259 NUMARALI ADIYAMAN KADI SİCİLİ H (1312) (1895)(1-90.SAYFALAR)

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI 259 NUMARALI ADIYAMAN KADI SİCİLİ H (1312) (1895)(1-90.SAYFALAR) Canan YÖRÜR YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2006

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI 259 NUMARALI ADIYAMAN KADI SİCİLİ H.1312 (1895)(1-90. SAYFALAR) DANIŞMAN :Yrd. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL 2006

3 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI 259 NUMARALI ADIYAMAN KADI SİCİLİ H(1312)(1895(1-90.SAYFALAR) Canan YÖRÜR YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No : Bu Tez 15/09/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği/Oy Çokluğu ile Kabul Edilmiştir. İmza... İmza... İmza... Yrd.Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ Doç. Dr. Ahmet EYİCİL Yrd. Doç. Dr. Lütfullah ALICI DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım... Doç.Dr. Haluk ALKAN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 T.C KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ 259 NUMARALI ADIYAMAN KADI SİCİLİ H(1312)(1895)(190.SAYFALAR) DANIŞMAN : Yrd.Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ Yıl : 2006, Sayfa: 167 Jüri :Yrd.Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ Doç. Dr. Ahmet EYİCİL Yrd. Doç. Dr. Lütfü ALICI Osmanlı tarihinin önemli kaynaklarından biri de Kadı Sicilleridir.Bu araştırmada tarihlerinde Adıyaman ın sosyo- kültürel, idarî, ekonomik ve hukukî yönleri incelenmiştir. Osmanlı hukuk tarihi alanında Kadı Sicilleri en önemli belgelerdir. Belgeler ışığında Osmanlı hukukunun genel yapısı, Kadı Mahkemelerinin işleyişi, Kadı Sicillerinin tanımı, tarihi, Şer iye Mahkemelerinde görevli memurlar, kadılarda aranan şartlar ve Adıyaman ın tarihi anlatılmıştır. Bu araştırmada 259 numaralı Hısn-ı Mansur Kadı Sicili nin 1-90.sayfalarındaki 44 belgenin transkripsiyonu ve özeti yapılmıştır. Belgelerin deftere kaydında kronolojik sıraya genel olarak uyulmamıştır. Belgelerin içeriğinde hırsızlık, mala el koyma, kötü söz söyleme, darp, hakaret, izinsiz bahçeyi tahrip etme davaları yer almaktadır. Bu çalışmadaki 44 belgenin genel yapısı değerlendirildiğinde mahkemeye konu olan belgelerin çok ağır suç ve şikayetleri içermediği görülmektedir. Mahkemelerin kısa sürede sonuçlanması ve mahkeme hükümlerinin ağır cezaları kapsamaması önemlidir. Anahtar kelimeler :Hısn-ı Mansur, Şer iye Mahkemesi, Kadı Sicilleri, Adıyaman, Devlet i Aliyye I

5 TC DEPARTMENT OF HISTORY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA Thesis 259 NUMBER ADIYAMAN SHARİ A REGİSTER H(1312)(1895) (PAGES 1-90) Supervisor : Assit. Prof. Dr. Faruk SÖYLEMEZ Year : 2006, Pages: 167 Jury :Assit. Prof. Dr. Faruk SÖYLEMEZ Assoc. Prof. Ahmet EYİCİL Assit. Prof. Dr. Lütfü ALICI One of the important sources of the Ottaman History is Judge Records. In this research, the socio-cultural, administrative, economical and juridical aspects of Adıyaman between the dates , were analyzed. The Judge records are the most important documents in the history of Ottaman. In the light of the documents, the general structure of Ottaman Law, the performance of the Judge Courts, the descriptions and the history of the Judges records, the officers in charge in Şer iyye Courts, qualifications required to be a judge and the history of Adıyaman, were explained. In this research, the transcription and the summary of the 44 documents in the pages 1 to 90 of Hısn-ı Mansur Kadı Sicili, numbered 259 have been carried out. The chronological order generally was not complied while the documents were recording. In the contents of the documents, there are cases related to theft, confiscation, curse, usurpation, insult and devastating the garden. When the general structure of these 44 documents are evaluated, it is understood that the documents, mentioned in the court, do not include very indictable offenses and complaints. Concluding the cases in a short duration and not including indictable offenses in court decisions are importent issues. Keywords: Hısn-ı Mansur, Şer iye Mahkemesi, Kadı Sicilleri, Adıyaman, Devlet i Aliye II

6 ÖN SÖZ Tarih bir milletin geçmişi ve kimliğidir.tarihini bilen milletler geleceğine yön verebilir. Tarihini bilmek, dostunu düşmanını tanımak, geçmişini öğrenip böylece geleceğini aydınlatmak demektir. Bir milleti ayakta tutan önemli manevi unsurlardan biri ise tarih şuuruna sahip olmaktır. Bu şuuru kazanmak için tarih bilimini en güvenilir kaynaklardan yani belgelerden öğrenmeliyiz. Çünkü tarihi aydınlatan en gerçek kaynak belgelerdir.belgeler içerisinde Osmanlı tarihi araştırmalarında bize yardımcı olan kayıtlardan biride Kadı Sicilleridir. Siciller, sadece adli kayıtlar değildir. Aynı zamanda merkezin emir ve hükümlerini de kapsamaktadır. Osmanlı Devleti nde kadıların kazalarda idari ve hukuki yetkileri vardır. Bu yüzden kadılar merkez yönetimi ile kazadaki işleyişten sorumlu olan merkezin emir ve hükümlerini uygulayan ve orada huzuru sağlayan memurlardır. Bu özelliğinden dolayı Siciller, o bölgenin idari sosyal,iktisadi ve hukuki yapısı hakkında bilgiler içermektedir. Tarihimizi aydınlatan arşiv belgeleri titizlikle saklanmaktadır. Bu belgelerin araştırılması ve incelenmesi sayesinde sosyal ekonomik ve kültürel tarih hakkında daha fazla bilgi edinmek mümkün olacaktır. Bu araştırmada 259 numaralı Adıyaman Kadı Sicili nin transkripsiyonu, özeti ve değerlendirilmesi yapılmıştır. Belgelerin deftere kaydında kronolojik sıraya uyulmadığı görülmüştür. Defterlerin ciltlenmesinde yada mikrofilmlerin çekilmesinde sayfa başları ve sonları tahribata uğradığı için bazı kelimeler okunamamıştır. Okunamayan kelimeler (.) şeklinde gösterilmiştir. Bu çalışmada Osmanlı döneminde yaşayan gayrimüslimler hakkında bilgi edinmek mümkündür.zira 44 belgenin 10 tanesi gayrimüslimlerle ilgili davaları kapsamaktadır. Ayrıca bu davaların hafif derecedeki davalar olduğu ve yargılama sürecinde adil davranıldığı dikkat çekmektedir.. Bütün tez dönemim boyunca benden bilgisini, tecrübelerini ve desteğini esirgemeyen, değerli danışmanım, Yrd. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ e teşekkür ederim. III

7 KISALTMALAR AİY Adıyaman İl Yıllığı Bk. bakınız B.nu Belge numarası C Cilt çev. Çeviren DVİA Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Gzt Gazetesi H Hicri Hzl Hazırlayan Hz Hazret İA İslam Ansiklopedisi M Miladi MÖ Milattan önce MS Milattan sonra mad. Madde MEB Milli Eğitim Bakanlığı Neş. Neşriyat Nu. Numara OSAV Osmanlı Araştırma Vakfı S Sayı IV s. Sayfa TDAV Türk Dünyası Araştırma Vakfı TDK Türk Dil Kurumu TTK Türk Tarih Kurumu Vb Ve benzeri Yay. Yayınları yy. yüzyıl IV

8 ÖZET ABSTRACT ÖN SÖZ KISALTMALAR İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER I II III IV V 1.GİRİŞ 1 2.OSMANLIHUKUKUVEŞER İYYEMAHKEMELERİ Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı Şer iyye Mahkemeleri ve İşleyişi Başlangıçtan Tanzimat Dönemine kadar Şer iyymahkemeleri Tanzimat Döneminden Devletin Yıkılışına Kadar Şer iyy Mahkemeleri Şer iyye MahkemesGörevlileri Kadı Naib Şühud-ul Hal Kassam Muhzır Çavuş Subaşı Mübaşir Müşavir Katib ve Hademeler KadSicilleri Kadı Sicillerinin Tanımı ve OrtayaÇıkışı Kadı Sicillerinin Türk İslam Tarihi ve Tarihçiliği Açısından Önemi Kadı Sicili Defterleri Kadı Sicillerinin İçindeki Belgelerin Sınıflandırılması Birinci Kısım (1)Hüccet (2)Vakfiyeler (3)Hüccet-Zahire (4)İ lamlar (5)Ma ruzlar (6)Müraseler İkinci Kısım (1)Emir vefermanlar (2)Buyruldular (3)Tezkereler (4)Temessükler 14 3.ADIYAMAN ITARİHİ Adıyaman İsminin Kökeni Adıyaman ın İslâm Hakimiyeti Öncesi Tarihi 15 V

9 3.3. Arap-İslâm Hakimiyet Devri ve Avasım Mıntıkası Oluşu Adıyaman ın Türk Egemenliğine Geçişi (Osmanlılara Kadar) Osmanlı İdaresinde Adıyaman Adıyaman ve İlçelerindeki Bazı Tarihi Eserler NOLU ADIYAMAN KADI SİCİLİVEDEĞERLENDİRİLMESİ Nolu Kadı Sicilinde Geçen Önemli Görev ve Görevliler Numaralı Adıyaman Kadı Sicilinde Geçen Bazı Hukuki Konular Darp ve Cerh Dava Karşı Dava (Def) Dolandırıcılık Haneye Tecavüz İtale-i Lisan Kanunlara Karşı Gelme Sirkat (Hırsızlık) Ziraat Ürünlerinin Talan Edilmesi Nolu Kadı sicilinde Geçen Kaza, Nahiye ve Mahalle İsimleri Nolu Kadı Sicilinde Geçen Köyİsimleri Nolu Kadı Sicilinin Transkripsiyonunda Takip EdilenMetod 26 5.BELGELERİN ÖZETLERİ 27 6.BELGELERİN TRANSKRİPSİYONU 40 SONUÇ 172 KAYNAKÇA 173 LÜGATÇE 175 DİZİN ÖZ GEÇMİŞ EKLER VI

10 GİRİŞ 1.GİRİŞ Bu tez çalışmasının esas konusu 259 numaralı Hısn-ı Mansûr (Adıyaman) Kadı Sicilinin 1-90 sayfalarının transkripsiyonu, özet ve değerlendirmesidir. Bunun dışında gerekli görülen diğer mevzular da işlenmiştir. Çünkü Osmanlı Hukuk Tarihinin en önemli kaynaklarından birini teşkil eden kadı sicillerinin tam olarak anlaşılması, ilgili diğer konuların da incelenmesiyle mümkün olmaktadır. Bu araştırmada tez içerisinde transkripsiyon ve değerlendirmenin yanında metinlerin günümüz Türkçesiyle anlaşılır ve ayrıntılı özetleri yapılmış, Osmanlı hukukunun genel yapısı ve işleyişi, Şer iyye Mahkemeleri, Kadı Sicilleri, konu ile ilgili kısımları, Adıyaman ın tarihi ve gelişimi incelenmiştir. Tezin konularına göre düzeni de şu şekilde olmuştur; giriş kısmının ardından 2 numaralı başlık altında Osmanlı Hukuku ve Şer iyye Mahkemeleri, Kadı Sicilleri ve konuları yer almıştır. 3 numaralı başlıkta Adıyaman ın tarihi anlatılmıştır 4 numaralı başlıkta 259 numaralı Adıyaman Kadı Sicili ve değerlendirmesi yer almıştır. 5 numaralı başlıkta bu transkripsiyonun günümüz Türkçesiyle ayrıntılı özetleri ve değerlendirmeleri yer almıştır. 6 numaralı başlıkta 259 numaralı Hısn-ı Mansûr Kadı Sicilinin 1-90 nolu sayfalarının transkripsiyonu yapılmıştır. 7 numaralı başlıkta sonuç ve önerilere yer verilmiştir. Daha sonraki kısımlarda ise; kaynakça, dizin, sözlük, özgeçmiş ve ekler kısmı yer almıştır. Transkripsiyon sırasında belgeler titizlikle incelenmiş ve okunmuştur. Günümüz Türkçesinin imlâ kuralları içerisinde hareket edilmekle birlikte, buna uygun olmayan kelime imlâları Osmanlı Türkçesi imlâ kuralları içerisinde yazılmıştır. Belgelerde bazı kelimelerin okunması mümkün olmamıştır. Bu tür kelimeler az sayıda olmakla birlikte okunamama sebepleri mikrofilm çekiminden kaynaklanan sorunlar veya kâtipten kaynaklan yazım bozukluklarından ibarettir. Özellikle bazı sayfaların birleşme yeri olan satır sonları ile satır başlarının tam olarak filme alınamaması sorunun ana sebebi olmuştur. Okunamayan bu kelimeler (...) şeklinde belge içinde gösterilmiştir. Bu tez Adıyaman Kadı Sicilleri konusunda yapılan ilk çalışma değildir. Daha önce de KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı bünyesinde1999 yılında Nezir Çakmak tarafından 237 numaralı Adıyaman Kadı Sicili,yüksek lisans tezi olarak yapılmıştır. KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı bünyesinde 2005 yılında Feyzullah Tekerek ve İbrahim Kanadıkırık tarafından 260 numaralı Adıyaman Kadı Sicili yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Yine KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı bünyesinde 2006 tarihinde Ömer Faruk Gökdeniz tarafından 262 numaralı Adıyaman Şer iyye Sicili yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Tezin hazırlanması sırasında yararlanılan en önemli kaynaklardan birisi Adıyaman konusunda müstakil bir eser olan Mehmet Taşdemir tarafından yazılan 16. yy.da Adıyaman adlı eserdir. Yusuf Halaçoğlu nun DVİA daki Adıyaman maddesi ise diğer önemli bir kaynak olmuştur. Ayrıca bir çok eserlerde yer alan bilgiler Adıyaman hakkında derli toplu bir çalışma yapılmasına imkan sağlamıştı 1

11 ŞER İYYE MAHKEMELERİ 2. OSMANLI HUKUKU VE ŞER İYYE MAHKEMELERİ 2.1. Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı Osmanlı hukuku günümüzde üzerinde çok araştırma yapılan konulardan biridir. Bu konudaki belgelere dayalı araştırmalar arttıkça Osmanlı hukukunun genel karakteri de netlik kazanmaktadır. Kesin olarak bilinen Osmanlı hukukunun büyük oranda şer î hukuka ve onun yanında da örfî hukuka dayandığı anlaşılmaktadır. Osmanlı hukuku Osmanlı Devletinin kuruluşuyla oluşmuş yeni ve orijinal bir hukuk değildir. Daha önce kurulmuş olan Türk ve İslâm devletlerinin hukuku ve hukuk uygulamalarıyla birlikte, Osmanlıların zaman içinde ihtiyaç duyarak yeni kaideler ekledikleri bir hukuk sistemidir. Bu sebeple Osmanlı hukuku ile Osmanlının selefi Türk ve İslâm devletlerinin hukuku arasında bir benzerlik bulunmaktadır. Osmanlı hukukunun iki unsuru şu şekilde sıralanabilir; 1- Klasik fıkıh kitapları içinde yer alan ve geçmiş dönemlerde devletin müdahalesinden uzak kalarak, bağımsız olarak oluşmuş şer î hukuk, 2-Padişahların emir ve fermanlarından oluşan örfî hukuk (Aydın, 1996:73-74). Örfî hukuk terimine ilk kez Fatih Sultan Mehmed ( ) zamanında Tursun Beyin kayıtlarında rastlanmaktadır. Önceki İslâm devletlerinde de varlığına rastlanan örfî hukuk; örf-i padişahi, örf-î münif-i sultanî şeklinde ifade edilmektedir. Moğollarda Cengiz Han Yasaları, Timur un Tüzükat ı, Akkoyunlular ın Uzun Hasan Kanunları ve Dulkadiroğullarının Alaûddevle Kanunları diğer Müslüman devletlerde karşılaşılan örfî hukuklardır. Bu durum İslâm öncesi dönemin töre ve yasak geleneğinin bir etkisi olarak düşünülmektedir. Örfî hukukun hazırlanmasında en önemli rol ise Divan-ı Hümâyun ve burada meselenin uzmanı olan nişancılarındır (Aydın, 1996:74-75). Osmanlı hukukunun genel olarak şer î hukuka dayandığı ve örfî hukukun da zaman içerisinde ihtiyaca dayalı olarak oluştuğu düşünülecek olursa örfî hukukun şer î hukuka ters düşmemesine çalışıldığı görülecektir. Nitekim Osmanlı Devletinin kuruluş yıllarında Osman Gazî nin ilk örfî vergi olan bac (pazar) vergisinin konulmasına ilk önce Allah emri değil diye karşı çıkması ve sonra şer î esaslara aykırı olmadığını öğrenmesiyle adı geçen verginin kabul edilmesi buna güzel bir misal teşkil eder. Bunun yanında bazı hukuki problemlerde şeyhülislâmın görüşünün alınmasını isteyen hatt-ı hümayunların varlığı, padişahların İslâm hukukuna uyma yönündeki titizliğinin bir göstergesidir (Aydın, 1996:80-81) Şer iyye Mahkemeleri ve İşleyişi Başlangıçtan Tanzimat Dönemine Kadar Şer iyye Mahkemeleri Osmanlı hukukunun işleyişinin temel taşı olan kadılık mesleği günümüz yargı sisteminde hakimlerin fonksiyonunu da içeren bir özelliğe sahipti. Osmanlı da farklı statülerde birden çok mahkemeler bulunmakla birlikte en yaygın olan Şer iyye Mahkemeleriydi. Meclis-i Şer adı verilen bu mahkemeler devletin kuruluşundan Tanzimat dönemine kadar en geniş yetki alanlarıyla, sonrasında ise daha daraltılmış alanlarla devletin sonuna kadar varlıklarını sürdürdüler. Tek hâkimli ve basit yargılama usulüne sahip olan bu mahkemeler, kadıların ilmi görüşlerinden istifade ettikleri müftüler ve mahkemelerde yargı sırasında bir çeşit müşahit gözüyle yargılamayı izleyen 2

12 ŞER İYYE MAHKEMELERİ Şühud ve Şühûd-ül-hâl adlı görevlilerle kendisine has bir zenginliğe sahiptir (Aydın,1996:85; İhsanoğlu, 1999: ). Devletin kuruluş yıllarından itibaren varlığını bildiğimiz kadılık müessesesi Osmanlı nın selefi İslâm devletlerinden beri devam eden bir süreçtir. İlk zamanlar da devlet, kurumsallaşmasını daha tamamlamadığı için kadıların yetiştiği medrese kurumları da yaygın değildi. Bu sebeple ilk kadılar genelde Anadolu, Suriye, Mısır gibi merkezlerde yetişmiş olup, sonradan Osmanlı hizmetine girmekle bu meslek icrâ edilmekteydi. Zamanla medreselerin yaygınlaşması ve kadıların yetişmesiyle Osmanlı bu konuda kendi kendisine yeter bir duruma gelmiştir. Kadıların ve mevâlîlerin (İstanbul, Bursa, Mekke gibi yüksek payeli kadılıklar) bulunduğu kaza ve şehirlerde şer î mahkemeler vardır. Bu şer î mahkemeler tek kadının görev yaptığı adalet müesseseleriydi. Kadılar şer î muamelâtta kendilerine verilen berâtlarda gösterilen vazifeleri görüp Hanefi Mezhebi üzerine hüküm verirlerdi. Irak, Mısır, Hicaz ve Yemen gibi bölgelerde başka mezheplere mensup Müslüman halklar da vardır. Başka mezheplere mensup Müslümanlar arasında meydana gelen ve kendi mezhepleri çerçevesinde halledilmesi uygun görülen dava ve meselelerde, eğer o mahalde kendi mezhebinden bir kadı yoksa, bunlar mensup oldukları mezhep alimlerinden bir alimi hakem ta yîn ederler. Bu alim bunların mensup olduğu mezhebe göre karar verir. Sonra Hanefî kadı onu tasdîk ve infaz eyler. Eğer kendi mezhebinde kadı varsa ona müracaat eder. Ayrıca padişah ilgili meselede diğer mezheplerin görüşüne göre de hüküm verilmesini isterse hüküm ilgili mezheplere göre de verilirdi. İstisnai durumlar olarak görülen bu meseleler dışında genel olarak hem hukuk birlikteliğini sağlamak, hem de istikrârlı bir yapı arz etmek için Hanefi mezhebine göre hükmetme esası kabul edilmiştir (Bayındır,1986:37-41; Akgündüz ve Öztürk, 1999: ). Mahkemelerde Hanefi Mezhebinin görüşlerinin mu teber kabul edilmesinin ana sebeplerinden birisi de devletin kuruluşundan kurumsallaşmasını büyük oranda tamamladığı Yavuz Sultan Selim zamanına kadar (13.yy.sonu-16.yy.başı) Osmanlı nın hakimiyet sahasının Tuna ile Fırat Nehri arasındaki Türk topraklarını kapsaması ve Türklerin de Hanefi mezhebi mensubu olmalarıdır. Ayrıca başta hanedân olmak üzere yönetici kesimin Hanefi olması sebeplerin en başında gelenidir. Nikâh, izdivaç, miras taksimi, yetim malı, vasî ta yîni ve azli, vasiyyetlerin ve vakıfların hükümlerine riayet edilmesi, cürüm ve cinayet v.s. bütün davalar ve bütün hukuki muamelât, günümüz noterliği benzeri onaylama işlemleri kadılar tarafından görülürdü (Uzunçarşılı, 1988:109; Aydın, 1996:87). Bazı kadılıklar ise belli hususlarda ihtisaslaşmış kadılıklar görünümündeydi. Mesela Eyüp Kadılığı su işleri ile ilgili meselelere bakmaktaydı. Bunun yanı sıra kadılıklar bazı tür ceza ve hukuk davalarına da bakmamaktaydı. Bunlara verilecek örneklerde; gayrimüslim din adamlarının ceza davalarının Divan-ı Hümayunun ve kapitülasyonlar sebebiyle yabancıların kendi aralarındaki davaların konsolosluk mahkemelerinin yetkisinde olması gibi (Aydın, 1996:88). Kadılar da bulundukları kaza, nahiye ve şehirlerde devlet otoritesini temsil ederlerdi. Hükümet merkezinden gelen fermanları cevaplar, gereken işlemleri yaparlardı. Zahire ve amele tedariki, hayvan sevki, menzil emirleri, asker toplanması, iktisadi işler. Yani askeri inzibattan başka bütün resmi işlemlerin yapılmasından kadı sorumluydu. Kadıların ve mevâlînin derecelerine ve şer î hasılatlarına göre belli sayıda maiyetleri vardı. Kadı bizzat davayı dinler yanında muâvin olarak kethüdası, dava temsil eden, sicile geçen kâtibler bulunurdu. Muhzır adı verilen mübâşirler de mahkeme 3

13 ŞER İYYE MAHKEMELERİ görevlilerindendir. Mevâlî denilen büyük kadılar genelde ta yîn olundukları vilâyete gitmeyerek yerlerine nâib adlı vekillerini gönderirlerdi (Uzunçarşılı, 1988:109). Duruşmaların halka açık olması kanun emri idi. Mahkemeye gelen halk kadının dürüstlüğünü kontrol eder, gerekirse şikâyet ederdi. Kararlarda ilgili kanun hükmü yoksa örfe göre hüküm verilirdi. Gerekli görülmesi durumunda kadı, müftüden ilgili konuyla alakalı fetvâ alırdı (Sevinç, 1978:53) Kadının verdiği hüküm bizzat vali ve iki mutemet tarafından incelenir, tasdîk edilirse infaz olunurdu. Eğer tasdîk edilmezse evrak başkente kazaskere yollanırdı. Kazasker de davayı inceler, kararı doğru bulursa onaylar, bulmazsa bozarak yeniden hüküm verir ve o hüküm geçerli olurdu (Uzunçarşılı, 1988:110). Hukuki davalarda mahkum, ceza davalarında müttehimin akrabası verilen hükmü haksız bulursa direk kazasker veya şeyhülislama itiraz hakkı vardı. Yani Mahkemelerinin temyîz makamı Divan-ı Hümâyun idi. Eğer kazasker ve şeyhülislam kadı hükmünü hatalı bulursa bu kadının yetersizliğine veya tarafgirliğine işaret sayılacağından kadının kendi sicili için olumsuz bir durum oluştururdu. Bu nedenle kadılar hükümlerinde adalet ilkesine sıkı sıkıya bağlı kalmaya çalışmışlardır (Uzunçarşılı, 1988:109). Şer iyye Mahkemelerinin sabit bir yeri yoktu. Bununla birlikte kadıların yargı işlerini yürütecekleri ve ilgililerin kendisini her an bulabilecekleri belirli bir yerleri vardı. Bu; kadının evi, camisi, mescid veya medrese olabilirdi (Akgündüz, 1988:77). Hatta o kadar ilginçtir ki modern hukuk uygulaması içerisinde varlığına rastlanmayan bir durum olarak karşılaşılan bir usul de; yolda giderken kadıya rastlanılmasıyla konunun arz edilmesi ve bazen ayak üstü davanın görülüp, karar verilmesine ilişkin bilgilerdir. Osmanlı adli sisteminin pratikliğine ilginç bir örnek teşkil etmesi bakımından mühimdir (Ekinci, 2002:771). İncelenen belgelerde mahkeme heyetinin yerinde tespit yapmak için mahkemeye konu olan meselenin mevkiine gittiği ve hükmünü orada verdiği de görülmektedir Tanzimat Döneminden Devletin Yıkılışına Kadar Şer iyye Mahkemeleri 19. yy. Osmanlı Devleti her alanda önemli değişimlerin yaşandığı bir ülkedir. Özellikle II.Mahmud un ( ) 1826 yılında Yeniçeri Ocağını kaldırmasından sonra başlayan alan bu değişim rüzgârı yüzyıl boyunca devam etmiştir. II.Mahmud döneminin reformlar açsından bir devamı sayılabilecek Tanzimat süreci ile birlikte Osmanlı hukuku ve işleyişindeki esaslı değişim Şer iyye Mahkemelerinin ve dolayısıyla kadıların yetki alanlarını da daraltmıştır. Bu dönemde Ticaret ve Nizamiye mahkemeleri kurulmuş, evlenme boşanma, miras, tapu anlaşmazlıkları dışındaki davalar bu yeni mahkemelere devredilmiştir (Karataş, 1996:1). Yargı gücünü büyük oranda tek başına kullanan Şer iyye Mahkemelerinin yetkileri, II.Mahmut tan itibaren azaltılmaya ve yargılama alanında yeni düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır. İstanbul Kadılığı 1837 de resmi bir binaya taşınmış, 1838 de kadıların yetkilerini kötüye kullanmalarını önlemek için Tarîk-i İlmiyeye Dair Ceza Kanunnâme-i Hümayunu çıkartılmıştır. Asırlardır sadrazama bağlı olan kazaskerler, Tanzimat ın başında şeyhülislâmlığa bağlanmış şeyhülislâm da Meclis-i Vükelaya dahil edilmiştir yılında kazaskerlikler birer mahkeme haline getirilmiş ve kadıların idari yetkileri kaldırılmıştır (Bozkurt, 1996:46) tarihli bir nizamnâme ile kadıların ta yîn esasları belirlenmiştir. Kadıların belirli süreler için atanıp bu süre sonunda kazasker tarafından uygun görülürse yeniden 4

14 ŞER İYYE MAHKEMELERİ atanmaları usulü, kısmen değiştirilerek, ehil olduğu sürece görev yapmaları esası benimsenmiştir. Kadıların görev bölgeleri ise eski usule uygun olarak derecelerine göre beş sınıfa ayrıldı. Birinci sınıf; büyük mevleviyet kadıları ile kibar-ı müderrisin olanlar vilâyetlere ve büyük sancaklara, ikinci sınıf; devriye mevâlîleri, müderrisler ve eşrefü l kuzat olanlar kaymakamlık bulunan kazalara, üçüncü sınıf; önceden kadılık yapmamış mevâlîler müderrisler ve imtihanla eşrefü l kuzat olduğunu ispat edenler kaymakamlık bulunmayan büyük veya bulunan küçük kazalara, dördüncü sınıf; daha aşağı rütbeliler küçük kazalara ve beşinci sınıf; yeni göreve başlayanlar kalan kazalara ta yîn edileceklerdir. Kadıları yetiştirmek için de Abdülmecid tarafından 1854 yılında Muallimhâne-i Nüvvab adıyla bir medrese kurulmuştur (Uzunçarşılı, 1988:267) yılında çıkarılan bir nizamnâmeyle bütün Şer iyye Mahkemeleri yeni bir yapıya kavuşturuldu. Evkaf, Kassâm ve Kazasker mahkemeleriyle özellikle İstanbul daki mahkemelerin görev ve yetkileri ayrı ayrı tespit edilerek bir ölçüde sınırlandırıldı tarihinde Şer iyye Mahkemeleri dışında bir takım idari ve adli mahkemeler kuruldu tarihli Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamnâmesi ile aile, miras, vakıf konuları ile şahsa karşı işlenen suçlara ilişkin yargılamalar dışındaki konular Şer iyye Mahkemelerinin yetki alanından çıkarıldı ve aynı tarihli Şûrayı Devlet Nizamnâmesi ile de idari yargı yetkileri tamamen ellerinden alındı. Divan-ı Ahkâm-ı Adliye aynı zamanda ilk Osmanlı temyîz mahkemesi olma özelliğine sahipti tarihli nizamnâmelerle de kurulan Havale ve İcrâ Cemiyetleri ile de bu alanlardaki yetkiler de Şer iyye Mahkemelerinin elinden alınmıştır yılında Nizamiye Mahkemeleri kurulunca Osmanlı yargılama sisteminde bir ikili yapı oluşarak iki adli mahkeme ayrı ayrı sahalarda yargı görevini yürütmekle görevlendirildi. Ayrıca Nizamiye Mahkemeleri yurt çapında teşkilatlandırılarak şer iyye denilen konular dışındaki bütün yargı yetkileri bunlara devredilmiş ve hatta taşrada vazifesiz kalmış olan kadılar Nizamiye Mahkemeleri reisliğine atanmaya başlanmıştır (Cin ve Akgündüz, 1990: ; İhsanoğlu, 1999:431). Bütün bu düzenlemelerden sonra Şer iyye Mahkemeleri sadece, vakıf mallarının aslına, vasiyyete, vasî ta yîn ve azline, yetim mallarına, vakıfların borç ilişkilerine, miras hukukuna ve diğer şer î haklara ilişkin davalara bakabilecekti. Diğer davalarda Nizamiye Mahkemeleri yetkiliydi (Akgündüz ve Öztürk, 1999:411) yılında Şer iyye Mahkemelerinin bir üst mahkemesi (temyîz) mahiyetinde bulunan ve yüksek bir şer î mahkeme olan Meclis-i Tedkikat-ı Şer iyye kuruldu. Bu meclis, fetvâ-hâneden kendisine havale edilecek olan dava ve meseleleri bir temyîz mahkemesi olarak inceleyecekti. Şer î Mahkeme kararlarının şer î hükümlere aykırılığı söz konusu ise, durumu gerekçeleriyle beraber şeyhülislâma arz edecekti. Bu arada bu meclisin bir altında ve Şer iyye Mahkemelerinin üstünde bulunan Fetvâ-hâne-i Ali de, Şer iyye Mahkemelerinin kararları hususunda temyîz ve istinâf yetkilerine sahip yüksek bir mahkeme olarak 1875 tarihinde kurulmuştu tarihli Kanun-u Muvakkat ile Şer iyye Mahkemelerinin teşkilat ve görevleri yeniden düzenlendi. Bu düzenlemeye göre; mülâzemet usûlü ve sınırlı sürekli kadılık düzeni tamamen kaldırıldı. Kadılık için en az yirmi beş yaşını doldurma şartı getirildi de Mekteb-i Nüvvab, 1908 de Mekteb-i Kuzat ve 1909 da Medresetü l Kuzat adını alan hukuk fakültesinden me zûn olmayanların hâkim olamayacağı, hükme bağlandı tarihinde kazaskerlik ve Evkaf Mahkemeleri de dahil olmak üzere bütün Şer iyye Mahkemeleri, Adliye Nezaretine bağlanmış ve 5

15 ŞER İYYE MAHKEMELERİ Temyîz Mahkemesinde Şer iyye adıyla yeni bir daire teşkil edilmiştir. (Cin, 1992:24-25; Akgündüz ve Öztürk, 1999:409; İhsanoğlu, 1999:434) tarihli Kararnâme ile tekrar şeyhülislâmlığa bağlanan Şer iyye Mahkemeleri, 1917 de Usûl-ı Muhakeme-i Şer iyye Kararnâmesi ile sıhhatli bir yapıya kavuşturulmuştu. TBMM nin açılmasından sonra dört sene daha aynı kararnâme uygulanmış ise de, 8 Nisan 1924 tarihli Mehâkim-i Şer iyyenin İlgasına ve Mehakimin Teşkilâtına Ait Ahkâmı Muadil Kanun ile bu mahkemelere son verilmiştir (Cin ve Akgündüz, 1990:286) Şer iyye Mahkemesi Görevlileri Kadı Osmanlı devlet düzeni içerisinde oldukça önemli bir mevkii ve vazifesi olan ve ulema sınıfının içerisinde yer alan kadılar imparatorluğun vilâyet ve kazalarında eksiksiz olarak bulunmakta, mahkemelerde yargı görevini yerine getirmekte, idari ve hukuki büyük görevler üstlenmektedirler. Kadının tanımına ilişkin Mecelle de yer alan ibare şu şekildedir; Hâkim, beyn-en nâs vuku bulan dava ve muhasamayı ahkâm-ı meşruasına tevfîkan fasl ve hasm için taraf-ı sultaniden nasp ve ta yîn olunan zattır (Taneri, 1977:167 Kadıların yargı görevi kadı berâtlarında; istimâ-ı deâvi ve fasl hususunda şer î kavilden inhirâf göstermeye veya icrâ -yı ahkâm-ı şerâi-yi nebeviyye ve infaz-ı evâmir ve nevâhi-i ilâhiyye mütemessik olup şer î kavilden tecâvüz eylemeye şeklinde ifade edilmektedir (İhsanoğlu, 1999:394). Osmanlı tarihinde bilinen ilk kadı Osman Gazî nin Bilecik i fethinden sonra Karacahisar a kadı ve fakih olarak ta yîn ettiği Dursun Fakih dir. Daha sonra Çandarlı Kara Halil (geleceğin ilk Osmanlı veziriazamı Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşası) Bilecik, İznik ve Bursa kadılıklarına getirilmiştir (Halaçoğlu, 1998:110). Osmanlı hukukçuları kadıyı; dava ve anlaşmazlıkları şer î hükümlere göre karara bağlamak için devletin en yüksek icrâ makamı (kazaskerlik) tarafından ta yîn edilmiş şahıs şeklinde tanımlarlar. Osmanlıda nahiye ve köyler dışındaki bütün merkezler idari yargı merkezi idi. Hatta konar-göçer durumlardaki aşiretlerin kaza statüsünde olanlarına kadı olarak ta yîn edilenlerin onlarla birlikte konup göçmesi kanundu. Bu itibarla bu birimlerin adli teşkilatının temel unsuru olan kadılar hem hâkim, hem belediye başkanı, hem emniyet amiri hem de sosyal güvenlik makamı durumundaydı (Akgündüz, 1990a:228). Hâkim, hâkimü ş şer de denilen kadılar(akgündüz ve Öztürk, 1999:407) 14.yy.dan 16.yy. ortalarına kadar kazaskerler tarafından atanırdı. 16.yy.ın ikinci yarısından sonra mevleviyet kadılarını ta yîn yetkisi şeyhülislâmlara devredildi. Diğer kadıları yine kazaskerler ta yîn ediyordu. Kaza kadılarının görev süreleri iki sene idi (sonradan 20 ay). Mevleviyet kadılarının görev süresi ise bir sene idi. Görev süresini dolduran kadı İstanbul a gelir ve eğer kaza kadısı ise her Çarşamba günü kazaskerin makamına devam ederlerdi. Kadıların her görev yerindeki görev sürelerinin sınırlı olmasının sebepleri çeşitlidir. Bunlar; 6

16 ŞER İYYE MAHKEMELERİ 1-Belli bir yerde uzun süre göre yapmasıyla, yöre insanıyla zaman içinde yakın temas kurarak yargılama sırasında tarafsızlık ilkesinin zarar görebilecek olması, 2-Kadıların uzun süre hakimlik yapmaları zaman içinde tedrisat faaliyetlerinden uzak kalmalarına yol açacağından ilmi yönden gerileyebilecek olmaları, 3-Medreseden me zûn olan hukukçulara yeterli sayıda kadılık kadrosunun bulunmayışı. 17.yy.ın başlarında bir kadının görev süresinin dolmasını bekleyen 10 kadar kadı adayının varlığı, kadro sıkıntısını ortaya koyması açısından oldukça ilginçtir. Tanzimat tan sonra bu usul değiştirilmiştir. Mülâzemet adı verilen bu usûlün amacı, kadıların mazul oldukları zaman içinde kendilerini mesleki açıdan yetiştirmeleridir yılında mülâzemet usulünün bozulmasıyla birlikte suistimaller başladı (Cin ve Akgündüz, 1990:278; Aydın, 1996:85; İhsanoğlu, 1999:392; Uzunçarşılı, 1988:83). Şer î hükümleri icrâ, kararların yazımı, velisi veya vasîsi olmayan küçükleri evlendirme, yetim ve gariplerin mallarını muhafaza, vasî veya vekil ta yîni ve azli, vakıf nizamnâmesinin uygulanması, görevlilerinin atanması, mali kayıtlarının kontrol edilmesi, nikâh, talâk, tereke, vasiyyetlerin icrâ sı gibi çeşitli hukuki işlem ve i lâmlar kadıların mahkemeye ilişkin görevlerindendir. Devletin askeri ve siyasi işlemleri kadıların alanının dışındadır. Ayrıca kadıların görev yeri ve süresi dışında verdikleri hükümler de hukuken geçerli değildir (Uzunçarşılı, 1988:33; İhsanoğlu, 1999:394). Kadılar medresede ilmiye tahsilini bitirdikten sonra direkt kadılığa başlamazlardı. Kadı adayları mülâzım adıyla günümüz staj uygulamasının bir benzeri olarak kazasker divanında belli bir süre görev yaparlardı. Mahkemelerin işleyişi, hükümlerin verilişi gibi kadılık mesleğinin gereğini öğrendikten sonra ilk defa kaza kadılığına atanırlardı. Bunun dışında medreseden icazet aldıktan sonra bir müddet müderrislik yapanlar direkt bir kazaya kadı ta yîn edilirlerdi. Kadılık da derece dereceydi. Kaza kadılığı, sancak kadılığı, büyük kadılıklardan olan mevleviyet kadılığı, (Mekke, İstanbul, Edirne, Bursa, Şam) gibi büyük kadılıklardan sonra kadıların yükseleceği makam kazaskerliktir. Divan üyesi olan kazaskerler yükselirse şeyhülislâmlık makamına çıkarlardı (Baltacı, 1976:55). İslâm Hukuk tarihinde yönetimden ayrı ve bağımsız şekillenen yargı daha sonrada bu özelliğini korumuştur. Bu sebeple kadılar yargılamalarında her hangi bir siyasi etkinin altına girmeden vazife yapmışlar ve sancak beyi, beylerbeyi gibi idarecilerle bir astlık-üstlük ilişkileri olmamıştır. Bu sebeple kadı merkezle yazışmak istediğinde ismi geçen idareciler aracılığı ile değil, doğrudan yazışabilmektedir (İhsanoğlu, 1999:394). Kadıların ta yîn edilmelerinde aranan şartlar şu şekilde tespit edilmektedir: a.tam ehliyetli olmalı, yani akıl bâliğ ve hür olmalı. Körlük, sağırlık ve dilsizlik gibi fiziki arızalardan uzak olmaları. b.müslüman olmaları. c.erkek olmaları. d.anlayışı kuvvetli, dürüst, güvenilir, iradesi kuvvetli, adil, hukuka ve hukuk uygulamalarına vakıf olmaları (Akgündüz, 1990a:231). Kadının yüklendiği hassas vazifenin şuuru içerisinde tavır ve karakterinde olması gereken temel davranış kurallarını ise; vakar, edep, ağır başlılık ve şakacılıktan uzaklık, yalan söylememe, mahkemede alış verişten uzak olma, taraflardan hediye kabul etmeme, tarafların evlerine ziyafet veya bir başka sebeple gitmeme, taraflara eşit 7

17 ŞER İYYE MAHKEMELERİ davranma veya taraflardan birine karşı özel bir yakınlık göstermeme şeklinde ifade edilebilir (Bayındır, 1986:83-85). Kadıların yargılama dışında bir çok idari görevleri de mevcuttu. Bunlar; yürütmeyle ilgili bir çok idari görevin yanı sıra çarşı pazarı, satılan malları denetleme, fiyatlarını koyma ve kontrol etme gibi bugün belediyelerin yetki ve sorumluluğunda olan mahalli görevleri de yerine getirirlerdi. Bu konuda en önemli yardımcıları İhtisap Ağası veya Muhtesip adı verilen görevlilerdi. Bu konuda II.Bayezıd ( ) zamanında çıkarılan 1502 tarihli Kanunnâme-i İhtisab-ı Bursa (Bursa Belediye Kanunnâmesi) en açık örneklerdendir. Bu kanunnâmede her türlü gıda maddesinin kalite, fiyat, miktar (ağırlık vs.), sağlıklı oluşu, tekstil ürünleri, sarac, keresteler, nalbantlar, kuyumcular, bakırcılar, attarlar, çilingirler, inşaatçılar, pazarcılar ve lokantalara ilişkin kurallar ayrıntılı bir şekilde ortaya konulmaktadır (İhsanoğlu, 1999:397; TSE, 1998:5-27). Kadıların diğer görevleri arasında mahallindeki vakıfların şartlarına uygun yönetilmesini, vergilerin kanun hükümlerine uygun toplanmasını denetleme, imam hatip, vaiz gibi görevlilerin ta yînini yapma, para ayarlarının kalpazanlar tarafından bozulmaması için tedbirler alınması, has ve tımar arazilerinin teftişi, sefer sırasında ordunun ihtiyaç duyduğu lojistik malzemenin bölgesiyle alakalı olanının temini gibi çeşitli kazai, idari, mülki, askeri vazifeleri de sayılabilir (Aydın, 1996:90) Nâib Lügat anlamıyla kadı vekili (Yeğin, 1992:526) anlamına gelen nâibler kadıların yargı görevini îfâ ederken yardımına başvurdukları görevlilerin başında gelirlerdi. Kadıların kendi yerlerine davalara bakmak üzere görevlendirdikleri şahıslardır. Bunlar belirli bir süre veya belirli bir iş için ta yîn edilirlerdi. Onlarda kadıların verdikleri yetki çerçevesinde görevlerini yaparlardı. Belirli bir iş için ta yîn edilenler keşif göreviyle, (bk.b.nu.4,7,8,10,16,...) veya bir başka görevle belirli bir süre için ta yîn edilenler ise kadının görevi başında olmadığı zamanlarda onun vazifesine vekâleten bakanlardır. Zaman içinde bu uygulama kadılık mesleğinde yozlaşmalara da sebep olmuş, hem zaman zaman ehil olmayan kimselerin kadılık yapmalarına, hem de nâiblerin gelirlerinden asıl kadıya pay vermek durumunda olmaları onların gelirlerini artırmak için çeşitli suistimallere yönelmelerine yol açmıştır (Aydın, 1996:92). Ancak kadıların çoğu zaman kendisine nâibler atamasının bazı zorunluluklara dayandığı göz önünde tutulmalıdır. Çünkü atandığı kaza birimine bağlı yerleşim yerlerinin sayısının 40 tan 300 e kadar çıktığı da görülmektedir. Böyle bir genişliğe tek kadının tamamen ulaşması da zamanın şartları içerisinde mümkün görülmemektedir (Abacı, 2001:59). Bazen kadılara nâib denirdi. Çünkü onlar da sultanın vekili olarak görevlerini îfâ ederlerdi. Kadılar ta yîn edildikleri yere bizzat gitmeyerek nâib gönderebilecekleri gibi, kaza merkezlerine tabi nahiyelere de nâib ta yîn edebilirlerdi. Nahiyelere ta yîn edilen nâiblere kaza nâibleri denirdi. Ayrıca mevleviyet kadılarının ta yîn ettikleri nâiblere mevâlî nâibleri denirdi (Öztürk, 1995:65). Nâibler yaptıkları işlere göre farklı isimler almaktadırlar. Bâb Nâibi, Ayak Nâibi, Toprak Nâibi gibi. Hatta İstanbul Bâb Mahkemesi Nâibliği bu isim ve iş altında uzmanlaşmıştır. Bâb Nâibliği daha çok evlenme, Ayak Nâibliği gezici kadılık, Toprak Nâibliği ise daha ziyade toprak meselelerinde uzmanlaşmıştır (Abacı, 2001:59-60). 8

18 ŞER İYYE MAHKEMELERİ Şühûd-ül-hâl Mahkemede yargılamaya bir anlamda müşahit sıfatıyla katılan şühûd-ül-hâl aslında yargılamanın seyrine etki eden şahitler olmayıp, mahkemedeki yargılamanın bir nevi gözlemcisi durumundaydılar. Udûl-ıl Müslimin de denilen ve yargı merkezinin ileri gelenlerinden 5-6 kişinin veya daha fazlasının katıldığı bu görevliler, kadıya müdahale etmemekle birlikte mahkeme alanındaki varlıklarıyla kadının adalet ilkesi içerisinde hüküm vermesine dolaylı bir etki yaparlardı. Diğer İslâm devletlerinde de rastladığımız bu görevlendirme içinde bazı zamanlar ileri gelen hukukçular da yer almışlardır. Kadı sicili defterlerindeki kararların altında bu şahısların isimleri ve imzaları da bulunmaktadır (bk.b.nu.62,63,65,66,67,68). Şühûd-ül-hâlolarak kazanın önde gelenleri olduğu gibi eski kadı ve kazaskerler de bulunurdu (Aydın, 1996:92-93) Kassâm Lügattaki anlamı taksim eden olan kassâm kelimesi hukuki terim olarak vefat eden şahısların terekelerini (mirasını) taksim eden şer î memur anlamına gelir. Kassâmlar bu görevi kadı adına yaparlardı. Osmanlı adliye teşkilatında iki çeşit kassâm vardı. Birincisi; askeri sınıfın (kamu görevlilerinin) terekelerini taksim eden kazasker kassâmlardı. İkinci ise, Şer î Mahkemelerin bulunduğu yerlerdeki beledi kassâmlardı. Her kadılıkta hususi bir kassâm defteri bulunurdu. Kassâmlar taksim ettikleri terekelerden resm-i kısmet adıyla bir harç alırlardı. Bu harç binde belirli bir oran olmakla birlikte kadı ve kazaskerlerin gelirlerinde önemli bir yer tutardı (Uzunçarşılı, 1988:117; Aydın, 1996:93) Muhzır Lügattaki anlamı huzura getiren demek olan muhzır; davacı ve davalıları mahkemeye celb eden ve savcının bazı görevlerini îfâ eden bir memurdu. Küçük kaza merkezlerinde; mahkeme mübâşirliği, mahkeme katipliği, emniyet görevlisi ve savcının görevlerini îfâ etmekteydi. Bu hizmetleri karşılığında ihzariye denilen ve taraflarca karşılanan bir ücret alırdı. Muhzırların ta yîni bir seneliğine kurumun işleyişinden sorumlu olan muhzırbaşları tarafından yapılırdı (Abacı, 2001:62-63) Çavuş Mahkeme i lâmlarının icrâ cısını, borçlunun mallarını satarak borcunun ödenmesini, icab ederse mahkeme kararıyla borçlunun hapisle cezalandırılmasını sağlardı. Ayrıca hukuken kesinleşen bedeni ve nakdi cezaların infâzından da çavuşlar sorumluydu. Günümüzdeki icrâ memurları ve kısmen de savcıların ve emniyet görevlilerinin vazifelerini îfâ ederdi Subaşı Hükümet merkezindeki çavuş teşkilâtının görevlerini, sancak, kaza, nahiye ve köylerde subaşı yürütürdü. Sancaklarda; sancak beyinin ücretli adamı ve emniyet amiri, 9

19 ŞER İYYE MAHKEMELERİ kaza ve daha küçük merkezlerde ise, idare amiri olan subaşıları, Şer iyye Mahkemelerinde de icrâ ve infaz memuru olarak görev yaparlardı. Suçluların yakalanması da en önemli vazifelerindendi (Abacı, 2001:64-65) Mübâşir Lügattaki manası bir işe başlayan demektir (Pakalın, 1993a:592). Adli memur olarak iki manası vardır. Biri celb ve tebliğ işlerinde kullanılan memur anlamıdır. Diğeri ise; Tanzimat tan önce devletçe gördürülmesi veya soruşturulması lazım gelen bir iş için görevlendirilen memur demektir. Bu görevi karşılığı mübâşiriyye denen bir ücret alır Müşavir Lügattaki manası kendisine danışılan, istişare edilen demektir. Kadılar ihtiyaç duyulan hallerde müftülerden ve İslâm hukukunu iyi bilen şahıslardan fetvâ isteyebilirler. İşi çok olan mahkemelerde ihtiyaca göre bir veya iki müşavir bulunur. Müşavirler; kadılık yapabilecek şahıslar arasında seçildiği için bazı kadılıkların müşavirleri tek başına hüküm verme yetkisine sahiptir (Devellioğlu, 1998:754) Kâtib ve Hademeler Şer iyye Mahkemelerinde önemli bir görev olan kâtibliğe; güvenilir, sağlam, davaları tutanağa geçirmede ve i lâmları tanzim usulünde mahir olan şahısların getirilmesi gerekir. Kâtibin en önemli görevi, tarafların iddia ve savunmalarını, şahitlerin beyânlarını doğru olarak zabta geçmektir. Hediye almak gibi adi suçları irtikap etmemeleri için her zaman kadının nezaretinde görev yapmışlardır. 1331(1913) tarihli Hükkâm-ı şer ve Mahkeme-i Şer iyye kanunu, her mahkemede bir başkâtib ve yeteri kadar kâtibin bulundurulmasını hükme bağlamıştır. Kadı ve müşavir bulunmadığı zaman mahkeme baş Kâtibi kadıya vekâlet eder. Zaman zaman mahkeme dışındaki keşif olayları ile de görevlendirilen kâtibler çoğunlukla yöresel aydınlardan oluşmakta, şairliği ile tanınan pek çok kişi geçimini mahkeme kâtibliği yaparak sağlamaktaydı. Hademeler ise, mahkeme işlerinde evrakların getirilmesi, duruşma güvenliğinin sağlanması vb. ayak işleriyle meşgul olurlardı (Akgündüz, 1988:72-75; Abacı, 2001:62) 2.4. Kadı Sicilleri Kadı Sicillerinin Tanımı ve Ortaya Çıkışı Her türlü hukuki olayı, kadıların verdiği karar suretlerini, hüccetleri ve mahkemeyi ilgilendiren her türlü yazılı kayıtları ihtiva eden defterlere Kadı sicilleri denir (Akgündüz, 1988:72-75). Kadı sicillerinin tutulması adaletin tam tecellisi ve kontrol mekanizmasının da vazgeçilmez bir unsurudur. Bilinen en eski kadı sicili 15.yy. a aittir. Bu da 1454 tarihli kadı sicilidir. Siciller bu tarihten XX.yy. başlarına kadar, dolayısıyla devletin yıkılmasına kadar varlığını devam ettirmiştir (Akgündüz, 1988:11). 10

20 ŞER İYYE MAHKEMELERİ Kadı Sicillerinin Türk-İslâm Tarihi ve Tarihçiliği Açısından Önemi Gerek varolduğu zaman içerisinde dünyanın gidişatına verdiği düzen, gerekse yıkılmasından sonra dünyada kendisine duyulan yoğun ilgi ve hükmettiği coğrafyaların günümüzdeki hukuk, siyaset, askeri, kültür, edebiyat, sosyal ve ekonomik yapılarında derin bir etki yapmış olan Osmanlı Devletinin hukuki işleyişinin anlaşılması itibariyle kadı sicillerinin inkâr edilemez bir rolü vardır. Bu itibarla kadı sicilleri Osmanlı hukuk tarihinin önemli bir kaynağını teşkil eder. Kadı sicilleriyle Osmanlı hukukunun kaynakları, bu kaynaklar içerisinde İslâm hukuku ve uygulanışı, İslâm hukukunun kaynakları, örfî hukuk ve işleyişi, hukukun icrâ sında görevli makamlar, idari organlar ve çalışmaları hakkında önemli bilgi ve tespitlerde bulunulma imkânı elde edilmektedir. İstanbul dan gönderilen adaletnâmeleri, çeşitli fermanları, hatt-ı hümayunları, hükümleri, berâtları, tahrîrleri, buyrukları, mahkeme kararlarını, vakıf tevcihlerini anlaşmazlıkları, vergi taksimlerini, şikâyet konularını, kadıların İstanbul a gönderdikleri i lâmları kapsayan kadı sicillerinin kendi zamanında Osmanlı düzenini, şehirlerin iktisadi ve sosyal yaşantısını ortaya koymaları yönünden büyük katkı sağladıkları açıktır (Akgündüz, 1988:11). Özellikle şahsın hukuku ile ilgili kararlardan, Osmanlı hukukunda gerçek vetüzel kişilerin (vakıflar) bilindiği, ehliyet, gaiplik, şahsi haklar ve benzeri konulara dair şer î hükümlerin aynen uygulandığı anlaşılmaktadır. Miras hukukuna ilişkin kayıtların çoğunluğunu miras sözleşmeleri, devletin mirasçılığı ve tereke taksimleri teşkil etmektedir. Bu kayıtlardan muhtelif devirlerdeki ailelerinin refah seviyelerini, kullandıkları eşyaları ve fertlerin sahip olduğu varlıklarını öğrenmek mümkündür. Aile hukuku ile ilgili olarak sicil kayıtlarından eski Türk aile yapısı, nişanlanma, evlenme, boşanma, ev eşyaları, beslenme şekli vb. müesseselerin nasıl işlediği hakkında bilgi edinilmektedir Kadı Sicili Defterleri Mahkemelerde yapılan her türlü işlemlerin kayıtlarının tutulduğu kadı sicili defterleri İslâm Hukuk Tarihinde çok erken zamanlardan itibaren tutulmaya başlanmıştır. İlk kadı sicilinin Emeviler zamanında ( ) Mısır da tutulmaya başlandığı bilinmektedir. Bu usulün başlamasına sebep olan olay ise; Halife Muâviye nin Mısır kadısı olan Süleym b. Itır ın daha önce hükme bağladığı bir miras davasının taraflar tarafından daha sonra inkâr edilmesiyle tekrar hükme bağlanması ve bir daha bu ve bunun gibi itirazların olmaması için şahitleriyle kayda geçirilmesidir (Aydın, 1996:110). Osmanlı sınırlarının en geniş olduğu XVI.yy. sonlarında toplam 55 eyalette 635 yargı merkezinin var olması ve her kaza merkezinde bir şer iyye sicil defterinin tutuluyor olması aynı anda kaza sayısı kadar defterin Osmanlı tarih kaynaklarına verdiği zenginlik ortadadır. Şu anda Türkiye de bulunan kadı sicili defteri sayısı , toplam sayfa sayısı ise sayfa olarak tespit edilmiştir (Özkaya, 1983:21; Akgündüz ve Öztürk, 1999:407). Ancak bütün bu kadı sicillerinin tamamı elde mevcut olmayıp Ankara Milli Kütüphâne arşivlerinde bulunan sicillerin tamamına yakını bugün Türkiye sınırları içerisinde kalan idari birimlere mal ait olup diğerleri bağlı bulundukları devletlerin arşivlerini süslemektedir. Araştırmacıların dış devletlerdeki bu sicilleri tespit ettikten sonra birer mikrofilm örneklerini alıp Türkiye ye getirmeleri ve transkripsiyonunun yapılarak bilim dünyasına kazandırılması gerekmektedir. Buna 11

21 ŞER İYYE MAHKEMELERİ binâen kadı sicillerinin tamamının transkripsiyonu ve tetkiki tamamlanmadan Osmanlı hukuk sisteminin ve işleyişinin bilgisinin eksik kalacağı malumdur. Herhangi bir bölgeye ait birbirinin devamı olan kadı sicillerinin tamamı elde edildiği takdirde o bölgenin tarih ve yaşam biçimi konusunda daha güvenilir ve yerinde tespitler yapmak mümkündür. Kadı sicillerinin araştırılması ile Osmanlı Devletinde şahıs hukuku, devletler hukuku, özel hukuk, kamu hukuku, ceza usulüne ilişkin konular, mali hukuk, idari ve temel hukuk gibi konularda gerekli malumatı elde etmekle birlikte bu hukukun büyük çoğunlukla şer î hukuka dayandığı da tespit edilmiş olacaktır (Akgündüz, 1988:61). Kadıların sadece yargı müessesesinin başında bulunmayıp, bulundukları kazanın idari, beledi, mülkî, adli amiri fonksiyonunu icrâ etmelerinden dolayı sicil kayıtlarında hayatın her alanına ait bilgiler elde etmek mümkün oluyordu. Kadı sicillerinde olayların birebir kaydı esastır. Bundan dolayı tarih ilminde orijinal vesikalar durumundadırlar (Akgündüz, 1988:20). Ayrıca kadılara gönderilen irade, fermân ve hükümlerin de gerektiğinde kullanılmak üzere defterlere kaydedilmesi, özellikle örfî hukukla ilgili ihtilaflarda kadıların sık sık bu defterlerdeki belgelere kolayca ulaşmasını sağlamaktadır (Aydın, 1996:110). Osmanlı merkez bürokrasisi hüküm ve fermanların sicil defterlerine kaydı konusunda o kadar hassastır ki; bu husus bizzat çıkarılan kanunnâmelerde emredilmektedir (İhsanoğlu, 1999:418) Kadı Sicillerinin İçindeki Belgelerin Sınıflandırılması Sicil kelimesi sözlük itibarıyla; okumak, karar vermek, kaydetmek, kayda geçirmek anlamlarını vermekte olup, teknik bir terim olarak anlamı; hukuki olayları, kadıların karar suretlerini, hüccetler ve çeşitli yargılama kayıtlarını içeren defterler için kadı sicilleri denilmektedir. Mahkemede alınan karar suretleri birebir şekilde bu defterlere kaydedilmektedir. Sicil defterlerinin boyutları da standart olmamaktadır. Kullanılan yazı rik a, rik a kırması ve ta lik hattı olmaktadır (Akgündüz, 2002;57). İncelenen 259 nolu kadı sicili defterinde belge kayıtlarında kronolojik sıralama ilkesine tam anlamıyla riayet edilmediği de görülmektedir. Ayrıca talâk, tereke, vasî, vekâlet, şikâyet gibi çeşitli mahkeme kayıtlarında belge dili konusuna ve yazım kurallarına göre farklılık arz etmektedir. Kadı sicillerindeki belgeler iki ana kısma ayrılabilir. Birincisi;Kadılar tarafından inşa edilerek yazılan kayıtlar olup, bunlar hüccetler, vakfiyeler, i lâmlar, ma ruzlar, müraselelerdir. Bunlar Ahmet Akgündüz ün tespitiyle sicillerdeki belgelerin yaklaşık %90 ını teşkil etmektedir. İkincisi ise; Kadılara hitaben gönderilen ve bundan dolayı sicile kaydedilen berâtlar, buyruklar ve diğer hükümlerdir (Akgündüz, 1988;20-21). 12

22 ŞER İYYE MAHKEMELERİ Birinci Kısım (1) Hüccet Kadı huzurunda düzenlenen vesikaya denir. Sözlük anlamı, bir şeyin sabitliğini ispatlayan belgedir. Bu vesikada kadının hükmü yoktur. Üst tarafında kadının mühür ve imzasını taşır. Hüccetle bir tarafın ikrârı ve diğer tarafın da bu ikrârı tasdîki kayıt altına alınmış olmaktadır. Bir kimseye hüccet verip sicile kaydedilmesi o konuda bir daha hukuki itirazın ve çekişmenin olmayacağı, olursa hüccet sahibinin lehine hüküm verileceği anlamındadır. Sonraları sened kavramı ile de ifade edilen hüccetler konularına göre; nafaka, velayet, vasî ta yîni, nikâh akdi, talâk, mehr, satım akdi, ferâğ, izin ve yetki belgesi, bağışlama, rehin, borç senedi, istihkak, ikrâr, havale, şahadet, kefalet, şirket, kısas, diyet, sulh ve iflas gibi hüccetlerdir (Uzunçarşılı, 1988:108; Bayındır, 1986:12-14) (2) Vakfiyeler Vakıflar İslâm Hukuk tarihinde çok önemli sosyal hizmetleri yerine getirmiş kurumlar olup, vakfın nasıl hizmet vereceğinin belirlendiği tüzüğe vakfiye adı verilmektedir. Vakıfların doğuş sebebi İslâm ın iyilik ve hayır yapma anlayışının bir sonucudur. Özellikle sadaka-i câriye anlayışının bir sonucu olan vakıf geleneğinin ilk örneklerini Hz. Peygamber zamanına kadar götürmek mümkündür (Aydın, 1996:275). Vakfiye; vakfedenin resmen bir yazı ile müracaatı üzerine hâkimin de yüzleştirerek hükmünü verdiğini belirten sened olarak nitelendirilmektedir. Usul, şekil ve muhteva bakımından kendine özgü bir özellik arz eden vakfiyeler, vakfedilen mülkün veya paranın cinsi ve tüzüğü mahkemece tasdîk edilip yürürlüğe girmiş kayıtlardır. Vakfiyede vakfın özelliği, gelir kaynakları, vakıf sahibinin ilgisi, vakfın ne tür hizmetler yapacağı, mütevellilik hizmetleri gibi işleyişini açıklayan hususlar mevcut olmaktadır. Mütevelli vakfın vakfiyesi doğrultusunda hizmet etmekle görevli şahıslara denilmektedir (bk.b.nu.77). Bu bilgiler ışığında vakfiyelerin içeriği sıralanacak olursa; 1-Allah a hamd ve senadan sonra Peygamberimize salavat, ardından da vakfın sevap ve mükafatı hakkındaki ayet ve hadisler, 2-Vakfedilen mallar, 3-Vakfedilen mallar yada vakfın nasıl idare edileceği, 4-Ne tür masraflar yapılacağı ve gelirlerin harcanacağı yerler, 5-Vakfın kimler tarafından idare olunacağı, kaç kişi çalışacağı, bunlara ödenecek ücretler, bu ücretlerin hangi gelirlerle temin edileceği, vakıftan kimlerin ne şekilde yararlanacağı, 6-Kadının vakfın sıhhat ve lüzumunu bildiren hükmü, 7-Sonunda tarih ve kadının mührü bulunurdu. Genelde kenarları altın yaldızlarla süslenen vakfiyelerin sonunda vakfı kötüye kullanan, haksız yere yiyen, harap olmasına sebep olacak olanlara beddua kısmı bulunurdu (Uslu, 1984: ). Vakıflar kuruluş amaçlarına göre iki kısma ayrılırlar. Birincisi Hayri Vakıflar olup; aslından veya gelirinden tüm insanların yararlandığı umumi vakıflardır. Bunlar vakıfların en önemli kısmını oluştururlar ve tanımı yapılan esas vakıflar bunlardır. İkincisi ise Aile Vakıfları olup; vakıf sahibinin vakıftan yararlanacak kimseler olarak 13