok hulfi k yas denen iki görü ten birinin yanl göstermek suretiyle ötekinin 29 Bayraktar, M., age., s. 134; Rescher, Nicholas, age., s. 25. Bkz. Ahmed es-seyyid, age., s Bkz. bn Nedim, age., s ; Bayraktar, M., age., s. 135; Kr. Rescher, Nicholas, age., s. 29; Günaltay, emsettin, agm., s. 205; Gutas, s. 66, Bayraktar, M., age., s. 135; Ne ar, A. Sami, age., s Ne ar, A. Sami, age., s Bayraktar, M., age., s Rescher, Nicholas, age., s Kindi, Felsefi Risaleler, Önsöz, (çev. Mahmut Kaya), stanbul, 1994, s. XII. 36 Taylan, N., Mant k Tarihçesi Problemleri, stanbul, 1996, s. 41.

9 do rulu unu ortaya koyma yöntemini benimser. 37 Ayr ca mant n slâm dünyas na girmesinden sonra, mant k alan nda Arapça olarak ilk eserleri yazan ve slâm toplumunda ilk defa filozof unvan alan ve ayn zamanda Me ai okulunun da kurucusu olan Kindi dir. 38 Kindi, ilim ve dü ünce alan nda son derece cömert davranm geriye, ça ndaki tüm bilgi dallar ihtiva eden 270 civar nda eser b rakm r. 39 Onun, mant k ile ilgili eserlerinin say ise bnü n-nedim ve bnü l-k fti ye göre dokuz, bn Ebi Usaybia ya göre ise onbir dir. 40 O, eserlerinde Aristoteles in fikirlerine yer verenlerin ilki olarak tan r. Gerçekten de onun yazd birçok eserde Aristoteles önemli bir yer i gal eder. Fakat Kindi, sadece Aristoteles in eserlerini tercüme etmekle yetinmemi, ayn zamanda yap lm olan tercümeler üzerinde çal arak, onlar düzeltmeye ve erh etmeye de ayr bir önem vermi tir. 41 Kindi, Aristoteles in Kitaplar n Say Üzerine adl risalesinde; Aristoteles in mant k ile ilgili kitaplar n say n sekiz oldu unu ifade ederek onlar öyle ralamaktad r: Katigorias (ala l-makulat) Peri-Hermeneias (ala l-tefsir) I. Analutika (el-aks mine l-re s) II. Analutika (el- zah) Topika (Mevaz el-kavl) Sofistika (el-mütehakkim) Retorika (el-bela i) Poetika (el- i ri) 42 Ayr ca Kindi, bu kitaplar n içerikleri ve onlar n amaçlar hakk nda da ayn eserde bilgi vermektedir. 43 Arapça bibliyografik kaynaklardan Kindi nin, Porphrios un sagoci sinin yan s ra Aristoteles in söz konusu eserleri hakk nda da bir tak m erhler yazd anla lmaktad r. 44 Kindi, lk Felsefe Üzerine adl risalesinde klasik mant kta son derece önemli olan be tümeli yani tür, cins, fas l, hassa ve araz- amm n her birini ayr ayr tan mlayarak incelemektedir. 45 O, bunlara de inirken hvanu s-safa n n da daha sonra üzerinde duraca ah s kavram ele almay da ihmal etmemi tir. 46 Kindi Tarifler Üzerine adl 37 Kindi, age., s. XIX. 38 Rescher, N., Studies in The History of Arabic Logic, Pittsburgh, s. 28; Kindi, age, s. XI. 39 Bkz. bn Nedim, age., s ; Kindi, age., s. XV. Bkz. Dumitru, Anton., History of Logic C. II, Kent, 1977, s Bkz. bn Nedim, age., 317; Kindi, age., s. XXIV. 41 De Boer, T.J. slam da Felsefe Tarihi, (çev. Ya ar Kutluay), Ankara, 1960, s Kindi, Resail, (tahk. Ebu Ride), M r, 1950, s. 366,367; Bkz. Bayraktar, M., age., s. 138; Rescher, N., age., s Bkz. Kindi, age., s ; 381, Rescher, N., age., s. 28; Taylan, N., age., s. 41; Ülken, H. Ziya, Uyan Devirlerinde Tercümenin Rolü, stanbul, 1997, s Bkz. Kindi, age., s Bkz. age., s. 128.

10 risalesinde de felsefi bir tak m kavramlar n tan yaparak slâm felsefesi ve mant a katk da bulunmu tur. 47 Böylece çok k sa da olsa bir terimler sözlü ü olu turma çabas ortaya koymu tur hvanu s-safa hvanu s-safa, y llar aras nda, slâm kültür dünyas nda felsefeyi batini bir akide gibi yaymaya çal an gizli bir cemiyetin ad r. hvanu -Safa, felsefelerini Resailü hvanu s-safa ad verilen 51 risalede toplam lard r. Eklektik metotla ortaya konulan ve X. yüzy lda Arapça n n konu uldu u ülkelerde bilinen ilimlerin ve felsefi görü lerin adeta bir ansiklopedisi niteli ini ta yan bu eserlerinden dolay, hvanu s-safa slâm Felsefesi tarihinde slâm Ansiklopedistleri ad yla da an r. 48 hvan, di er ilimlere ay rd risalelerde zaman zaman mant ele almakla beraber, be risaleyi özel olarak mant a ay rm r. Bu risalelerde sagoci den ba lanarak mant n o gün için geçerli olan önemli konular na de inilmi tir. 49 Felsefenin konusuna giren ilimleri matematik, mant k, tabiat ve teoloji (ilahiyat) olmak üzere dörde ay rken, mant n ayr bir ilim oldu u görü ündedirler. Öte yandan onlar n anlay na göre mant k, felsefenin ölçüsü, filozofun aletidir. Böylece mant k hem bir ilim, hem de ilmin vas tas olmaktad r. 50 hvanu s-safa, üç mant ki metot olan tahlil, tan m (had) ve burhan üzerinde de önemle durur. Onlara göre tahlil ah slar n (ferdi olan eylerin); had türlerin, burhan ise cinslerin hakikatlerinin bilgisini sa lar. Fakat had ve burhan ma kul eyleri, yani tür ve cinsleri bize daha do ru bir ekilde bildirir. 51 Yukar da da ifade edildi i gibi ba ka risalelerde de mant a de inmekle beraber mant k konular temelde be risalede özetlemeye çal an hvanu s-safa, mant a di er mant kç larda oldu u gibi sagoci ile ba lar, daha sonra Kategoriler, Kitabu l- bare (Peri Hermeneias), Birinci ve kinci Analitikler i ele al r. Bu konular n ele al nda, Aristoteles in mant k anlay gözetilmi tir. hvanu s-safa ya göre mant k nutk kökünden türemi tir. Nutk ise insan n fiillerindendir; bu fiiller ya fikri ya da lafzidir. Lafzi nutk, hissedilen (mahsus) cismani bir tir; fikrî nutk ise akledilen ruhani i tir. Lafzî nutk i itilen seslerden olu urken, fikri nutk nefsin e yan n manalar tasavvur etmesiyle olu ur. 52 hvanu s-safa, sagoci deki, be tümel konusunu di er mant kç lardan biraz farkl olarak ele al r; onlar cins, tür, ayr m, hassa, ilinti ye alt nc olarak bir de ahs eklerler. Bunlardan ahs, tür ve cins varl klara; ayr m, hassa ve ilinti anlamlara delalet eder, ayana delalet edenler nitelenen, maaniye delalet edenler de niteleyen gurubuna girer. 53 Kategoriler konusunda ise Aristoteles ten farkl görü lerinin oldu u söylenemez. Onlara göre, on kategoriden biri olan cevher, tek bir cinstir, araz ise dokuz cinsten olu ur. Buna göre varl klar n toplam on cins (kategori)dir. 47 Bkz. age., s. 165 vd. 48 Bingöl, Abdülkuddus, hvanü s-safa Risalelerinden Mant k Konular, Türkiye I. Felsefe Mant k Bilim Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1986, s hvan- Safa, Resail, M r, 1928, C.1. s vd. 50 Bingöl, Abdülkuddus, agm., s hvan- Safa, age., C.1, s Age., C.1, s Age., C.1, s. 313.

11 Kategorilerin tamam ise: cevher, nicelik, nitelik, görelik, yer, zaman, durum (vaz ), sahip olma, etki ve edilgidir. 54 Hiçbir varl k bu on kategorinin d nda olamaz ve bu kategoriler ayn anda bir varl kta bulunabilir. 55 hvanu s-safa n n mant k anlay nda, Aristoteles çi çizgiyi takip ettikleri söylenebilir. Bununla beraber onlar n be tümel e ah s eklemeleri de bir yenilik say lmaz. Çünkü hvan n alt nc kavram olarak ele ald ah s kavram Kindi de de bulunmaktad r. 56 Risalelere göre mant k, matemati e ba r. Nas l matematik mahsusattan makulata geçmekte rehberlik ediyorsa, mant k da fizik ile metafizik aras nda arac bir rol oynar. Fizik te cisimler, metafizik te mufar k suretler (gayr maddi formlar) vard r; fakat mant k, akli manalardan oldu u kadar nefisteki mahsus formlardan da bahseder. Dolay yla saha ve önem bak ndan mant k matematikten a bir derecededir. Çünkü matemati in konusu sadece mahsus ve makul aras ndaki ba kuran ey de il ayn zamanda her eyin cevheridir. 57 Bütün bunlar göz önünde bulunduruldu u zaman, hvanu s-safa n n, mant n birçok konusuyla ilgilendi i görülür. Ancak yukar da da vurguland gibi onlar n mant temelde Aristoteles merkezlidir ve günlük ihtiyaçlar kar laman n ötesine geçmemi tir Farabi Muhammed b. Muhammed b. Tarhan Uzlu Ebu Nasr el-farabi, 870 y nda Farab yak nda bir köyde do mu, Arapça ö rendikten sonra o dönemin tan nm hocalar ndan 58 matematik, mant k ve felsefe okumu tur. 59 Farabi, slâm dünyas n en önemli mant kç r. 60 O, felsefenin ve bilimin di er dallar ndan daha çok çabas mant kta yo unla rm r. 61 Ondan sonraki bütün slâm mant kç lar, Aristoteles i onun bak aç yla yorumlam lard r. Çünkü Farabi, Aristoteles in Organon unun bütün bölümleri üzerine çal malar yapt gibi, ba ms z mant k eserleri de yazm r. 62 Farabi ye göre mant k sadece bir alet ilmi de il, ayn zamanda ba ms z bir ilimdir. Farabi mant n, sa lam ve orijinal oldu unu ve bir bütün olarak, derin bir bilginin varl na i aret etti ini, ilgili uzmanlar ittifakla dile getirmektedirler. Rescher e göre Farabi, slâm dünyas n yeti tirdi i en orijinal mant kç r. 63 Farabi ye göre mant k, be ana konuya ayr r: kavramlar, tan m, hükümler, kar mlar ve k yas. Mant n as l alan k yast r; çünkü ancak bununla do ru bilgi elde 54 Age., C.1, s Bkz. Age., C.1, s. 325, Bkz. Bingöl, Abdülkuddus, agm., s. 111, De Boer, T.J., age., s Farabi nin hocalar için bkz. Rescher, N., a.g.e., s Ayd n, Mehmet. Türklerin Felsefe Kültürüne Katk lar, Ankara, 1997, s Rescher, N., age., s Age., s Bkz. bn Nedim, age., s. 323; Rescher, age., s. 15; A. es-seyyid, Ahmed, Ghazali s View on Logic, Ph.D. Edinburg Unv. 1981, s Ayd n, M., age., s. 5.

12 edilebilir. 64 O, kitaplar nda mant n bu be temel ögesini aç klayarak bunlardan yararlanma yollar göstermi tir. Onun mant kla ilgili kitaplar var lacak en güzel sonu ve en doyurucu kayna olu turur. Bu özelli iyle Farabi, Müslümanlar n gerçek anlamda ilk filozofudur. Aristoteles ten sonra olmas ve mant k ile ilgili önemli eserler yazmas ndan dolay kinci Ö retmen (Muallim-i Sani) lakab yla an lm r. 65 bn Mukaffa, el-kindi ve di er baz mant kç lar n müphem b rakt klar veya çözemedikleri mant k meseleleri, Farabi taraf ndan son derece anla r bir ekilde çözüme ba lanm r. 66 Nitekim Orta Ça da Yahudi filozoflar n en büyü ü say lan bn Meymun ( ), Samual ben Tibbon a yazd bir mektupta Mant k konusunda Farabi nin yazd klar ndan ba kas okuman tavsiye etmem, çünkü onun bütün yazd klar, özellikle de Prensipler kitab nefis bir ziyafet sofras r demektedir. 67 Farabi ye göre mant k, hataya dü menin mümkün oldu u bütün konularda dü ünce kuvvetini do ru yöne sevk eden eylerle ilgili bir sanatt r. Di er bir ifade ile ak l yürütmeyle var lan bütün hususlarda hatadan koruyacak her eyi ö reten bir sanatt r. 68 Mant k, bütün dillerde mü terek olan sözlerin kanunlar verir. 69 Ayr ca Mant k bütün halinde akl düzeltme e ve yanl yap lmas mümkün olan bütün makul eylerde, insan do ru yola ve gerçe e (hak) yöneltme e yarayan ve insan makullerde yanl tan, sürçme ve hatadan koruyan ve muhafaza eden kanunlar verir. 70 Farabi ye göre, mant n bölümlerini öyle s ralamaktad r: Kitabu l-makulat (Kategoriler), Kitabu l- bare (Peri-Hermeneias), Kitabu l-k yas (Analitika l Ula), Kitabu l-burhan (Analitika s-sani), Kitabu l-cedel (Diyalektik-Topikler), Kitabu l-hikme (Sofistika), Kitabu l-hitabe (Rhetorika), Kitabu l- iir (Poetika). 71 Farabi, bu sekiz kitab n tamam n mant kla do rudan ilgili olmad klar ama en büyük hedef olan burhana vak f olma hedefine ula makta yararl olduklar için mant k içinde zikredildiklerine dikkat çeker. te bu bak mdan mant n dördüncü kitab olan Kitabu l-burhan, önem ve öncelik bak ndan ba çekmektedir. Hatta Farabi ye göre di er kitaplar n varl k nedeni de dördüncü kitaba katk da bulunmakt r. Çünkü mant k ilminin temel hedefi, burhand r. u halde Kitabu l-burhan dan önce gelen di er üç kitap yani Kategoriler, Önermeler ve K yas sadece dördüncü kitap için bir haz rl k, giri ve burhana ula ma yönteminden ibarettir. Topika, Sofistika, Hitabet (Retorika) ve iir i (Poetika) inceleyen di er dört kitap ise dördüncü kitab n araçlar durumundad r Age., ayn yer. 65 Cabiri, M. Abid, age., s. 341; Ayr ca, bkz. Ayd n, M., age., s. 2; Farabi, Peri Herneneias, (N r. M. Küyel- Türker), Ankara, 1990, s. 5; Leaman, Oliver, Ortaça slam Felsefesine Giri, (Çev Turan Koç), stanbul, 2000, s ; Anton Dumitriu, age., C.II, s Keklik, N., age., C.1, s Ayd n, M., age., s Farabi, Tavti atu fi l-mant k, (N r. Mübahat Türker-Küyel), Farabi nin Baz Mant k Eserleri, içinde Ankara, 1990, s Farabi, age., 19. Bkz. Hadad, Fuad, Al-Farabi s Views on Log c and its Relation to Gramer, Islamic Guarterly V.I:XIII, nr.4 (1969) s Farabi, hsau l-ulum, M r, 1949, s Farabi, age., s Bkz Öner, N., Tanzimattan Sonra Türkiye de lim ve Mant k Anlay, s Farabi, age., s. 72,73.

13 Farabi, hsau l-ulum ve et-tavti atu fi l-mant k adl eserlerinde sagoci yi mant k kitaplar aras nda saymam r. Bu bilgiler göz önünde bulunduruldu unda Farabi ye göre mant k kitaplar n sekiz kitaptan ibaret oldu u görülür. 73 Bunun yan s ra sagoci yi de Farabi nin, mant k kitaplar na ekleyerek, onun mant k kitaplar n say n dokuz oldu unu ifade eden slâm mant kç lar da vard r. 74 Farabi nin, mant k çal malar üzerine yap lan ara rmalar, Aristoteles mant na çok büyük ölçüde sad k kald göstermektedir. Fakat bu iki dü ünür aras nda mant k problemleri ve konular n i leni indeki paralelli e ra men, temelde bir anlay fark vard r. Çünkü Farabi, öncelikle slâmiyet in ve ayr ca hem H ristiyanl n hem de Musevili in getirdi i felsefi ve kültürel problemlerle yüz yüze kalm r. 75 Bu bak mdan Farabi, her ne kadar Aristoteles in mant k anlay na sad k kalm sa da Müslüman olmas sebebiyle mant ele al nda inanc da göz önünde bulundurmu tur. Mesela, daha sonraki dönemlerde Gazali nin sistemli bir ekilde f h ve kelama uygulad mant n örneklerini Farabi de de görmek mümkündür bn Sina bn Sina, bütün mant k disiplinlerini ilgilendiren önemli yenilikler ortaya koyan, büyük bir sistemcidir. 76 bn Sina, mant n ilk önce ne verebilece ini ara rm, mant tarif ve izah ettikten sonra, kanunlar tespite çal r. Ona göre, mant k bir alet-i kanuniyedir. Fikrin do ru ve yanl birbirinden ay r, bilinenlerden bilinmeyenleri elde etmek için kullan r. 77 bn Sina ya göre, mant n akla nisbeti, nahiv ilminin kelama, aruz sanat n iire nisbeti gibidir. Fakat sa lam f trat sahipleri, nahiv ilmini veya aruz ilmini ö renmekten uzak durabilirlerse de hiçbir insan, akl kullanma konusunda mant ktan uzak duramaz. 78 bn Sina, mant sadece bir alet olarak de il ayn zamanda, ilim ve sanat olarak da kullanm r. 79 bn Sina, mant k anlay nda Aristoteles çidir. Ayr ca, Aristoteles in Yunan tefsircilerinin eserlerini de okumu, tan m nazariyesinde Eflatun ve Calinus tan da faydalanm, hüküm mant nda Stoac lar n fikirlerine de yer vermi tir. 80 O, Aristoteles felsefesinde oldu u gibi bütün eserlerine mant k ile ba lamaktad r. Fakat mant n umumi emas itibar ile Grek filozoflar na sad k kalmakla beraber onlardan çok yenidir. H. Z. Ülken e göre bn Sina mant na modern mant k gözüyle bak labilece ini ifade eden ça da bilim adamlar da vard r Farabi, age., s. 70; Farabi, era itu l-yakin, (N r. Mübahat Türker-Küyel) Ankara, 1990, s. 7; Tavti atu fi l- Mant k, s. 20; Peri Herneneias, s. 9; Bkz. Bayraktar, M., age., s. 125; Öner, N., Klasik Mant k, s.18; Hadad, Fuad, agm., s Bkz. Bingöl, Abdülkuddus, Gelenbevi nin Mant k Anlay, st., 1993, s. 10; Taylan, N., age., s Ural,., Temel Mant k, stanbul, 1985, s Ayd n, M., age., s Günaltay, M. emseddin, bni Sina ve Mant k, bni Sina ahsiyeti ve Eserleri Hakk nda Tetkikler, stanbul, 1937, s Agm., s Bkz. bn Sina, ifa, Mant k, Kahire, 1964, s. 10; Günaltay, M. emseddin, agm., s Öner, N., age., s Bkz. Ülken, H. Z., bn Sina, Hayat ve Eserleri, stanbul, 1951, s. 9,10.

14 bn Sina ya göre ilim ya tasavvur ya da tasdiktir. Tasavvur, ilk ilimdir ve tan m ile elde edilir. Tasdik ise k yas ile elde edilir. K yas ve tan m, bilinmeyenleri elde etmek için kullan lan iki alettir. 82 Necat adl eserinde, bu bilgilere yer veren bn Sina mant n bütün konular na yer vermemekle beraber be tümel ve k yas üzerinde hassasiyetle durmaktad r. 83 Onun mant k konular en geni tarzda ele ald kitap, bir bölümünü mant a ay rd ifa adl eseridir. Farabi, Aristoteles in sekiz kitab mant k kitab olarak ele al rken; bn Sina, Tis a Resail adl eserinde sagoci yi Organon un giri i olarak ba a alm, arkas ndan, Kategoriler, Peri Hermeneias, Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Topikler ve Sofistik Delillerin Çürütülmesini ralayarak, bunlara Retorika ile Poetika y eklemi, böylece Organon u dokuz kitaba ç karm r. 84 Mant k kitaplar n bu ekilde s ralanmas nda ve Retorika ile Poetika n n ilavesinde Aristoteles in pay oldu u üphelidir. Bu s ray tanzim edenlerin Alexandros Afrodisias ( skender el-afrudisi) ile Aristoteles in daha sonraki talebeleri oldu u rivayet edilir. 85 bn Sina s ralamay el-mucezü s-sa ir fi l Mant k adl risalesinde aynen korumakta ve bu risalede bunlar n her birisinin içeri i hakk nda bilgi vermektedir. 86 Görüldü ü gibi slâm dünyas n en önemli mant kç lar ndan biri olan bn Sina Aristoteles in çizgisini takip etmekle beraber mant kla ilgili önemli eserlere imza atm r. Onun di er alanlarla ilgili eserlerinde oldu u gibi mant kla ilgili eserleri de günümüzde önemini korumaktad r Tanzimattan Sonra Türkiyede Baz Mant k Çal malar Modern mant k Üniversitelerimize Reichenbach n. Ü. Edebiyat Fakültesinde 1938 nda Lojistik dersleri ile girmi, 1942 den itibaren Dil ve Tarih- Co rafya Fakültesi nde, 1965 ten beri de ODTÜ de okutulmaya ba lanm r. Tazimattan sonra Türkiye de yap lan baz mant k çal malar öyle s ralayabiliriz: 1. talyan mant kç Gallupi den tercüme edilen ve mütercimi bilimeyen 1860 da ne r ediln Miftahu l-fünün, 2. Ali Sedad n 1885 de yay nlad Mizanu l-ukul fi l-mant k vel-usul, stanbul zmirli smail Hakk n n Felsefe Dersleri, stanbul, 1330; Fenn-i Menahic (Metodologie), stanbul Salih Zeki nin 1916 da yazd Mizan- Tefekkür. 5. Tezer A ao lu, Sûrî ve Tatbiki Mant k, stanbul Mehmet Ali Ayni, Türk Mant kç lar, Daru l-fünun lahiyat Fakültesi Mecmuas, Sene: 3, Say 30, stanbul Hasan Ali Yücel, Sûrî ve Tatbiki Mant k, stanbul Hans Reichenbach, Lojistic, (çev. H. Vehbi Eralp), stanbul Hilmi Ziya Ülken, Mant k Tarihi, stanbul bni Sina, Necat, (tahk. Muhyiddin Sabri), M r, h.1331,s. 3,4. 83 Bkz. Age., s , bn Sina, Tis a Resail, M r, 1908, s Farabi, era it ul-yakin, s Bkz. Durusoy Ali, agm., s vd.

15 10. Aristoteles, Organon (çev. H. Rag p Atademir), stanbul Necati Öner, Tanzimat tan Sonra Türkiye de lim ve Mant k Anlay, Ankara Nihat Keklik, slam Mant k Tarihi ve Farabi Mant, stanbul Hüseyin Batuhan ve Teo Grunberg, Modern Mant k, Ankara Hamdi Rag p Atademir, Aristo nun Mant k ve lim Anlay, Ankara Cemal Y ld m, Mant k, stanbul Tahir Yeren, slam Kültüründe Mant k Çal malar na Kar Fikirler, Ankara Ü. lahiyat Fak (Bas lmam Doktora Tezi), Ankara 1982; bn Sina Mant na Giri, Ankara, Necati Öner, Klasik Mant k, Ankara 1996; Frans z Sosyoloji Okunla Göre Mant n Men ei Problemi, stanbul Felsefe Yolunda Dü ünceler, stanbul afak Ural, Temel Mant k, stanbul M. Naci Bolay, Farabi ve bn Sina da Kavram Anlay, stanbul Do an Özlem, Mant k, stanbul Abdülkuddüs Bingöl, Gelenbevi nin Mant k Anlay, st. 1993; Klasik Mant Tan m Teorisi, st brahim Emiro lu, Klasik Mant a Giri, Ankara 2004; Mant k Yanl lar, st Necip Taylan, Mant k Tarihçesi Problemleri, st Ahmet Kayac k, Ebheri nin saguci sinin lk erhleri, Erciyes Ünv. Sos. Bil. Enst., Kayseri 1996 (Bas lmam Doktora Tezi) 25. brahim Çapak, Gzali nin Mant k Anlay, Anakara 2004; Stoa Mant ve Farabi ye Etkisi, Ankara Ali Durusoy, Mant a Giri, stanbul, smail Köz, Mant k Felsefesi, Ankara Naz m Has rc, John Stuart Mill'in Tümevar m Anlay (A.Ü:S:B:E Bas lmam Doktora Tezi,) Ankara Halil mamo lugil, lk Dönem slam Mant kç lar nda K yas, (A.Ü:S:B:E Bas lmam Doktora Tezi,) Ankara ÖZET Her ne kadar insan n yarat ile birlikte dü ünce boyutu olsa da dü ünceye dayal olarak mant n sistemle mesi uzun zaman alm r. Nitekim mant n m.ö. 4. y.y lda sistemle ti ini görüyoruz; oysa mant k sistemli olmasa da bu dönemden önce de kullan yordu. lk defa Yunan filozofu Aristoteles in sistemle tirdi i mant k, kendisinden önce bir haz rl k dönemi geçirmi tir. Süryaniler ve di er H ristiyanlar, Yunan eserleriyle Müslümanlardan daha önce ve daha iyi tan, özellikle de mant a çok önem vermi lerdir. Fakat bu ilmi geli tirme ve gelecekte özgün eserler meydana getirme görevi, Müslümanlara kalm r. Hatta, Do udaki ristiyanlar aras nda kültürel aç dan en geli mi i olan Süryaniler bile Farabi ( ), bn

16 Sina ( ), Biruni ( ) ve bn Rü d ( ) ile mukayese edilebilecek alimler yeti tirememi lerdir DE ERLEND RME SORULARI 1. dakilerden hangisi mant sistemle tirmi tir? a) Stoac lar b) Sokrates c) Aristoteles d) Protogoras e) Zenon 2. dakilerden hangisi Aristoteles in eserlerinden de ildir? a) Retorik b) sagoci c) Kategoriler d) Topika e) Poetika 3. dakilerden hangisi Aristoteles in eserlerindendir? a) Resail b) Devlet c) hsau l-ulum d) Medinetu l Fadila e) Perihermeneias 4. Aristoteles, mant k ifadesi yerine a daki kavramlardan hangisini kullanm r? a) Logos b) Logic c) Dü ünce d) Analitik e) Organon 5. daki filozoflardan hangisi Müallim-i-Evvel olarak me hur olmu tur? (x) a) Zenon b) Sokrates c) Aristoteles d) Farabi e) bn Sina Sorular n Cevaplar : 1. C, 2. B, 3. E, 4.D, 5. C KAYNAKLAR A. es-seyyid, Ahmed, Ghazali s View on Logic, Ph.D. Edinburg Unv Ayd n, Mehmet. Türklerin Felsefe Kültürüne Katk lar, Ankara, Barthold, W., slam Medeniyeti Tarihi, (çev. Fuat Köprülü), Ankara, Bayraktar, M., slam Felsefesine Giri, Ankara, Bingöl, Abdülkuddus, hvanü s-safa Risalelerinden Mant k Konular, Türkiye I. Felsefe Mant k Bilim Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Bingöl, Abdülkuddus, Gelenbevi nin Mant k Anlay, st., Bolay, M. Naci, Farabi ve bni Sina da Kavram Anlay, st., 1990.

17 Çapak, brahim, Stoa Mant ve Farabi ye Etkisi, Ankara. De Boer, T.J. slam da Felsefe Tarihi, (çev. Ya ar Kutluay), Ankara, Dumitru, Anton., History of Logic C. II, Kent, Durusoy Ali, bn Sina n n el-mücezü s-sa ir fi l-mant k adl risalesi, M.Ü..F.Dergisi, sy , stanbul, Emiro lu,., Ana Hatlar yla Klasik Mant k, Bursa, Farabi, Peri Herneneias, (N r. M. Küyel-Türker), Ankara, Farabi, era itu l-yakin, (N r. Mübahat Türker-Küyel) Ankara, Farabi, Tavti atu fi l-mant k, (N r. Mübahat Türker-Küyel), Farabi nin Baz Mant k Eserleri, içinde Ankara, Günaltay, M. emseddin, bni Sina ve Mant k, bni Sina ahsiyeti ve Eserleri Hakk nda Tetkikler, stanbul, Günaltay, emsettin. Kadim Felsefe slam Alemine Nas l ve Hangi Yol ile Girdi Darü l- Funun lahiyat Fak. Dergisi, C.II. Hadad, Fuad, Al-Farabi s Views on Log c and its Relation to Gramer, Islamic Guarterly V.I:XIII, nr.4 (1969). bn Nedim, el-fihrist, Beyrut, bn Sina, ifa, Mant k, Kahire, bn Sina, Tis a Resail, M r, bni Sina, Necat, (tahk. Muhyiddin Sabri), M r, h hvan- Safa, Resail, M r, 1928, C.1. Karl a, Bekir., slam da Tercüme Hareketleri, Uluslararas slam Dü üncesi Konferans 2 (25-27 Nisan 1997), stanbul, 1997, s. 90; Keklik, N., slam Mant k Tarihi ve Farabi Mant, stanbul, , C.1. Kindi, Felsefi Risaleler, Önsöz, (çev. Mahmut Kaya), stanbul, 1994, s. XII. Kindi, Resail, (tahk. Ebu Ride), M r, Leaman, Oliver, Ortaça slam Felsefesine Giri, (Çev Turan Koç), stanbul, M. Abid, Arap Akl n Olu umu (çev. brahim Akbaba), stanbul, Ne ar, A. Sami, age., s. 7; Öner, N. Tanzimattan Sonra Türkiye de lim ve Mant k Anlay, Ankara, Gutas, Dimitri., Yunanca Dü ünce Arapça Kültür, (çev. Lütfü im ek), stanbul, Ne ar, A. Sami, Menahicü l-bahs inde Mütefekiri l- slam, skenderiye, Öner, N., Klasik Mant k, Ankara, Öner, N., Tanzimattan Sonra Türkiye de lim ve Mant k Anlay, Ankara Özlem, Do an, Mant k, stanbul Rescher, N., Studies in The History of Arabic Logic, Pittsburgh, Rescher, Nicholas, The Development of Arabic Logic, London, Taylan, Mant k Tarihçesi Problemleri, s. 24; Taylan, N., Mant k Tarihçesi Problemleri, stanbul, Ural,., Temel Mant k, stanbul, Ülken, H. Ziya, bn Sina, Hayat ve Eserleri, stanbul, Ülken, H. Ziya, Mant k Tarihi, stanbul, Ülken, H. Ziya, Uyan Devirlerinde Tercümenin Rolü, stanbul, 1997.