TARİHİN İZİNDE. İlber Ortaylı, Profil Yayıncılık, 2008, s Yakup ÖZKAN

Transkript

1 TARİHİN İZİNDE İlber Ortaylı, Profil Yayıncılık, 2008, s. 204 Yakup ÖZKAN İlmi faaliyetlerde günümüzün en önemli problemlerinden biri tarihi ve bugünü doğru okuyamamaktır. Dolayısıyla tarihi ve bugünü doğru okuyamadığımız için geçmişle günümüz arasındaki ilişkiyi de sağlıklı bir şekilde göremiyoruz. Bunun sonucu olarak da siyasi, sosyal ve bireysel eylemlerimizde sağlıklı bir duruşa sahip olamadığımız gibi geleceğimizi de sağlam temeller üzerine inşa edemiyoruz. Aşağıda tanıtımını sunmaya çalışacağımız eser, bu noktada, ufuk açıcı bir nitelik taşımaktadır. Bu kitap, Ortaylı nın daha önce dergilerde yayınlanmış röportajları ve makalelerinin derlenmesiyle meydana getirilmiş bir eserdir. İki temel bölümden oluşan bu eserin birinci bölümünde on üç söyleşi yer almaktadır. İkinci bölümde ise, sekiz makale bulunmaktadır. Yazar bu eserinde eksen olarak, ikinci bölümde yer alan Yahudilerin ve Müslümanların Şeriatları ve Hıristiyanlık adlı makaleyi kullandığını ifade etmektedir. Birinci bölümün ilk söyleşisinde Amerika nın Ortadoğu politikasından, Ortadoğu daki devletlerin yönetim biçimlerinden, Türkiye nin Avrupa Birliği hedefinden ve Ortadoğu daki konumundan bahsedilir. İkinci söyleşide Tarihimizin Gerçekleri daha Ortaya çıkarılmamıştır adlı başlık altında, yazar, tarih ilminin Türkiye deki durumunu değerlendirmektedir. Ortaylı ya göre Türkiye de tarihe şartlı ve önyargılı bir bakışla birlikte bir de tarih bilgisizliği vardır. Çünkü Türkiye günümüzde Latince ve klasik Yunan filolojisi olmayan bir ülkedir. Ona göre Türkiye de Yunanca ve Latince nin kayda değer uzmanı olarak bir iki kişi bulunmaktadır. Yazara göre bu kültür, tarihimizin bir dönemini teşkil etmesine rağmen Türkiye de bir Latin, Yunan zümresi yoktur. Ortaylı bu yüzden Batı kültürüne inemediğimizi, dolayısıyla Hıristiyanlığı bilmediğimizi ve bizde hiçbir şekilde Hıristiyan uzmanı olmadığını ifade etmektedir. Sonuç olarak yazara göre, Türk milleti tarih bilgisinden uzak, tarih şuuruna sahip olmayan bir millettir. Bunun sebebi ise Türk milletinin dil bilmemesi, tarihi okumaması ve sevmemesidir. SAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Felsefesi Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi 1

2 Üçüncü söyleşide Ermeni meselesi tartışılır. Ortaylı ya göre Ermeniler Türkiye de hiçbir zaman çoğunluk değillerdi. Dördüncü söyleşide milliyetçilerin Türkiye yi tanımadıkları ifade edilir. Beşinci söyleşinin başlığı Bizim Avrupa dır. Yazara göre bize Türkiye ismini 12. asırda İtalyanlar koymuştur. Ülkenin çoğunluk halkı Türk olduğu için bize Türkiye, Turckia veya Turchmenia gibi isimler koymuşlardır. Ama biz kendimize ısrarla Rum, Romalı demeye devam etmişiz. Zira İstanbul u fetheden, bir Türk olan Fatih de kendisini Kayser-i Rum (Doğu Roma İmparatoru) olarak ilan etmiştir. Buna karşın, Türkler Avrupalıların sevmediği bir unsurdur. Altıncı söyleşide Osmanlı Devleti nin büyük bir devlet olduğu ifade edilir. Bu söyleşide Osmanlı Devleti ve padişahlarla ilgili sorular cevaplanır. Yedinci söyleşide tarih ilmi ve bununla ilgili olarak değişik konularda sorular cevaplanır. Yazar burada sadeleşme akımına karşı olmadığını belirtir. Ona göre bu Türkçe ye bir zenginlik getirmiştir. Ancak diyor Ortaylı, sadeleşme akımının ikinci safhası bir kasaba bağnazlığıdır. Eski lügati yok etmek! Buna karşıyım. Hepsini kullanmaya çalışıyorum. Sekizinci söyleşide Osmanlı Ermenilerinden söz edilir. Yazara göre Ermeniler Selçuklu İmparatorluğu devrinden beri Küçük Asya daki Türk Devletiyle ve Müslüman Türk toplumuyla en fazla uyum içinde olan cemaattir. Dokuzuncu söyleşide Tarihi Geniş Okumak başlığı altında Osmanlı, Türkiye, Avrupa, tarih ilmi, yazarın tarihçiliği ile ilgili muhtelif sorular yanıtlanır. Onuncu söyleşide yazar, Topkapı Sarayı Müzeler Müdürlüğü Başkanı olarak Topkapı Sarayı ile soruları cevaplar. On birinci söyleşide millet kavramından bahsedilir. Ortaylı ya göre millet tarihten ve coğrafyadan gelen bir oluşumdur. Bu bağlamda Türklerin millet olma bilincine sahip bir millet olduğu ifade edilir. Ayrıca Türklerin tarih bilincinden söz edilir. Yazara göre, Türklerin bu bilince sahip olmaları için doğru dürüst tarih okumaları, dünya tarihine eğilmeleri ve muhtelif diller öğrenmeleri gerekiyor. Ona göre böyle bir tarihçilik yoktur Türkiye de. Bunun önemli bir sebebi olarak, Ortaylı, Türkiye de Yunanca ve Latince tetkiklerinin olmadığını zikreder. Hatta Ortaylı, Türklerin, bir zamanlar iyi bildikleri Arapça ve Farsça gibi kültürleri de kaybetmiş olduklarını ve bu konuda eski alimler gibi olamadıklarını ifade eder. Yine yazar Kur an-ı Kerim in tefsiri için İbranice nin gerekli olduğunu, klasik çağın alimlerinin İbranice ve Aramca bildiklerini söyler. On ikinci söyleşide sivil toplum kuruluşları ile ilgili sorular yanıtlanır. Ayrıca bu kurumların Osmanlı da olup olmadığı tartışılır. Son söyleşide eğitim imkanlarından söz edilir. Ortaylı ya göre Batı da çok geniş bir burs sistemi vardır. Destekli insan yetiştirilir. 2

3 Dolayısıyla alt tabakadan bir insan tırmanabilmektedir. Ama Doğu tipi eğitimin de kendine göre eski bir tarzı var. O bizde değişmiş, çökmüş. Bununla birlikte Batı tipi eğitime de tam olarak geçememişiz. Yani bir tanesi kaynakların hıfzı yoluyla giden bir öğrenimdir ve iyidir. Onun kendine göre bir mantığı vardır. Yazara göre diğeri ise referanslara başvurarak giden bir eğitimdir. Ortaylı ya göre bu da kendine göre iyidir. İkinci bölüme gelince, bu bölümün ilk makalesi Vahdettin ve Mustafa Kemal in Dost Oldukları Zamanlar Vardır adlı kısa yazıdır. Bu makalede Sultan Vahdettin ve onun üzerine yapılan araştırmalardan kısaca bahsedilir. İkinci makalede Stefanos Yerasimos adlı bir tarihçiden söz edilir. Üçüncü makalenin başlığı İstanbul u Kültür Başkenti Yapmamak Kimsenin Elinde Değildir şeklindedir. Çok kısa olan bu makalede İstanbul un bu yönü zikredilir. Dördüncü makalede Rusya Türkiye karşılaştırması yapılır. Ortaylı ya göre Rusya ve Türkiye ortak miraslara sahip tarihte iki eski devlettir. Beşinci makalede İstanbul un eskiyeni mimarisinden söz edilir. Bu bağlamda bu kültür şehrinin mimari yapısının çok kötü bir şekilde bozulduğu ifade edilir. Yine bu makalede gerçekleşmemiş olan Türk-Rus projesinden kısaca bahsedilir. Altıncı makalenin konusu Yahudilik ve Müslümanlıkta laiklik meselesidir. Ona göre din ve devletin ayrılması Yahudi ve Müslümanlıkta imkansızdır. Çünkü her iki din insanların yirmi dört saatini ayarlar. Bu bağlamda yazara göre devlet ve devletin aygıtı olan bürokrasi ve ordu insan hayatının, toplum hayatının vazgeçilmez iki unsurudur. Çünkü dini görevin yerine getirilmesi için bu ikisinin kuvvetli olması şarttır. Yazara göre din tamamen devletin dışında bırakılmalıdır gibi çok demokrat ve çok progresif görünen görüşler, aslında böyle bir toplum için en büyük tehlikenin, hatta kaosun yıkımın sadece başlangıcıdır. Ona göre böyle bir yapıya sahip toplumda yeni bir adet çıkarmanın gereği yoktur. Bunlardan dolayı, Ortaylı ya göre bizim toplumumuzda laiklik bilime, anlayışa, yeni gelişmelere, gelişmiş bir cemiyetin, çalışan bir toplumun içtimai geleneklerine göre ayarlanır. Yazar, bunun örneğinin Doğu da da Batı da da olmadığını ifade eder. Zira bu, tarih boyunca Türk İmparatorluğunun ve Türkiye Cumhuriyetinin kendi götürdüğü, kendisinin öncü olduğu bir harekettir. Ayrıca yazar, bizim yaptığımız hukuk devriminin bir ihtiyaç olduğunu ve şu veya bu şekilde izlendiğini belirtir. Yedinci makalede Yahudilerin ve Müslümanların Şeriatları ve Hıristiyanlık başlığı altında zikredilen dinler karşılaştırılır. Bu makale, yukarıda da ifade ettiğimiz üzere bu eserin eksen aldığı bir araştırmadır. Ortaylı ya göre semavi dinler; ibadet, ritüel ve akide yönünden birbirine benzeyen, ama zıt yönleri olan inanç sistemlerdir. Ayrıca bunlar yaşam sistemleridir. 3

4 Yazara göre Hıristiyanlık ruhlara hükmeder, bunun için eğitimi kullanır; bu nedenle tarihin ve coğrafyanın Hıristiyanca yorumu, Batı da ateist fertleri dahi etkilemiştir. Ona göre Hıristiyan için zaman, İncil de tarif edildiği gibidir: Deus inquit-sit (Tanrı ol dedi). Zamanları ve mekanları aşan bir vahiy hissi ve iman ise İslam kelamcısıyla ortaya çıkmıştır. İnsanın yaratılışıyla (kâlû belâ), Yaradanı şuurla tanıyan mahluk ortaya çıktı ve O nu zikretmeye başladı. Tarihi yaratan ve yapan Allah tır. Ortaylı ya göre bu oluşumda irademizin rolünü ise, Müslümanlar hep tartışa gelmiştir. Ona göre bu hürriyet ve tartışma, bir zamanlar sadece Müslümanlara mahsus imtiyazdı. Bugün bütün insanlık bu imtiyazı benimsemiş durumdadır. Ortaylı ya göre Kilise nin akidesi ve kontrolü geriledikçe, saf bir inanç ve öylesine bir dünyaya bakış gelişiyor. Yazara göre Hıristiyanlık Yahudiliğe karşı tahammülsüzdür. Ona göre yeni içtihatlar ve bir tür zorlamayla Hıristiyanlık Yahudiliği tanır ve tahammül eder duruma giriyor. Bu tutum Papa II. Joannis Paulus un tavır ve girişimleriyle müşahhas hale gelmiştir. Ancak Yahudiliği lanetleyen 325 İznik Konsülü nün tavrı Hıristiyanların içine işlemiştir. Ortaylı, bu tahammülsüzlüğün Avrupa nın laikleşme dönemimde de devam ettiğini ve ırkçılığa dönüştüğünü ifade eder. Yazara göre bu tavır dorudan Hıristiyanlık ta ortaya çıkmış değildir. Zira ilk Hıristiyanlar Yahudiliği eksik inançlı fakat vahye ve vahdete yakın görmüşlerdir. Yazar, Hıristiyanlığın yayılması ile mevcut antisemitizm bu dinin içine girmiş olduğunu söyler. Diğer taraftan yazara göre Kilise nin gerçek kurucusu St. Paul, Yahudilerin pagan kitleler tarafından küçük görülen ve alay edilen kurum ve adetlerinin hiçbirini almamıştır. Bunlardan kastedilen zina vs. gibi umumi ahlak kuralları değil; sünnet, koşer (perhiz ve domuz yasağı gibi) kadın ve erkeğin cinsel hayatı üzerindeki kurallardır. Ortaylı ya göre St. Paul un amacı kitlelere Hıristiyanlığı kolay ve sempatik bir dini uygulamalar bütünü olarak göstermekti. Yazara göre bu çabasında başarılı olan St. Paul, asıl önemlisi, Hıristiyanlığa eski pagan Hellen ve Roma dünyasının mabed kültürü ve (ruhban) rahipler hiyerarşisini soktu. Çünkü manastır kurumu eski Musevilikte yoktu. Ona göre münzevi manastır tipi yaşam ve ibadetini Yahudilik te Esseniler gibi gruplar çok sonra ortaya koymuşlardır. Fakat buna rağmen, ruhani bir elit ve ruhban, Yahudilik için söz konusu değildir. Yazara göre St. Paul, Yahudi dini ile olan en büyük bağı böylece koparmıştır. Ve Sami dünya Hıristiyanlık için yok olmuştur. Ortaylı ya göre Yahudi gelenekten ayrılık belki Hıristiyanlığa güç kazandıran unsurdu; Kilise ye göklerin yeryüzündeki niyabetini kazandıran unsurdu. Fakat bütün bu kurumsallaşma ve ruhaniyet, aynı zamanda Kilise nin zayıflığıdır. 4

5 Çünkü yazara göre kurumsallaşma ile her fikir ve inanç aşınır. Bunun sonucu olarak Hıristiyanlık pagan dünyadan aldığı aşıyla ilk anda kuvvetlendi, ama aynı zamanda zayıflamaya da başladı. Yahudilik ise onun karşısında direnen bir iman ve vahye sadakat olarak kaldı. Hıristiyanlık daha ilk asırda anası sayılan bu dine düşman oldu ve pagan dünyasının antisemit tavır, rivayet ve söylemlerini benimsedi. Ortaylı ya göre Kilise, Yahudiler i nakıs ve yanlış; Müslümanlar ı ise kafir olarak görmüştür. Bugün üç dinin sulh için karşılaşmaları, bir diplomasi faaliyetidir. Yazara göre bu dindışı amaçlara dayanır veya propagandanın kolaylaşmasını sağlamak içindir. Ortaylı ya göre Museviliğin iki dinin mensuplarına kefarîm diye bakması, kendi açısından doğaldır. Üç dinin mensupları içinde de müminlerin bulunacağına ve onlar için de selamet olacağına inanan sadece İslam dır. Ona göre Hıristiyanlık için, kendisi dışındakilere, ne Yahudiler e ne de Müslümanlar a kurtuluş öngörüldüğünü söylemek mümkün değildir. Müslüman için ise Yahudi sadece nakıstır. Yazara göre son kırk yılın Yahudi aleyhtarlığı Müslümanlar ın arasına Batı dan girmiştir. İsrail in Ortadoğu daki konumu ve politikaları da bunu beslemektedir. Ortaylı ya göre Yahudi gözünde Müslümanlar, Hıristiyan ın Müslüman a baktığı biçimde kafir ve sapkın ve ezilmesi yahut mutlak yola getirilmesi gerekli bir topluluk değildir. Yahudi ye göre herkes ne kadar mazur ve Yahudilik ten ve tevhitten uzak mütalea ediliyorsa, Müslüman da öyledir. Müslüman ise Yahudi yi nakıs görse de Hıristiyan gibi muzır ve lanetli görmez. Sonuçta Ortaylı ya göre iki dinin mensupları ayrıdır. Fakat bu ilişkilerin tarih boyu negatif olduğunu söylemek mümkün değildir. Yazara göre Yahudilik bir kavmin dinidir, misyoner din değildir. İslam ise beynelmileldir ve insanların kâlû belâ dan Müslüman olduğuna inanır. Bununla birlikte Yahudilik ve Müslümanlık vahye dayanan ve vahyin yorumuyla müminlerin yaşamını düzenleyen; ruhban ve Kilise nin olmadığı, din adamlarının değil, öğretmen ve din alimlerinin olduğu iki dindir. Ayrıca Sami anane dolayısıyla temel terminoloji dahi (mu minîn-ibranice de emanî; tahâret ve toharet; kafarîm-kuffâr) benzerdir. Dolayısıyla Musevilik ve İslam vahye dayanır. Bununla birlikte İslam vahyin en son vasıl oluşuna ve en son risalete dayanır. Hıristiyanlık ta ise, vahyin oluşması aynı şey değildir ve Hz. İsa yı çok tanrılı dinlerin anlayışı içine oturttuklarından, risalet mahiyet değiştirmiştir. Önceki makalede de ifade edildiği gibi, yazara göre Müslümanlık ve Yahudilik te vahiy kamusal ve özel hayatı düzenler. Bu sebeple devletle dinin ayrılışının teorik reçeteleri yoktur. Bu bağlamda asrın laikliği Yahudi ve Müslüman toplumlarda problemlidir. 5

6 Ortaylı ya göre Yahudi dünyası Müslüman için önemlidir. Kur an ın dili İbranca ve Aramca araştırmalarını gerekli kılmaktadır; en azından dil kalıntıları bilinmelidir. Ayrıca Yahudi Şeriatı, İslam Şeriatı nın öncesidir. Yazara göre bu keyfiyet bilinmelidir. Yine ona göre klasik çağın Müslüman uleması bu tetkikata önem vermiştir. Hıristiyanlığı objektif olarak anlamak için Yahudi kaynaklara en azından Hıristiyanlar kadar Müslüman bilginlerin de yönelmesi gerekir. Sonuçta diyor Ortaylı, biz üç dini iyi bilmek zorunda olan adamlar olarak, dünyayı tanımaya Judaism tetkikleriyle başlamalıyız ve Hıristiyanlık la devam etmeliyiz. Sonuç olarak bu eserde önemli bir tarihçi olan yazar, ilmi birikimiyle birçok meseleye açıklama getirmektedir. 6