ÜNİTE KURUMSAL İLETİŞİM YÖNETİMİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER KURUMSAL KİMLİK VE KURUMSAL İLETİŞİM

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER KURUMSAL KİMLİK VE KURUMSAL İLETİŞİM Kurumsal Kimlik Kavramı Kurumsal Kimliğin Tarihsel Gelişimi Kurumsal Kimliğin Unsurları Kurumsal Kimlik Yapıları Kurumsal İletişim ve Kurumsal Kimlik İlişkisi Kurumsal İletişim KURUMSAL İLETİŞİM YÖNETİMİ Doç. Dr. Emel KARAYEL BİLBİL Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kurum kimliği kavramını tanımlayabilecek Kurumsal kimliğin geçirdiği tarihsel dönemleri açıklayabilecek Kurumsal kimliğin unsurlarını sayabilecek Kimlik yapılarını örneklendirebilecek Kurumsal iletişim kavramını ifade edebilecek Kurumsal iletişim ve kurumsal kimlik ilişkisini anlayabileceksiniz. ÜNİTE 2

2 Kuruluşların parmak izi şeklinde nitelendirebileceğimiz kurumsal kimlik olgusu, hedef kitleler üzerinde, ayırt edici ve akılda kalıcı bir unsur olarak dikkat çekmektedir. Kurum kimliği genellikle kuruluşun yapmış olduğu bütün faaliyetlerin veya birçoğunun belirgin ve apaçık, ortak yönetiminden meydana gelmektedir. GİRİŞ Bu bölümde kurumsal kimlik ve kurumsal iletişim kavramları ana hatlarıyla ele alınacak, kurumsal kimlik kavramının tarihsel gelişim süreci, unsurları, kurumsal kimlik yapıları gibi konulara değinilerek, kurumsal iletişim olgusuna yer verilecektir. Ayrıca, kurumsal kimlik ile kurumsal iletişim kavramlarının ilintisi açıklanarak kurumsal iletişim kavramının içeriğine dair bilgiler verilecektir. Günümüzde kuruluşlar, artan rekabet olgusu ve farklılaşan tanınma gereksinimi sebebiyle, yoğun bir şekilde kurumsal kimlik çalışmalarına ihtiyaç duymaktadırlar. Kuruluşların parmak izi şeklinde nitelendirebileceğimiz kurumsal kimlik olgusu, hedef kitleler üzerinde, ayırt edici ve akılda kalıcı bir unsur olarak dikkat çekmektedir. Kurumsal kimlik çabalarının gerçekleştirilmesi, kurumların tanınmasında kilit bir rol üstlenmektedir. Kurumların tüm paydaşları ile iletişiminin etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi yönünden, kurum kimliği ile birlikte kurumsal iletişim kavramı, artan bir önem kazanmıştır. Bu boyuttan bakılarak her iki kavram ve taşıdıkları önem vurgulanacaktır. KURUMSAL KİMLİK Kimlik Kavramı Her kurum ve kuruluş, etkin olmak için tüm çalışanlarının açıkça anlayabileceği bir amaca sahip olmalıdır. Amaç ve aidiyet kimliğin iki yüzüdür. Her organizasyon tekildir ve kimliğin, kuruluşun kendi köklerinden, kişiliğinden, güçlü ve zayıf yönlerinden ortaya çıkması gerekir. Bu durum, tarihteki Hıristiyan kiliselerinden, ulusal devletlere kadar bütün modern küresel kurumlar için geçerlidir. Bir kurumun kimliği, ürünlerinin, davranışlarının ve hareketlerinin ölçülebildiği bir kıstas olabilecek kadar açık olmalıdır. Bunun anlamı, kimliğin sadece bir slogan veya basmakalıp sözlerden ibaret olamayacağıdır: Görünür, elle tutulur ve kucaklayıcı olmalıdır. Kurum veya kuruluşun yaptığı her şey, kimliğinin bir teyidi olmalıdır. Şirketin yaptığı ya da sattığı ürünler, onun standartlarının ve değerlerinin bir sunumu olmalıdır. Yaptığı şeylerin bulunduğu ve ticaretinin gerçekleştiği binalar, ofisleri, fabrikaları ve sergileri, kullanılan tüm mekânlar ve bunların nasıl döşendikleri, kimliğin bir tezahürüdür. Kurumsal Kimlik Kavramı Günümüzde tüm kurumlar, faaliyet gösterdikleri alanlarda, diğer kurumlar arasından fark edilebilmek, kendilerini tanıtabilmek ve hedef kitlelerin ilgisini çekebilmek için, kimlik geliştirme ihtiyacı içerisine girmektedirler. Kurum kimliği, bir kurumun rakiplerinden ve benzerlerinden ayrılabilmesi için, felsefe, tasarım, iletişim ve davranışında oluşturduğu bir bütünlük olarak ifade edilebilir. Bu bütünlük sayesinde kurum rakiplerinden farklılaşmakta ve ulaşmak istediği kitleler üzerinde, yeniden tanınma, hatırlanma avantajını elde edebilmeyi hedeflemektedirler. Tüm kuruluşların farkında olsalar da olmasalar da bir kimliği vardır. Kurum kimliği genellikle kuruluşun yapmış olduğu bütün faaliyetlerin veya birçoğunun belirgin ve apaçık, ortak yönetiminden meydana gelmektedir. Wally Olins e göre kurum kimliği; bir kurumun kim olduğu, ne yaptığı ve nasıl yaptığına dair, kuruma ait üç ayrı noktayı yansıtabilmektedir. Kurumsal kimlik dendiğinde birçok kişinin aklına gelenler, kuruluşun logosu, kullanılan renkler veya amblemi gibi görsel unsurlar olmaktadır. Oysa kurum kimliğini tanımlamada görsel unsurlar, ilk akla gelse de, tek başına yetersiz kalmaktadır. Zira Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Günümüzde kuruluşların ister kamu kuruluşları ister özel sektörde olsun, hedef kitlelerinin nezdinde hatırlanır ve tanınır kuruluşlar olabilmelerinde kurumsal kimliğe sahip olmaları son derece önemlidir. kurum kimliği bahsi geçen görsel unsurları kapsayan kurumsal tasarımın yanı sıra, kurumsal iletişim, kurumsal davranış ve kurum felsefesi unsurlarından meydana gelmekte ve bu unsurlar birbirinden etkilenmektedir. Bu unsurların bir işletmeye veya organizasyona özgü biçimde kullanılması, o kurumun kurum kimliğini oluşturmaktadır. Ayla Okay ın (2008) ortaya koyduğu tanıma göre kurum kimliği; önceden belirlenmiş bir kuruluş felsefesi, uzun vadeli olarak belirlenmiş bir kurum hedefi ve tanımlanmış ve ulaşılmak istenen bir imaj hedefine dayanmaktadır. Kurumlar bu temel üzerine stratejik olarak hedeflerini planlamakta, uygulamakta ve ortak bir çerçeve içerisinde kurumsal davranış ve tarzlarını şekillendirerek, hedef gruplarına yönlendirmektedirler. Bu şekilde kendisini ifade eden kuruluş, olaylar karşısındaki davranış tarzını da ortaya koymaktadır. Günümüzde kuruluşların ister kamu kuruluşları ister özel sektörde olsun, hedef kitlelerinin nezdinde hatırlanır ve tanınır kuruluşlar olabilmelerinde kurumsal kimliğe sahip olmaları son derece önemlidir. Çok sayıda faaliyet alanında tanınmak isteyen pek çok farklı kuruluş söz konusudur. Bu kuruluşlar arasından belirli bir kimlik oluşturarak ortaya çıkan ve bu kimliği olumlu bir imajla pekiştiren kurumlar, hedef kitleleri ile iletişim kurmada bariz bir avantaj ve prestij elde etmektedirler. Kurumsal Kimliğin Tarihsel Gelişimi Kurumsal kimliğin gelişim sürecinin tarihsel olarak geçirdiği aşamalar, kimlik kavramının günümüze değin yaşadığı değişimi gözler önüne sermektedir. Kurumsal kimliğin tarihsel gelişim sürecini temel olarak dört aşamada özetlemek mümkündür. Bu dönemler sırasıyla; Geleneksel Dönem Marka Tekniği Dönemi Dizayn Dönemi (II. Dünya Savaşı Sonrası Dönem) Stratejik Dönem dir. Dönem Dönemin Kimlik Arayışı Örnek Kuruluşlar Tablo 2.1. Kurumsal Kimliğin Tarihsel Gelişim Süreci Geleneksel Dönem Marka Tekniği Dönemi Dizayn Dönemi Stratejik Dönem I. Dünya Savaşı nın sonuna dek süren dönem Kuruluş sahibi kurumun tüm kimliğini biçimlendirir. AEG, Siemens, Bosch İki dünya savaşı arasındaki dönem Kurumların kimliklerinin sahip oldukları markalar ile ön plana çıkması. Bir firmanın bir markası vardır, iki marka iki firma demektir Mercedes Benz, BMW II. Dünya Savaşı sonrası-1970 li yıllara dek süren dönem Kurumların kimliklerinin ağırlıklı olarak kurumsal dizayna dayanılarak hazırlanması KLM, Audi 1970 li yıllardan günümüze dek süren dönem Kurumsal kimliğin sadece dizayn ile gerçekleşmeyeceği, kurum felsefesi, kurumsal davranış, kurumsal iletişim ve kurumsal dizayn ile bir bütün olduğu Yukarıdaki unsurları kimliklerinde yansıtan tüm kuruluşlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Marka tekniği döneminde kuruluşun kimliği ürünün markası aracılığıyla iletilmeye çalışılırken, marka isimleri ve ürünler, kurumdan bağımsız olarak ortaya çıkmalı ve tanınır olmalıydı. Yeni tasarımlar, yenilenmiş kuruluş politikaları ve yönetimsel değişimler, pek çok kuruluşu önemli ölçüde etkilemiştir. Geleneksel Dönem I. Dünya Savaşı nın sonuna dek süren bu dönem içerisinde, kuruluşun kimliğini belirleyen ana unsur, kuruluşun sahibi veya kurucusu olmuştur. Kuruluş sahibi, her konuda karar merci olarak son derece baskın bir rol oynarken, tek yetkili ve söz sahibidir. Kuruluş sahibinin veya kurucusunun kişisel kimliği, kurumun içe veya dışa dönük davranışını belirlemektedir. Burada söz konusu olan yönetim tarzı da oldukça babaerkil-hiyerarşik bir yapı göstermektedir. En üst seviyede görev yapan yönetici dahi, pek çok konuda söz sahibi olamayan bir ast konumundadır. Kuruluşa uygun düşen bir biçimde davranan bir rol üstlenmektedir. Bu dönemin belirgin temsilcileri olarak sayabileceğimiz kuruluşlar; Bosch, Siemens, Ford, Hewlett Packard, kâr amacı gütmeyen kuruluşlar arasında ise, Kızıl Haç tır. Marka Tekniği Dönemi İki dünya savaşı arasında yaşanan dönem, marka tekniği dönemi olarak adlandırılmaktadır. Bu dönemde, kuruluş kimliği hakkındaki mesajlar, ürün-marka, markanın tarzı, niteliği ve ambalajı ile oluşturulmaktaydı. Kuruluşun kimliği bu dönemde ürünün markası aracılığıyla iletilmeye çalışılırken, marka isimleri ve ürünler, kurumdan bağımsız olarak ortaya çıkmalı ve tanınır olmalıydı. Bu amaçla markalar, belirli semboller kullanılarak desteklenmiştir. Bunlar arasında, Siemens, Mercedes- Benz, BMW, Opel ve Ford, Maggi ve Knorr gibi kuruluşların işaretlerini saymak mümkündür. Marka tekniği döneminin özelliği olarak, kuruluşların sahip olduğu başarılı markaların, kurum kimliklerini etkileyen ve şekillendiren unsur olduğunu belirtmek gerekmektedir. Bu dönemin anlayışına göre başarılı bir marka kimliği, aynı zamanda başarılı bir kurum kimliği anlamına gelmekteydi. II. Dünya Savaşı Sonrası Dönem Dizayn Dönemi Savaş sonrası 1950 li yıllarda kurum kimliği, pazarlama ve dizayn kavramlarından oluşan bir yapıyı ifade etmekteydi. Uluslararası alanda faaliyet göstermeye başlayan Amerikan ve İngiliz kuruluşları, kurumsal kimliğin önemini kavramaya başlamıştır. Uluslararası pazarların büyümekte olması ve kabul görme çabaları nedeniyle, General Motors, Ford, Xerox, IBM, Westinghouse gibi büyük holding ve şirketler tarafından, kurum kimliği bilinçli bir şekilde gerçekleştirilmiş ve korunmuştur. Dizayn döneminde, bir önceki dönemin markaya yönelik dar kalıplarından çıkılarak, kurum kimliği, ürün dizaynı üzerinden gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu döneme dizayn dönemi denmesinin nedeni, Almanya da Ulm şehrinde Yaratıcılık Yüksekokulu nun kurulması ve burada ürün ve grafik dizaynının yoğun olarak ele alınmasıdır. Yeni tasarımlar, yenilenmiş kuruluş politikaları ve yönetimsel değişimler, pek çok kuruluşu önemli ölçüde etkilemiştir. Dizayn döneminde, kimlik düşüncesi, kapsamlı bir kuruluş stratejisi anlamında sürdürülmüş ve kurumsal kimlik çabaları, dönemin sonlarına doğru bazı ajanslar tarafından gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Stratejik Dönem Kurumsal kimliğin gerçek anlamda uygulanmaya başlandığı stratejik dönem, bir kurum kimliğinin sadece dizayndan ibaret olmayıp, kuruluş felsefesine dayanan kurumsal davranışı da içererek, kurumun tüm iletişimini belli bir yapı içerisinde hedef kitlelerine yönelttiği kimlik anlayışını ifade etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Bireysel Etkinlik Kurumsal Kimlik ve Kurumsal İletişim Stratejik dönem 1970 li yılların sonundan, günümüze kadar süren dönemdir. Bu dönemde kurumsal kimlik, ürün ya da grafik dizaynı, kuruluş halkla ilişkileri veya kurum felsefesi gibi tek bir yön ile ifade edilmekten sıyrılarak, kuruluşların pazarlama ve sosyal strateji aracı olarak görülmeye başlanmıştır. Diğer bir deyişle, kurum kimliği artık işletme politikasının bir aracı olarak gelişmektedir. Kuruluşların stratejik yönelim düşünceleri, geniş anlamda kurum kimliği düşüncesinin platformunu hazırlamıştır. Kapsamlı bir kurum kimliği anlayışıyla, stratejik iş alanları oluşturan yeni işletme hedefleri, dahili ve harici iletişim hedefleri olarak genişletilmiştir. Buna neden olarak da, kurum içi ve dışına yönelik olarak, iletişim ve bilgilendirmenin giderek artan önemi gösterilebilir. Bu dönemde, kurum kimliğini içsel ve dışsal olarak iletmek için görsel yaratımın dışına taşan farklı araç ve yöntemlerle ilgilenilmeye başlanmıştır. Tüketiciler tarafından giderek kurgusal bulunan, izole edilmiş imaj kampanyalarının yarattığı başarısızlık aşılmaya çalışılmıştır. Kurum kimliği, ortak davranış ve buna uygun iletişim şekillerinin, kurum imajı ve kurumun görünümü ile uyumlu olmasını sağlamaya odaklanmıştır. Kurumsal kimliğin tarihsel gelişim süreci, hangi aşamalardan oluşmaktadır? Bir kurum veya kuruluşun kimliğe ihtiyaç duymasının en önemli nedenleri arasında, 1) kuruluş çalışanlarının kurumla bütünleşmelerinin sağlanması 2) kuruluşun dışardaki hedef kitleye yönelik olarak diğer kuruluşlardan ayırt edilebilmek 3) rakipler arasından sıyrılarak dikkat çekebilmek gibi amaçlar belirtilebilir. Kurumsal Kimliğin Önemi Hedef pazarlarda, kurum ve kuruluşlarda ve toplumda meydana gelen değişikliklerin gün geçtikçe artması, kurumların kimliklendirilmesi ihtiyacını da beraberinde getirmektedir. Günümüzde bir kurumu doğru şekilde tanıtabilmenin yolu, kimlik çalışmalarının gerçekleştirilmesindeki başarı ile ortaya konulmakta, bu durum rakiplerle başa çıkabilmenin başlıca yollarından biri hâline gelmektedir. Küreselleşen pazarlarda rakipler her geçen gün sayıca artarken, ürün ve hizmetler arasında önemli hâle gelen farklılıklar giderek azalmaktadır. Diğer yandan, ürün ve hizmet çeşitliliği artmakta ve aralarında pek fark olmayan ancak çeşitliliği artmış ürünlerin kimliklendirilmesi ihtiyacı kayda değer bir önem arz etmektedir. Doygunluğa ulaşmış günümüz pazar yapılarında, yoğun şekilde gerçekleştirilen reklam, halkla ilişkiler, sponsorluk ve satış geliştirme gibi faaliyetlerin artışı, belirgin bir kurum kimliği ve başarılı bir imaj ihtiyacını doğurmaktadır. Bir kurum veya kuruluşun kimliğe ihtiyaç duymasının en önemli nedenleri arasında, kuruluş çalışanlarının kurumla bütünleşmelerinin sağlanması ve kuruluşun dışındaki hedef kitleye yönelik olarak diğer kuruluşlardan ayırt edilebilmek ve rakipler arasından sıyrılarak dikkat çekebilmek gibi amaçlar belirtilebilir. Kurumların kendi bünyelerinde meydana gelen değişiklikler de kimliğin geliştirilmesi ihtiyacına sebep olabilmektedirler. Bu durumun sebebi, son zamanlarda sıkça karşılaşılan kuruluş birleşmesi olabileceği gibi, kuruluşun halka açılması ve hisse senetlerini piyasaya arz etmesi gibi sebeplerle de ortaya çıkabilmektedir. Çok sayıda kamu kurumu ve özel kurumun, özelleştirme aşaması ve sonrasında hedef kitlelerinin desteğini kazanmak ve olumlu bir imaja sahip olabilmek için kurum kimliği sürecine ağırlık vermeleri gerektiği görülebilmektedir. Bunların yanı sıra, iç müşteri olarak adlandırabileceğimiz kuruluş çalışanlarının kurumla bütünleşebilmesi ve ortak değerler ve biz duygusunun yaratılabilmesinde, kurum kimliğinin kurumsal davranış yönü önem kazanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Kurumsal Kimliğin Unsurları Kurumsal kimliğin uygulamada dikkate alınması gereken dört unsuru bulunmaktadır: Kurum felsefesi Kurumsal davranış Kurumsal dizayn Kurumsal iletişim Kurumsal kimliğin birbiri ile etkileşim içerisinde bulunan dört farklı unsuru Şekil 2.1. de gösterilmektedir. Şekil 2.1. Kurumsal Kimliğin Dört Unsuru Kurumsal dizaynı oluşturan unsurlar arasında, marka, yazı ve tipografi, renk, mimari dizayn ve bazı özel tedbirler yer almaktadır. Kurum felsefesi, kurumsal kimliğin çekirdeğini oluşturmaktadır. Kurumlar sahip oldukları belirli bir felsefeyi, davranışlarına, tasarımlarına ve iletişimlerine yansıtmaya çalışırlar. Kurum felsefesi, kurumun değer, tutum ve normları ile amacından ve tarihinden meydana gelmektedir. Kurum felsefesi, kuruluşun kendisi hakkındaki temel düşünceleridir. Kuruluşun gelişimi ve ortaya çıkışında, yönetimi tarafından istenen ve hedeflenen düşünce ve işletme temellerini kapsamaktadır. Kurumsal davranış, kurumun belirli karar durumlarındaki tipik davranış tarz ve tepkileridir. Kuruluşun karşı karşıya kaldığı çeşitli konularda, ne şekilde davranması gerektiğine dair temelleri içermektedir. Kurumsal davranış, organizasyonun üçüncü şahıslara karşı davranışı olarak görülmektedir. Örneğin, sunum ve teklif davranışları, ücret davranışları, dağıtım davranışları, finans davranışları, iletişim davranışları, sosyal davranışlar vb. Bu davranışlar kuruluşun hizmet ettiği amaçlar ve takip ettiği hedeflerde yansımasını bulmaktadır. Kurumsal dizayn, bir kuruluşun kendisini görsel olarak ifade etmesi biçiminde özetlenebilir. Kurumsal dizaynı oluşturan unsurlar arasında, marka, yazı ve tipografi, renk, mimari dizayn ve bazı özel tedbirler yer almaktadır. Kurumsal dizayn, kuruluş görünümünün kurum kimliği hedeflerine uygun olarak tüm görülebilen unsurlarının hedeflenmiş biçimde oluşturulmasını kapsamaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Kurumsal kimlik, kuruluşun kim olduğu, ne yaptığı ve ne şekilde yaptığını ifade eder. Kuruluşlar bu görsel ifadeler, görüntüler sayesinde pazardaki rakipleri arasından ayrılırlar ve hedef gruplarının akıllarında kalarak, hatırlanmayı sağlamaya çalışırlar. Kurumsal iletişim, iletişim uygulamasına çevrilmiş kurum kimliğidir. Kurumsal iletişim, tüm pazar alanlarına yönelik olarak kurumsal davranışın etkinliğini iletmektedir. Kurumsal iletişim, pazarda başarılı olunması için, reklam, halkla ilişkiler, satış geliştirme, pazar ve kamuoyu araştırması, personel iletişimi gibi farklı araçlardan yararlanmaktadır. Kurumsal iletişim başlığı, ünitenin devamında ayrıntılı olarak diğer yönleriyle de ele alınacaktır. Kurumsal Kimlik Yapıları Kurumsal kimlik, şirketlerin kendilerini, belirlenmiş hedef kitlelerine karşı, sembolizm, iletişim ve davranışlarının aracılığıyla ifade etme tercihlerini gösteren bir yoldur. Kuruluşun kurumsal kültürünün, paylaşılan değerlerinin veya kişiliğinin görsel olarak ifade edilmesinin, somut bir tezahürüdür. Kurumsal kimlik, kuruluşun kim olduğu, ne yaptığı ve ne şekilde yaptığını ifade etmektedir. Tüm bunlar, şirketin sunduğu ürün ve markalar, bunların dağıtımının nasıl yapıldığı, kurumun kamuoyuyla ve hissedarlarıyla nasıl iletişim kurduğu ve kurumun nasıl davrandığı ile ilintilidir. Üç farklı kurumsal kimlik yapısından bahsedilebilir. Bunlardan hangisinin seçileceği, kurumun temel stratejik karar ve seçeneklerine ve kurumun tarihsel gelişimine bağlı olarak şekillenebilmektedir. Şekil 2.2. de, üç farklı kimlik tipi ifade edilmektedir. Bunlar: Monolitik Kimlik (Tekli Kimlik) Markalı Kimlik (Marka Kimliği) Onaylı Kimlik (Desteklenmiş Kimlik) Şekil 2.2. Kimlik Tipleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Bireysel Etkinlik Kurumsal Kimlik ve Kurumsal İletişim Tek kimlik taşıyan kuruluşlar, tüm faaliyet alanlarında aynı ismi kullandıklarından, her eklenen kuruluş ya da ürün için yeni kimlik oluşturma maliyeti ortadan kalktığından son derece ekonomiktir. 1. Monolitik Kimlik (Tekli Kimlik): Monolitik kimliğe sahip olan şirketler, kendilerini tek bir kimlikle ifade etmektedirler. Çeşitli farklı çalışma alanlarında faaliyet gösterseler bile, tek bir kimlik kullanmaktadırlar. Tüm kuruluş kendisini görsel görünümü, iletişimi ve davranışı yönünden, tek bir oluşum gibi sunmaktadır. Bu kimlik tipine örnek olarak, ülkemizden Petrol Ofisi ni, uluslararası alanda ise, BP, IBM, McDonalds, Grundig ve Pepsi yi vermemiz mümkündür. Faaliyet alanları çeşitli olup tek kimlik taşıyan kurumlara örnek olarak da, Beymen (giyim, tekstil ve ev dekorasyonu), Sony ve farklı ürün üreten Mitsubishi yi göstermemiz mümkündür. Tek kimlik taşıyan kuruluşlar, tüm faaliyet alanlarında aynı ismi kullandıklarından, her eklenen kuruluş ya da ürün için yeni kimlik oluşturma maliyeti ortadan kalktığından son derece ekonomiktir. Monolitik kimlik, uzun yaşam süresine sahip olabilmekte, genellikle bankalar, havayolu ve petrol şirketleri, bu kimlik tipini tercih etmektedir. 2. Markalı Kimlik (Marka Kimliği): Markalı kimlikte, her bir ürün veya ürün kategorisi kendisine ait farklı bir kimlik, stil ve markalama özelliklerine sahiptir. Markaların çoğunun ana şirketle hiçbir bağlantısı yok gibi görünmekte, her bir marka ayrı olarak tutundurulmaktadır. Markalı kimlik tipine sahip şirketler, daha çok marka kimliğini piyasada yerleştirmiş, ana şirketin kimliğini ise piyasaya yansıtmamışlardır. Bu yüzden bu şirketler, müşterilerin tanımasının zor olduğu şirketlerdir. Bu tip şirketler, aynı kuruma ait birçok farklı markanın, birbiri ile rekabet ettiği şirketlerdir. Bu nedenle her biri ayrı bir kimliklendirme sürecinden geçmekte, dolayısıyla maliyetler artmakta ancak diğer yandan da ana şirket farklı markalara sahip olmaktadır. Marka Kimlik tipini benimseyen kuruluşlara örnek olarak, Procter & Gamble ve Unilever verilebilir. Unilever grubuna bağlı olan markalardan, Sana, Lipton Ice Tea veya Calve Hazır Çorbalarını vermek mümkündür. 3. Onaylı Kimlik (Desteklenmiş Kimlik): Onaylı kimlikler, ideal monolitik kimlik ile markalı kimlik tipinin karışımıdır. Çoğunlukla her iki tarafın iyi taraflarını yansıtırlar. Günümüzde büyük holdingler çeşitli alanlarda faaliyetlerde bulunmakta, hem holding isimlerini hem de markalarını bir arada vurgulamayı tercih etmektedirler. Eczacıbaşı, Sabancı veya Koç Grubunun değişik alanlardaki faaliyetleri, ayrı birer şirketmiş gibi ortaya konulmakta, diğer yandan da, holdingin varlığı vurgulanmaktadır. Örneğin, Koç Holding ve Koç Grubu na bağlı olan Migros, Maret, Beko, Tofaş, Aygaz gibi markalar desteklenmiş kimliğe örnek verilebilir. Onaylı kimlik tipi aynı zamanda moda endüstrisinde çok yaygındır. Armani markasının kendisine görsel ve sözel yolla bağlı olan dört ayrı markası bulunmaktadır. Giorgio Armani, Emporio Armani, Mani (departman mağazalarında satılan markası) ve Armani AX (Armani Exchange diye de adlandırılır). Bu ürün markaları arasında sözlü ve görsel bir tutarlılık olmasına karşın, değişkenlik de söz konusudur. Ülkemizde faaliyet gösteren kuruluşlardan, üç farklı kimlik tipini temsil edebilecek ne gibi örnekler sayabiliriz? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Kurumsal iletişim, kuruluşların başarı sağlamalarında, reklam, halkla ilişkiler, satış geliştirme, kamuoyu araştırmaları, kurum içi iletişim gibi çeşitli araç ve yöntemlerden yararlanmaktadır. Kurumsal İletişim ve Kurumsal Kimlik İlişkisi Kurumsal iletişim, iletişim uygulamasına dönük kurum kimliği olarak ifade edilebilir. Kurumsal iletişim, kurumsal davranış ve kuruluş felsefesinin, doğru ve etkin bir şekilde aktarımını gerçekleştirir. Kurumsal iletişim, kuruluşların başarı sağlamalarında, reklam, halkla ilişkiler, satış geliştirme, kamuoyu araştırmaları, kurum içi iletişim gibi çeşitli araç ve yöntemlerden yararlanmaktadır. Kurumsal iletişim ve kurumsal kimlik arasında bütüncül bir ilişki söz konusudur. Kuşkusuz kuruluşların stratejik amaçlarının, iletişiminin, kültürünün, kişiliğinin, kurumsal kimliğe etkisi büyük oranda gerçekleşmektedir. Bunun yanı sıra, kurumsal kimlik bileşenleri içerisinde yer alan kavramlar arasından, iletişim boyutunu önemle vurgulamak ve diğer boyutlarla da etkileşim içerisinde olduğunu belirtmek yerinde olacaktır. Kurumsal iletişim, kurumsal kimliğin hedef kitleler gözünde canlandırılması olarak en geniş biçimde tanımlanabilir. Kurumsal kimlik araçlarının temel kavramlarının neler olduğunu anlamak, bağlantılı kavramların ortaya konulması ile açıklığa kavuşmaktadır. Şekil 2.3. te, kurumsal strateji, kurumsal kültür, kişilik ve kurumsal kimlik olguları arasındaki ilinti gösterilmektedir. Şekil 2.3. Kurumsal Strateji, Kültür, Kişilik, Kurumsal Kimlik ve Bileşenleri Kurumlar, insanların birbirleriyle iletişim kurdukları ağlardır. Kurumsal kimlik terimi, şirketin kişiliğini ifade eden mesaj ve çağrışımların bütünü için kullanılmaktadır. Aynı şekilde kimlik, logo, renk, kullanılan yazı karakteri ve şirketin davranışları, kültürü, değerleri, misyonu, kullandığı iletişim biçimi ve çeşitli kişi ve kurumlarla ilişkileri gibi (siyasi partiler, yardım kuruluşları, sponsor olunan organizasyonlar, bağış yapılan kurumlar, ünlü şahsiyetler gibi) nisbeten soyut unsurların bütünüdür. Tüm bu unsurlardan hareketle, çalışmanın son bölümünde, kurumsal iletişim kavramı açıklanacaktır. KURUMSAL İLETİŞİM Kurumlar, insanların birbirleriyle iletişim kurdukları ağlardır. Tüm kuruluşlarda iletişim, yatay ve dikey, içsel ve dışsal, formel ve informel şekilde, çalışanların içsel olarak, birbirleriyle, farklı yönetim katmanlarıyla ve kurumun dışsal kaynaklı paydaşlarıyla bağlantı kurduğu şekilde akmaktadır. Kurumsal iletişim, kurumun iç hedef kitleleri olan çalışanları ve dış hedef kitleleri olarak ise tüm farklı grup ve kesimleri kapsayan bütüncül iletişim çalışmaları olarak ifade edilebilir. Kurumsal iletişim gerçekleştirilirken, yüz yüze iletişim, kitle iletişimi ve yeni medya ve iletişim teknolojileri gibi birçok farklı araç ve yöntemler kullanılabilmektedir. Kurumsal iletişim açısından önemli olan, tüm farklı araç ve yöntemlerin, kuruluşun iletişim içerisinde olduğu tüm sosyal paydaşları ile etkin bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Yönetim iletişimi, pazarlamayı ve kurumsal iletişimi desteklediği zaman daha etkili sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Gönderilen tüm mesajlar, hedef kitleler tarafından kurumsal iletişimin bir parçası olarak algılanmakta ve kurumlar hakkında fikir oluşturmaktadır. biçimde gerçekleştirilebilmesi ve mesajların doğru bir şekilde hedeflenen birey ve gruplara ulaştırılabilmesinin sağlanmasıdır. Kurumsal iletişim, kurumun farklı paydaşlarına yönelik, farklı amaçlar ve araçlarla gerçekleştirdiği tüm iletişim çalışmalarını içermektedir. Kurumsal iletişim; yönetim iletişimi, pazarlama iletişimi ve örgütsel iletişimi kapsamaktadır. Yönetim İletişimi: Kurumun iç ve dış hedef kitleleri ile yönetim kademeleri arasında yer alan iletişimdir. Yönetim kademesi, tüm çalışanları, kuruluşun farklı bölümlerindeki kilit noktalarda yer alan yöneticilerini ve tepe yönetimi kapsamaktadır. Yönetim iletişimi, pazarlamayı ve kurumsal iletişimi desteklediği zaman daha etkili sonuçlar ortaya çıkmaktadır. İlk olarak yöneticiler, yönetim sürecindeki rollerinin olanaklarını ve sınırlılıklarını iyi anlamalıdır. İkinci olarak, iletişimin tüm alanlarındaki uzmanlar, gerçekleştirdikleri iletişimle yönetimi nasıl desteklemeleri gerektiğini anlamalıdırlar. Uzmanlar, kuruluş hedeflerinin gerçekleştirilmesinde profesyonel ve eleştirel olarak, uygulama ve danışmanlık görevlerini gerçekleştirerek, yönetim açısından önemli bir sorumluluk üstlenmektedirler. Yönetim iletişimi, sadece kuruluşun tepe yönetiminin yer aldığı bir iletişim türü olmayıp, kuruluşun tüm kademelerindeki çalışanların gerçekleştirdikleri iletişim türü olarak, şu amaçlarla ortaya konmaktadır: Kuruluş içerisinde paylaşılan bir vizyon geliştirmek Kuruluş liderliğine yönelik güven oluşturmak ve sürdürmek Değişim sürecini başlatmak ve yönetmek Kuruluşun çalışan kimliğini güçlendirmek ve motive etmek Tüm yönetim katmanları iletişimde önem taşımasına rağmen, tepe yönetimi, kurumun iç ve dış hedef kitlelerini yönetmede özel bir rol oynamakta, özellikle CEO lar (Chief Executive Officer), ruhsal ve duygusal bir liderlik görevi gerçekleştirerek, önemli bir sembolik rol üstlenmektedirler. Pazarlama İletişimi: Pazarlama iletişimi öncelikli olarak, ürün, hizmet ve markaların satışlarını destekleyen iletişim formlarını kapsamaktadır. Bunlar arasında pazarlamanın 4 p modeli olarak bilinen; ürün (product), fiyat (price), yer (place) ve tutundurma (promotion) unsurları yer almaktadır. 4 p modelinde yer alan unsurlar, kitlesel bazda satış faaliyetlerinin gerçekleştirilmesinde temel teşkil etmekte ve hedef pazarlara yönelik pazarlama faaliyetlerinin merkezinde yer almaktadır. Bu unsurlardan biri olan tutundurma öğesi ise, kendi içinde farklı bir alt karmaya sahiptir; Tutundurmanın alt karma elemanları olarak; kişisel satış, satış tutundurma, reklam ve halkla ilişkiler ve duyurum kavramları karşımıza çıkmaktadır. Tüm bu unsur ve elemanların ayrı içerik ve özellikleri, günümüzde, ürün ve hizmetler arasındaki ayırt edici farklılıkların ortadan kalkması sebebi ile uygulama alanı bulmuştur. Ürün, hizmet ve markalar, farklılaşmanın sağlanması amacı ile pazarlama iletişimi unsurlarını yoğun biçimde kullanmaktadırlar. Gönderilen tüm mesajlar, hedef kitleler tarafından kurumsal iletişimin bir parçası olarak algılanmakta ve kurumlar hakkında fikir oluşturmaktadır. Örgütsel İletişim: Kurumsal iletişim çabaları içerisinde üçüncü tip olarak örgütsel iletişimin yer aldığını görmekteyiz. Örgütsel iletişim; halkla ilişkiler, kamusal ilişkiler, yatırımcı ilişkileri, kurumsal reklamcılık, çevresel iletişim ve iç hedef kitle olarak adlandırılan, örneğin, kurum çalışanlarına yönelik olarak gerçekleştirilen içsel iletişimi kapsamaktadır. Örneğin içsel iletişim açısından, çalışan ilişkilerinde yüksek başarı göstermek ve kurumsal amaçları gerçekleştirmek için kurumsal iletişim uzmanlarının Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Kurumsal iletişimin birbirinden farklı geniş sorumluluk alanları arasından, kuruma entegre edilen ve eşgüdümlü olarak yürütülen faaliyetlerin, hedef kitleler üzerindeki etkinliği bu sayede, büyük oranda artacaktır. kurum yöneticilerine iş yerindeki kültürel değişimi işaret etmeleri, kullanılan araç ve yöntemlerdeki hız ve gelişimleri yakından takip etmelerini sağlamaları gerekmektedir. Kurumsal iletişim, bir kuruluşa, derneğe, kuruma veya organizasyona karşı, kamuoyunu ve işletme iklimini etkileme hedefi olan, tüm iletişim tedbirlerinin sistematik bir biçimde kombine edilerek uygulanmasıdır. Kurumsal iletişim, uzun vadeli olarak uygulanan iletişimdir ve hedefi de, olumlu bir imaj oluşturmak, korumak ve değiştirmektir. Kurumsal iletişimin işlevleri şu şekilde özetlenebilir: Kurum içi ve kurum dışı faaliyetleri desteklemek (düzenleme işlevi) Kurum ve ürün yönetimine kimlik oluşturmak (İkna etme işlevi) Kurum içi ve kurum dışı hedef kitleye bilgi vermek (bilgi verme işlevi) İyi bir kurum vatandaşı olarak bireyleri sosyalleştirmek (bütünleştirme işlevi) Kurumsal iletişimin kurumlarda gerçekleştirdiği işlevler arasından en önemlisi eşgüdüm işlevidir. Eğer yukarıda bahsedilen düzenleme, ikna etme, bilgi verme ve bütünleştirme işlevleri arasında bir eşgüdüm olmazsa, kurumsal iletişimin başarısı zorlaşacaktır. Kurumsal iletişimin birbirinden farklı geniş sorumluluk alanları arasından, kuruma entegre edilen ve eşgüdümlü olarak yürütülen faaliyetlerin, hedef kitleler üzerindeki etkinliği bu sayede, büyük oranda artacaktır. Kurumsal iletişim çerçevesinde kurumsal kimliğe yönelik çeşitli yararlar oluşmaktadır. Bunlar: Kuruluş yönetimi, kuruluşun yönetim fikri ve zihniyetinin yönetime yansıyacağından emin olmaktadır. Kuruluş yönetiminin yetkisi, kuruluştaki geniş bir çalışan kitlesine nakledilebilmektedir. Tüm iletişim çabalarının koordinasyonu, pazar ve tüketicilerin gözünde yüksek bir tanınırlık derecesi sağlar ve bu sayede bir güven ortamı ve iklimi oluşur. Çok sayıda sabit unsurların tekrarı ile tanınırlık derecesi daha hızlı bir biçimde yükselme eğilimi gösterir. Kurumsal kimliği, iletişimsel görev konumlarının açık ve karıştırılamayacak bir biçimde ifade edilmesine yardımcı olmaktadır. Böylece yanlış anlaşılmaların önüne geçilerek, hayal kırıklıkları ve kızgınlıklar engellenmiş olmaktadır. Kurumsal kimliğin varlığı, çalışanlar ve iletişim bölümü ile diğer bölümler arasındaki ilişkileri kolaylaştırmaktadır. Kurumsal iletişim, kuruluşun tüm iletişim çaba ve faaliyetleri için temel oluşturmakta ve bunlardan sorumlu olmaktadır. Temel olarak kurumlar, hedef gruplarına, kuruluş hedeflerine ve karşılaştıkları sorunlara göre kurumsal iletişim çabalarını oluşturmalarına karşın, kurumsal kimlik yönünden ele alındığında kurumsal iletişim, farklı alt dallara ayrılmaktadır. Kurumsal iletişim, kimi zaman dış iletişim, iç iletişim ve kurumsal reklamcılık içeriğiyle bir arada yer alırken; kimi zaman da kurumsal iletişim, halkla ilişkiler, kurumsal reklamcılık, kişisel satış, satış tutundurma, sponsorluk, kurum içi iletişim gibi alanlara ayrılarak ifade edilmektedir. Kuruluşların, kurumsal iletişim çalışmalarını belirlerken, kendilerine özgü bir bütünlük oluşturarak faaliyet göstermeleri gerekliliğini vurgulamak önem taşımaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Özet Kurumsal Kimlik ve Kurumsal İletişim Günümüzde yaşanan yoğun rekabet ortamı, ürün ve hizmetler arasındaki farklılıkların giderek azalması gibi nedenlerle kurumları tanımamızı sağlayan kurumsal kimlik olgusu, kuruluşlar için oldukça önemli hâle gelmiştir. Kurumların kimlik çalışmalarını gerçekleştirirken; hangi kimlik yapılarının seçileceği, kurum kimliği unsurlarından hangisine ağırlık verileceği gibi stratejik kararlar, hedef kitlelerin zihninde oluşan kurumsal kimlik fikrini yapılandırmaktadır. Kurumsal kimliğinin unsurları olan, felsefe, davranış, dizayn ve iletişim, kurumsal yönden taşıdığı önemin yanı sıra, birbirlerini etkileyen, bağlantılı kavramlar olarak da önem taşımaktadır. Bu kavramlar içerisinde kurumsal iletişim kavramı, kurumsal kimliğin iletişim alanına yansıyan etkisini göstermesi bakımından ayrı bir durum arz etmektedir. Kurumsal iletişimin kapsadığı alanlar arasında, yönetim iletişimi, pazarlama iletişimi ve örgütsel iletişim yer almakta ve her bir alan kendi içerisinde kurumsal kimlik ile ilişkili olarak önemli bağlar taşımaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Ödev Kurumsal Kimlik ve Kurumsal İletişim Kurumsal kimliğin unsurlarını bir kurum üzerinden örnekler eşliğinde açıklayan bir denemeyi 200 kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız ve hazırladığınız belgeyi göndermek için yandaki ödev gönderme linkini kullanınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi, kurum kimliğiyle oluşturulan bütünlük sayesinde ulaşılmak istenen hedeflerden biri değildir? a) Rakipler arasında farklılaşmak b) Benzer kurumlar arasında ayırt edici nitelik kazanmak c) Hedef kitleler üzerinde tanınma avantajı elde etmek d) Hedef kitleler üzerinde hatırlanma avantajı elde etmek e) Kurum kültürü oluşturmak 2. Aşağıdakilerden hangisi kurum kimliğinin tarihsel gelişim sürecindeki dönemlerden biridir? a) Çağdaş Dönem b) Ürün Tekniği Dönemi c) Marka Tekniği Dönemi d) Devinimsel Dönemi e) Statükocu Dönem 3. Aşağıdakilerden hangisi kurumsal iletişim alanı içerisinde olan Yönetim İletişimi nin amaçlarından biri değildir? a) Kuruluş içerisinde paylaşılan bir vizyon geliştirmek b) Kuruluş liderliğine yönelik güven oluşturmak ve sürdürmek c) Kurumsal reklamcılık faaliyetlerinde bulunmak d) Değişim sürecini başlatmak ve yönetmek e) Kuruluşun çalışan kimliğini güçlendirmek ve motive etmek 4. Aşağıdaki kavramlardan hangisi kurumsal kimliğin unsurlarındandır? a) Kurumsal farklılaşma b) Kurumsal dizayn c) Kurumsal denetim d) Kurumsal kişilik e) Kurumsal yalıtım 5. Örgütsel iletişim çabaları aşağıdakilerden hangisini kapsar? a) Çalışanların hedef kitle ile iletişimi b) Perakende kuruluşları ile iletişim c) Pazara dönük iç iletişim d) Kamusal ilişkiler e) Yatırımcı kontrolü 6. Aşağıdakilerden hangisi kurumsal kimlik yapısı olarak adlandırılan tiplerden biri değildir? a) Monolitik kimlik b) Marka kimliği c) Onaylı kimlik d) Tekli kimlik e) Alternatif kimlik Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 7. Kurumsal iletişim ve kurumsal kimlik ilişkisini anlatan ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Kurumsal iletişim, iletişim uygulamasına çevrilmiş kurum kimliğidir. b) Kurumsal iletişim ve kurumsal kimlik arasında bütüncül bir ilişki söz konusudur. c) Kurumsal iletişim, bir kuruluşun sadece iç hedef kitlesine uygulanır. d) Kurumsal kimliğin dört unsuru, kurumsal felsefe, kurumsal davranış, kurumsal dizayn ve kurumsal iletişimdir. e) Kuruluşların stratejik amaçları, iletişimi, kültürü, kişiliği, kurumsal kimliğe büyük oranda etki etmektedir. 8. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Onaylı kimlikler, ideal monolitik kimlik ile markalı kimlik tipinin karışımıdır. b) Günümüzde büyük holdingler çeşitli farklı alanlarda faaliyette bulunurken, çoğunlukla onaylı kimlik tipini tercih etmektedir. c) Markalı kimlikte, her bir ürün veya ürün kategorisi kendisine ait farklı bir kimlik, stil ve markalama özelliklerine sahiptir. d) Monolitik kimliği sahip olan şirketler, kendilerini tek bir kimlikle ifade etmektedirler. e) Markalı kimlik tipinde, tüm markalar ana şirketin adı ile anılır. 9. Aşağıdakilerden hangisi, pazarlama iletişimi içerisinde yer alan tutundurma alt karması elemanlarından biri değildir? a) Kişisel satış b) Reklam c) Satış tutundurma d) Hediyeler e) Halkla ilişkiler 10. Kurumsal iletişimi açıklayan aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Kurumsal iletişim, kurumun farklı paydaşlarına yönelik, farklı amaçlar ve araçlarla gerçekleştirdiği tüm iletişim çalışmalarını içermektedir. b) Kurumsal iletişim; yönetim iletişimi, pazarlama iletişimi ve örgütsel iletişimi kapsamaktadır. c) Kurumsal iletişim, sadece kuruluşun dışındaki hedef kitlelere yönelik olarak gerçekleştirilen iletişim çalışmaları bütünüdür. d) Kurumsal iletişim, kurumun iç hedef kitleleri olan çalışanları ve dış hedef kitleleri olarak tüm farklı grup ve kesimleri kapsayan, bütüncül iletişim çalışmalarıdır. e) Kurumsal iletişim gerçekleştirilirken, yüz yüze iletişim, kitle iletişimi, yeni medya ve iletişim teknolojileri gibi birçok farklı araç ve yöntem kullanılabilmektedir. Cevap Anahtarı 1.E, 2.C, 3.C, 4.B, 5.D, 6.E, 7.C, 8.E, 9.D, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 YARARLANILAN KAYNAKLAR Odabaşı, Y. ve Oyman, M. (2002), Pazarlama İletişimi Yönetimi, 3. Baskı, İstanbul: MediaCat. Okay, A. (2008), Kurum Kimliği, İstanbul: MediaCat. Okay, A. ve A. (2002), Halkla İlişkiler Kavram, Strateji ve Uygulamaları, İstanbul: Der. Olins, W. (1989), Corporate Identity, Boston: Harvard Business School Press. Pelsmacker, P. D., Geuens, M. and Bergh J. V. D. (2001), Marketing Communications, England: Pearson Education Ltd. Schmitt, B. ve Simonson, A. (2000), Pazarlama Estetiği,Marka, Kimlik ve İmajın Stratejik Yönetimi, İstanbul: Sistem Yayıncılık. Theaker, A. (2006), Halkla İlişkilerin Elkitabı, (Çev. Murat Yaz), İstanbul: MediaCat. Van Riel, Cees B.M. ve Fombrun, Charles J. (2007), Essentials of Corporate Communications, New York: Routledge. BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Dowling, G. (2001). Creating Corporate Reputations, Identity, Image and Performance, New York: Oxford University Press. Gürgen, H. (1997). Örgütlerde İletişim Kalitesi, İstanbul: Der. Keyton, J. (2005). Communication & Organizational Culture, London: Sage. Kırdar, Y. (2009). Halkla İlişkilerde Yeni Eğilim: Kurumsal İtibar Yönetimi, Işık, M. ve Akdağ M., (Ed.), Dünden Bugüne Halkla İlişkiler, ( ), Konya: Eğitim Kitabevi. Kietzmann, J. (2007). The End Of Corporate Communication, (Elektronik Versiyon). Erişim Tarihi: 24 Eylül munication.pdf Lazar, J. (2001). İletişim Bilimi, (Çev. Cengiz Anık), Ankara: Vadi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16