T. C. ERCĠYES ÜNĠVERSĠTESĠ ECZACILIK FAKÜLTESĠ. HALK ARASINDA BÖBREK TAġI TEDAVĠSĠNDE KULLANILAN BĠTKĠLER. Hazırlayan Önder ÇELEBĠ

Transkript

1 1 T. C. ERCĠYES ÜNĠVERSĠTESĠ ECZACILIK FAKÜLTESĠ HALK ARASINDA BÖBREK TAġI TEDAVĠSĠNDE KULLANILAN BĠTKĠLER Hazırlayan Önder ÇELEBĠ DanıĢman Yrd. Doç. Dr. Perihan GÜRBÜZ Bitirme Ödevi Haziran 2014 KAYSERĠ

2 2 T. C. ERCĠYES ÜNĠVERSĠTESĠ ECZACILIK FAKÜLTESĠ HALK ARASINDA BÖBREK TAġI TEDAVĠSĠNDE KULLANILAN BĠTKĠLER Hazırlayan Önder ÇELEBĠ DanıĢman Yrd. Doç. Dr. Perihan GÜRBÜZ Bitirme Ödevi Haziran 2014 KAYSERĠ

3 i BĠLĠMSEL ETĠĞE UYGUNLUK Bu çalışmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini beyan ederim. Aynı zamanda bu kurallar ve davranışların gerektirdiği gibi, bu çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve referans gösterdiğimi belirtirim. Önder ÇELEBĠ

4 ii Halk Arasında Böbrek TaĢı Tedavisinde Kullanılan Bitkiler adlı bitirme ödevi Erciyes Üniversitesi Lisansüstü Tez Önerisi ve Tez Yazma Yönergesi ne uygun olarak hazırlanmış ve FARMAKOGNOZĠ Anabilim Dalında Bitirme Ödevi olarak kabul edilmiştir. Tezi Hazırlayan Önder ÇELEBİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Perihan GÜRBÜZ Farmakognozi Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Müberra KOŞAR ONAY: Bu tezin kabulü Eczacılık Fakültesi Dekanlığı nın tarih ve.. sayılı kararı ile onaylanmıştır. / /. Prof. Dr. Müberra KOġAR Dekan

5 iii TEġEKKÜR Bitirme ödevimin tüm aşamalarında desteğini esirgemeyen, çalışmalarımı yönlendiren, tecrübelerinden yararlandığım, her çalışmamızdan sonra yanından huzurlu bir şekilde ayrıldığım değerli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Perihan GÜRBÜZ e çok teşekkür ederim. Tezimin yazım aşamasında moral kaynağım olan sevgili kardeşlerim Sadrettin ÇELEBİ ve Gamze ÇELEBİ ye, hayatım boyunca bana hep destek olan sevgili anneme, tecrübeleriyle beni aydınlatan babama en içten teşekkürlerimi sunarım. Eğitimime katkısı olan tüm hocalarıma teşekkür ederim. Önder ÇELEBĠ Kayseri, Haziran 2014

6 iv HALK ARASINDA BÖBREK TAġI TEDAVĠSĠNDE KULLANILAN BĠTKĠLER Önder ÇELEBĠ Erciyes Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Bitirme Ödevi, Haziran 2014 DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Perihan GÜRBÜZ ÖZET Bu tez çalışması kapsamında ScienceDirect, Pub-Med, Yök Tez Veri Tabanı Google Scholar veri tabanlarında kidney stones and medicinal plants traditionally used medicinal plants and kidney stones anahtar kelimeleri kullanılarak gerçekleştirilen ayrıntılı halk ilaçları literatürleri taraması sonucu böbrek taşı tedavisinde kullanılan bitkilerle ilgili olarak halk arasında kullanılış, bitkinin yayılışı, botanik özellikleri, kimyasal içeriği ve etki ve kullanılışı belirlenerek derlenmiştir. Gerçekleştirilen bu tez çalışmasında 26 familyaya ait toplam 36 tane taksonun halk arasında infüzyon, dekoksiyon, taze olarak ve merhem halinde böbrek taşı ile ilgili rahatsızlıklarda kullanıldığı belirlenmiştir. Bu bitkilerden kayıtlarda en fazla adı geçen 10 bitki daha ayrıntılı literatür taramasına tabi tutulmuş ve bitkilerin kimyasal özellikleri ve farmakolojik aktiviteleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda bu 10 bitkinin daha çok taşıdıkları flavonoit iskeletine sahip bileşiklerden ötürü diüretik amaçla kullanıldığı saptanmıştır. Dolayısıyla böbrek taşının tedavi önerilerinden biri olan bol su tüketimi, bu 10 bitkinin toksik olmayan doz çalışmaları yapıldıktan sonra belirtilen şekillerde kullanımı ile birleşince tedavinin hızlandırılmasının mümkün olduğu düşünülmüştür.

7 v TRADITIONALLY USED MEDICINAL PLANTS ON KIDNEY STONES Önder ÇELEBĠ Erciyes University, Faculty of Pharmacy Graduation Project, June 2014 Advisor: Assistant Professor Perihan GÜRBÜZ ABSTRACT In this study the keywords "kidney stones and medicinal plants" "traditionally used medicinal plants and kidney stones" were screen edusing the common databases "ScienceDirect", "Pub-Med", "Yök Tez Veri Tabanı", "Google Scholar". detailed folk medicine literature were screeneding thetreatment of kidney stones as a result of the public regarding the use of the plant' s distribution, botanical characteristics, chemical composition and effect and determining usage has been compiled. As a result 36 taxons belonging to 26 different families were established which people are using this species as infusion, decoction, freshandas ointment in disorders associated with kidney stones. 10 plants were subjected tomore detailed literature research, chemical properties and pharmacological activities. It has seen that most of these plants carry flavonoidal compounds which have diuretic effects. One of thetreatment of renal stone hence water consumption recommendations, the 10 plants at nontoxic doses and a suitable form can be used at renal stone disorders.

8 vi ĠÇĠNDEKĠLER BĠLĠMSEL ETĠĞE UYGUNLUK... i KABUL VE ONAY... ii TEġEKKÜR... iii ÖZET... iv ABSTRACT... v ĠÇĠNDEKĠLER... vi KISALTMALAR... vii ġekġller LĠSTESĠ... viii TABLOLAR LĠSTESĠ... viii RESĠMLER LĠSTESĠ... viii 1. GĠRĠġ VE AMAÇ GENEL BĠLGĠLER BÖBREK VE BÖBREK TAŞI İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Böbrek Anatomisi Böbreğin Komşulukları Böbreğin Damar ve Lenfatikleri Böbreğin Anatomik ve Vasküler Varyasyonları Üriner Sistem Taş Hastalığı Epidemiyoloji Taş Oluşumunda Predispozan Faktörler (10, 13) Üriner Sistem Taş Hastalığının Sınıflandırılması HALK ARASINDA BÖBREK TAŞI RAHATSIZLIKLARINDA KULLANILAN BİTKİLER İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER TARTIġMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZ GEÇMĠġ... 39

9 vii C 0 cm mm Prof Dr ESWL PNL RİRC Sp g mg yy M KISALTMALAR : Derece : Santimetre : Milimetre : Profesör : Doktor : Ekstra Korporeal Şok Dalga Litotropisi : Perkütan Nefrolitotomi : Retrograd İntreal : Species : Gram : Miligram : Yüzyıl : Musculus M. Ö. : Milattan Önce cc : Santimetre küp

10 viii ġekġller LĠSTESĠ ġekil I : Böbreklerin Genel Görünümü... 3 TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo I : Böbrek Taşlarının Sınıflandırılması... 8 Tablo II : Türkiye de Böbrek Tedavisinde Kullanılan Bitkiler... 9 RESĠMLER LĠSTESĠ Resim I : Zea mays Resim II : Ceterach officinarum Resim III : Helichrysum plicatum Resim IV : Equisetum telmateia Resim V : Elaeagnus angustifolia Resim VI : Rosa canina Resim VII : Petroselinum crispum Resim VIII : Platanus orientalis Resim IX : Malva sylvestris Resim X : Viburnum opulus... 31

11 1 1. GĠRĠġ VE AMAÇ Böbrek taşları metabolik, endokrinolojik ve ürolojik nedenlere bağlı olarak böbreklerde veya üriner geçiş içerisinde bulunan protein ve lipitlerle karışmış kristalize kitlelerdir (1). Ürolitiyazis adıyla da bilinen bu üriner sistem taş hastalığı insanlık tarihi kadar eskidir. Tarihsel gelişim içerisinde Eski Roma, Yunan, Çin, Mısır ve Mezopotamya da taş hastalığı ile ilgili birçok teori ortaya atılmıştır. Sık görülmesinin yanı sıra verdiği rahatsızlık ile üroloji pratiğinde üriner sistem enfeksiyonları ve prostatla ilgili patolojilerden sonra üçüncü en sık yakınma sebebidir (2). Klasik semptomları karın ve kaburga ile kalça arası ağrı, renal kolik, mikroskopik veya makroskopik hematüri, sık sık ve kesik kesik idrara çıkma ve idrar yolu enfeksiyonudur (1). Üriner sistem taş hastalığı yüksek oranda tekrar eden bir hastalıktır. İlk ataktan sonra 3 yıl içinde yaklaşık %50 rekürrens oranına sahiptir. Üriner sistem taş hastalığının medikal tedavisinde amaç bu hastalığın rekürrensinin önlenmesi ve var olan taş yükünün azaltılmasıdır. Üriner taş hastalığı oluşumuna neden olan birçok hastalık genetiktir. Hastalığa neden olan çeşitli genetik bozukluklar tanımlanmış ancak en önemli taş grubunu oluşturan kalsiyum içerikli taşların genetik patogenezi tam olarak aydınlatılamamıştır (3). Böbrek taşlarına yol açan bir takım metabolizma hastalıkları da vardır; hiperparatiroidizm, sistinüri, D vitamini fazlalığı, süt-alkali sendromu, yıkıcı kemik hastalıkları, oksalüri, Cushing sendromu ve sarkoidoz (sarkoid birikimi ile tanımlanan sistemik bir hastalık) bunlar arasındadır (4). Böbrek taşı dünya çapında insan populasyonunun %5-15 ni etkilemekte (5), aynı zamanda böbrek taşları, endüstriyel toplumun %1 5 ine etki eden bir hastalıktır. Geçmişte taş oluşumu nerdeyse yalnızca idrar kesesinde görülürken, günümüzde ise taşların çoğu böbreklerde oluşmaktadır (4). Erkeklerde hayat boyu taş oluşma riski %20, bayanlarda ise %5 10 arasındadır. Böbrek taşı hastalığı en çok 30 ile 60 yaşları arasında görülür (6). Giderek artan şekilde bir toplumsal sorun haline gelen böbrek

12 2 taşının tedavisinde artık önleyici faaliyetler de ön plana çıkmaktadır. Sıvı tüketiminin artırılması, idrarı artırıcı bitkisel çayların kullanılması ve sedanter yaşam tarzından uzaklaşma faydalı olabilecek yöntemlerdir. Ancak taş oluştuktan sonra konservatif işlemler haricinde kesin sonuç veren bir medikal tedavi alternatifi bulunmamaktadır. Özellikle büyük boyutlu taşlarda ekstra korporeal şok dalga litotiripsi (ESWL) de etkisiz veya yetersiz olacağı için cerrahi tedaviler gündeme gelecektir. Böbrek taşlarının cerrahi tedavisinde eskiden nefrektomiye varan agresif yaklaşımlar yapılmaktaydı. Günümüzde ise noninvazif ve minimal invazif tedaviler yerleşmiş durumdadır. Yapılacak tedavilerde taşsızlık sonucunun yanı sıra en az cerrahi müdahale ve en az hastanede yatış süreleri başarıda önemli ölçütlerdir. Artan cerrahi tecrübe ve teknik, günümüz teknolojisinin de yardımıyla böbrek taşlarının tedavisinde ESWL, perkütan nefrolitotomi (PNL), retrograd intrarenal cerrahi (RİRC), laparoskopi, kombinasyon tedavileri ve açık cerrahi yöntemleri kullanılmaktadır. Açık cerrahi seçeneği giderek azalmış ve günümüzde %0.7 4 gibi düşük bir oranda uygulanmaktadır (7). Tarih boyunca insanlar bitkilerle iç içe olmuş ve bitkileri birçok amaçla kullanmışlardır. Bitkilerden gıda, baharat, boyar madde, süs bitkisi gibi gereksinim duyulan pek çok alanda yararlanmalarının yanında bitkiler tıbbi amaçla da kullanılmış ve günümüzde hala çeşitli tıbbi amaçlarla kullanılmaktadırlar. Son zamanlarda ilaçlarla tedaviden istenilen sonuçların alınamaması, sentetik ilaçların pahalı oluşu, birçok yan etkiye sahip olması, ilaca karşı ön yargının olması, hastaların bitkisel ilaçları güvenlik açısından tercih etmesi ve drogların birkaç etkiye birden sahip olabilmeleri bitkisel ilaçlara yönelişi artırmaktadır. Gerçekleştirilen bu tez çalışması kapsamında ScienceDirect, Pub-Med, Yök Tez Veri Tabanı, Google Scholar veri tabanlarında kidney stones and medicinal plants traditionally used medicinal plants and kidney stones anahtar kelimeleri kullanılarak gerçekleştirilen ayrıntılı halk ilaçları literatürleri taraması sonucu böbrek taşı tedavisinde kullanılan bitkilerle ilgili olarak halk arasında kullanılış, bitkinin yayılışı, botanik özellikleri, kimyasal içeriği ve etki ve kullanılışının belirlenerek derlenmesi amaçlanmıştır.

13 3 2. GENEL BĠLGĠLER BÖBREK VE BÖBREK TAġI ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER Böbrek Anatomisi İnsan böbreği organizmada anatomik olarak oldukça iyi korunmuştur. Posteriorunda kalın sırt kasları, superior ve lateralde 11. ve 12. kostalar, anterior ve lateralde karın duvarı kaslarıyla çevrelenmiştir. Böbrekler çok iyi kanlanan organlardır. Normal şartlarda kalbin pompaladığı kanın 1/5 i böbreklere gider. Retroperitondaki en büyük organlar böbreklerdir. Ortalama ağırlıkları erkeklerde 150 g, kadınlarda 135 g, uzunluğu cm, eni 5 7 cm ve kalınlığı 3 4 cm dir. Böbrek boyutları cinsiyet ve vücut yapısına bağlı olarak değişiklik gösterir. Düşük kilolu ve ufak yapılı kişilerde böbrek boyutları daha küçüktür. Doğumda böbrek boyutları daha büyük ve konturları düzensizdir (8, 9). ġekil 1: Böbreklerin genel görünümü İdrar ekskrete eden organlar olarak böbrekler, insanlarda su elektrolit ve asit -baz dengesinde önemli rol oynamalarının yanı sıra renin, eritropoetin yapımı ve D vitamini

14 4 metabolizması gibi endokrin sistem fonksiyonunda da rol oynarlar. Böbrek parankimi korteks ve medulla olmak üzere iki bölümdür. Medulla 8 18 adet çizgili görünümlü piramidden oluşur. Piramidlerin tabanı kortekse bakar. Tepeleri papilla adını alır ve minör kalikslere açılır. Papilla yüzeyine 7 ana kollektor kanal açılır ve bunlara Bellini kanalları adı verilir. Renal korteks ise piramidlerin etrafında yer alır. Bertini kolonları korteksin renal piramidler arasındaki bölümlerine verilen isimdir. Sağ böbrek genellikle karaciğerden dolayı sol böbreğe göre 1 2 cm daha aşağı yerleşmiş konumdadır, sağ böbrek L1 L3, sol böbrek T12 L3 seviyesindedir (Şekil1) (8) Böbreğin KomĢulukları Böbrekler batın arka duvarındaki kaslarla aynı düzlemde seyreder. Sağ böbrek üstte surrenal, önde karaciğer ve hilum yakınlarında duodenum, vena cava inferior, altta kolonla komşuluk eder. Sol böbrek üstte surrenal, üst dışta dalak, hilum dolayında pankreas kuyruğu, ön üstte mide, altta jejenum ve kolonla komşudur. Her iki böbrek arkada diyafram, M. Quadratus lumborum ve M. psoasa bitişiktir. Böbreğin mediali longitudinal aksta öne doğru 30 açı yapar. Damarlar ve pelvis göreceli olarak anterior konumda bulunurlar bunun sebebi böbreklerin medial longitudinal aksta öne doğru 30 açı yapmasıdır. Sağ böbrek karaciğerin arkasından uzanır ve karaciğerden periton uzantısıyla ayrılır. Böbrekler, adrenaller ve onları saran perinefrik ve pararenal yağ dokusu perirenal Gerota fasyası ile gevşekçe sarılmıştır. Bu fasya böbreğin etrafında bir bariyer oluşturarak böbrek kaynaklı patolojik durumların yayılmasını önler (8, 9) Böbreğin Damar ve Lenfatikleri Böbreğin arterleri end arter (uç atardamar) yapısındadır. %70 oranında aorttan tek sağ ve sol renal arter olarak çıkar ve sağın çıkışı biraz daha yukarıdadır. Aksesuar sağ renal arter olasılığı yaklaşık olarak %30 dur. Bunlar ana arterin alt ya da üstünde ve ona paralel uzanarak hiluma girerler. Renal arter anterior ve posterior dallara ayrılır. Posterior dal arka yüzün orta segmentine giderken, anterior dal hem üst, hem alt ve hem

15 5 de böbreğin ön yüzünün tamamını besler. Böbrek arterlerinin tümü end arterler olduğundan tıkanıklıklarında böbreğin beslenmesi bozulur. Bu arterlerden çıkan segmental arterler böbreği beş vasküler bölüme ayırır. Bunlar apikal, ön üst, ön arka, alt ve arka segmentlerdir. Segmentel arterler arasında anastomoz yoktur. Bu arterlerin tıkanması o segmentte infarktüse sebep olur. Bu segmenter dağılım, böbreğin postero lateral bölümünde avasküler bir çizgi oluşturur. (Brödel hattı beyaz çizgi) bu çizgi dış yüzde renal pelvisin alt giriş noktasına döner (8, 9) Böbreğin Anatomik ve Vasküler Varyasyonları Böbreğin olması gereken anatomik pozisyonundan 2 4 cm aşağıda olması normal bir varyasyon olarak kabul edilir. Kadın populasyonunda erkek populasyonuna oranla on kat daha sık oranda görülür. Doğumsal anomalilerin en sık rastlananı at nalı böbrektir. At nalı böbrek, böbrek alt kutuplarının intrauterin göç sırasında ayrışmaması ile oluşur. Bazen intrauterin hayatta böbrek normal yerine yükselişini tamamlayamaz ve kemik pelvis içersinde yerleşir ve pelvik böbrek olarak adlandırılır. Böbreklerin normalde tek arteri ve veni bulunur fakat değişik varyasyonlarda mevcuttur. Düşük oranda (%15-30), iki, üç hatta dört arteri olan böbrekler vardır ve genellikle böbreğin alt kutbuna girer. Bu durum üretero pelvik bölgede drenaj bozukluklarına yol açabilir. Nadir olarak, daha çok sağda olmak üzere böbrek üst kısmına bası yapan vasküler oluşumlar söz konusu olabilir. Böylece üst kutbun kısmen bası altında kalmasına yol açabilir (8, 9) Üriner Sistem TaĢ Hastalığı Epidemiyoloji Üriner sistem taş hastalığı M. Ö lü yıllardan beri bilinen ve üriner hastalıklar içinde oldukça geniş bir yere sahip olan patolojik bir durumdur lardan sonra taş teşekkülü ile ilgili bir takım fizyolojik gözlem ve araştırmaların sonuçları sunulmaya başlanmış olup ürik asit ve kalsiyumun önemi, idiopatik hiperkalsiürinin hiperparatroidizmden ayrılması ve taşın böbrekte teşekkül yerleri, taşların kristaloid ve kolloid yapıları belirlenmiştir. Böbrek taşı hastalığı tek bir nedenle değil, kompleks ve

16 6 birbiriyle ilişkili birçok faktörün beraberce meydana getirdiği olaylar bütünüdür. Böbrek taşları gelişmiş toplumların %1 5 ine etki etki eden bir hastalıktır. Endüstriyel toplumlarda en sık görülen tipi öncelikle kalsiyum oksalat ya da bunun hidroksiapatit birleşimidir. Renal taşların %75 ini kalsiyum geri kalan %25 lik bölümü ise ürik asit, struvit ya da sistin taşlarıdır. Hayat boyu böbrek taşı olma ihtimali beyaz erkeklerde yaklaşık %20 iken bayanlarda %5 10 arasındadır. Böbrek taşı hastalarında rekürrens oranı ilk taş oluşumundan itibaren 5 yıllık süre içerisinde %50 den daha fazladır (6, 10). Yetişkin siyah erkeklerde taş hastalığı beyaz erkeklere oranla 1/3 ya da 1/4 oranında daha azdır. En çok 30 ile 60 yaşları arasında üriner sistem taş hastalığı görülür. Börek taşı meydana gelen hastaların% 67 sinde 1,5 ile 8 yıl içerisinde tek veya mükerrer (tekrarlayan) nükse rastlanır. Tekrarlayan vakalar idiyopatik kalsiyum taşları ve ürik asit taşlarıdır. Her üç erkeğe karşılık bir kadında görülür. Kadın idrarındaki sitrat miktarının yüksekliği taştan koruyucu bir faktör olarak rol oynar. Böbrek taşı hastalığında kalıtsal olarak poligenik defekt bulunmuştur. Taş hastalığının bazı coğrafik bölgelerde daha sık görüldüğü tespit edilmiştir. İskandinavya, Akdeniz ülkeleri, Kuzey Hindistan, Pakistan ve Orta Avrupa da sık görülürken Güney Amerika ve Afrika da seyrektir (11). Ülkemizde Akdeniz, Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde sık görülür. Taş hastalığının iklim ile ilişkisi tam olarak açıklanamamış olsa da sıcaklığın yüksek olduğu bölgelerde ve yaz mevsiminde daha sık görülmektedir. Sıcak iklimde yaşamanın bir risk faktörü oluşturduğu kesindir. Sıcak iklimde terle su kaybı idrar konsantrasyonunun yükselmesine ve idrar volümünün azalmasına sebep olur. Bu durumda idrar asiditesi arttığı gibi moleküllerin konsantrasyonu da artarak taş yapmaya eğilimli insanlarda bu moleküllerin kristalizasyonuna sebep olur. Sıvı tüketimi de taş etyolojisinde çok önemlidir. Fazla miktarda sıvı alımı idrar miktarını artırarak taş yapılımına olan eğilimi azaltır. Günlük idrar miktarının 800 cc den 1200 cc ye çıkarılması taş oluşumunu %86 azaltır (10). Diürezin idrardaki iyon aktivitesini artırarak kristal oluşumunu artırdığı gösterilmiştir. Fakat diürez idrarda serbest kristal parçacıklarının böbrekte kalma süresini kısaltıp idrarla bunların atılmasını hızlandırarak yararlı olur. Su yükleme birçok yönden taş nükslerini önlemeye yardımcı bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Özellikle sıcak iklimlerde terle su kaybedilen durumlarda önemi daha fazladır (11). Mineral yönünden zengin olan sularla ilgili konu tam olarak netliğe kavuşmamıştır. Bazı araştırmalarda kalsiyum fosfat gibi maddeleri içeren aşırı sert suların taş oluşumunu kolaylaştırdığı bildirilirken diğer bazı araştırmalarda sodyum

17 7 karbonat gibi maddeleri içeren yumuşak sularında bu olayı artırdığı bildirilmektedir. Pürin, oksalat, kalsiyum, fosfat ve diğer maddelerin diyetle aşırı miktarda alınması idrarla bu maddelerin aşırı atılımına ve sonuç olarak taş oluşumunun kolaylaşmasına yol açar (12). Çinko gibi kalsiyum kristalizasyonunun inhibitörü olan maddelerin suda az bulunması taş oluşumunu artırır. Endemik bölgelerde diyetin düzenlenmesi ile taş insidansının azaldığı bildirilmiştir. Bu proteinler idrardaki inhibitor aminoasitlerin kaynağıdır. Diyetle alınan fazla miktardaki şeker ve alkolünde üriner sistem taş insidansını arttırdığı ileri sürülmektedir. Taş oluşumunda mesleki faktörler de önemli rol oynar. Yüksek sıcaklıkta çalışan ve büro hizmeti yapanlarda oran daha yüksek görülürken aktif görevi olanlarda ve tarım işçilerinde daha az sıklıkta rastlanır. Heredite, diyet ve aktivitenin hiçbiri primer faktör olarak etkilemez fakat beraberce etki göstererek taş oluşumunu kolaylaştırırlar (12) TaĢ OluĢumunda Predispozan Faktörler (10, 13) 1-İdrar ph sındaki değişiklikler 2-Fokal ve yaygın üriner enfeksiyonlar 3-Konjenital 4-Ürostaz 5-Böbrekteki kalsifikasyonlar 6-Üriner sistemdeki yabancı cisimler 7-Üriner sistemle ilişkili olan fistüller 8-Üriner sistem tümörleri-nekrotik doku parçaları 9-Hiperkalsiüri Üriner Sistem TaĢ Hastalığının Sınıflandırılması Üriner sistem taşları kimyasal içerikleri ve patofizyolojik nedenlerinden dolayı heterojen bir grup oluşturmaktadırlar. Üriner sistem taşları kalsiyum içeren ve içermeyen olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kalsiyum içeren taģlar: Kalsiyum okzalat, hidroksiapatit ve brushite. Kalsiyum içermeyen taģlar: Ürik asit, struvit (Mg-amonyum fosfat), sistin, triamteren, silika ve 2, 8 dihidroksiadenin (Tablo 1)(14).

18 8 Tablo 1: Böbrek taşlarının sınıflandırılması Oran(%) Etyoloji Kalsiyum içeren taģlar Kalsiyum okzalat 60 Hiperkalsiüri, hipositratüri, hiperürikozüri, hiperokzalüri, düşük idrar ph sı, hiperokzalüri Hidroksiapatit 20 Hiperkalsiüri, hipositratüri, hiperürikozüri Brushite 2 Hiperkalsiüri, hipositratüri, hiperürikozüri Kalsiyum içermeyen taģlar Ürik asit 7 Düşük idrar ph sı, hiperürikozüri Struvite 7 Üreyi parçalayan organizmaların oluşturdukları İYE Sistin 3 Sistinüri Triamteren <1 Triamteren tedavisi Silika <1 Trisilikat tedavisi 2, 8 dihidroksiadenin <1 2, 8 dihidroksiadenin 2.2. HALK ARASINDA BÖBREK TAġI RAHATSIZLIKLARINDA KULLANILAN BĠTKĠLER ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER Bu kısımda yer verilen bitkiler iki başlık altında derlenmiştir. Bunlardan ilki ayrıntılı bir halk ilaçları literatürü taraması sonucunda bu yayınlarda böbrek taşına etkisi olduğu belirlenen bitkilerin, isimlerinin, Türkçe isimlerinin, kullanılış ve etkilerinin yer aldığı Türkiye de Böbrek Taşları Tedavisinde Kullanılan Bitkiler tablosudur. İkinci başlıkta ise bu bitkilerden yayınlarda en fazla sayıda adı geçenlerin ayrıntılı kimyasal içerik, botanik özellikleri, yayılış, etki ve kullanılışının değerlendirildiği Böbrek Taşı Tedavisinde Sıklıkla Kullanılan Bitkiler başlığıdır.

19 9 Tablo 2: Türkiye de Böbrek TaĢları Tedavisinde Kullanılan Bitkiler Bitki Adı Drog Familya HazırlanıĢ KullanılıĢ Referans Alceae calvertii Kök Malvaceae İnfüzyon (15) Agropyron repens Herba Gramineae Dekoksiyon Hemoroit (16) Amygdalus communis Tohum Rosaceae Kardiyak hastalık, romatizma, üriner (17) sistem hastalıkları Anthemis cretica Yaprak Asteraceae İnfüzyon Mide ağrısı (18) Aslenium adiantum Herba Aspleniaceae Dekoksiyon Astım, mide ağrısı, diüretik (19) Cardaria draba Çiçek Brassicaceae İnfüzyon Diüretik (17) Carduus mutans Herba Compositae Dekoksiyon Hemoroit, diyabet (20) Ceterach officinarum Yaprak Aspleniaceae İnfüzyon Astım, dizüri (19) Citrus lemon Meyve suyu Rutaceae Antiemetik (19) Crataegus momogyna Meyve Rosaceae Dekoksiyon (19)

20 10 Cydonia oblanga Yaprak, Tohum Rosaceae İnfüzyon, Hemoroit, diüretik, öksürük, astım, (20) dekoksiyon diyare Dryopteris filix-mas Yaprak Aspleniaceae Dekoksiyon (19) Elaeagnus angustifolia Yaprak Elaeagnaceae Dekoksiyon (19) Eryngium campestre Herba Umbelliferae Dekoksiyon (21) Equisetum spc. Herba Equisetaceae Dekoksiyon Prostat, diüretik, sistit, mide ağrısı (22) Hordenum bulbosum Rizom Poaceae Dekoksiyon (23) Hypericum perforatum Herba, çiçek Guttiferae Dekoksiyon merhem Üriner hastalıklar, hipertansiyon, diyabet, antifungal, yaralarda (20) Helichrysum plicatum Yaprak Asteraceae İnfüzyon Kolagog, diyabet, diüretik (23) Juncus inflexus Herba Juncaceae Dekoksiyon (19) Juniperus oxycedrus Meyve Cupressaceae Dekoksiyon Astım, romatizma (19)

21 11 Malva sylvestris Yaprak, herba, Malvaceae İnfüzyon, Astım, çıban, tonsillit (20) Kök dekoksiyon Matricaria chamomilla Kapitulum Compositae İnfüzyon Öksürük, astım, bronşit, mide ağrısı, (20) grip Petroselium crispum Kök, yaprak Apiaceae Dekoksiyon, infüzyon Mide problemleri, egzama (24) Petroselinum sativum Yaprak Apiaceae Dekoksiyon, Diyabet, profilaktik (19) infüzyon Phillyrea latifolia Genç yaprak Oleaceae Dekoksiyon Keratitis (hayvanlar için) (19) Platanus orientalis Meyve, yaprak Platanaceae İnfüzyon, Diyabet (21) dekoksiyon Prunus avium Rosaceae Dekoksiyon (16) Rheum ribes Herba, kök Polygonaceae Dekoksiyon, taze Diyabet, üriner enfeksiyon (23) olarak Rhus coriaria Yaprak, meyve Anacardiaceae Dekoksiyon Ülser, ayak yarları (17)

22 12 Rosa canina Meyve Rosaceae Dekoksiyon Tonik, diyabet, malarya, hemoroid, bronşit (25) Ruscus hypoglossum Meyve, kök Liliaceae Taze olarak, Diüretik, çıban, yaralanma, antipruritik (25) dekoksiyon Thymus longicaulis Herba Lamiaceae İnfüzyon Mestrüel ağrı (19) Tribulus terrestris Zygophyllaceae Dekoksiyon (16) Urtica dioica Tohum, yaprak, Urticaceae Dekoksiyon, taze Hemoroid, kanser, romatik ağrı, (22) kök olarak, egzama Viburnum opulus Meyve Caprifoliaceae Taze olarak Böbrek rahatsızlıkları (26) Zea mays Püskül Poaceae Dekoksiyon, infüzyon Enurezis, kolesterol, safra ve idrar kesesi problemlerinde (23)

23 13 HALK ARASINDA BÖBREK TAġI TEDAVĠSĠNDE SIKLIKLA KULLANILAN BĠTKĠLER Zea mays Resim 1 Familya: Poaceae Latince adı: Zea mays Türkçe adı: Mısır Ġngilizce adı: Corn Kullanılan kısım: Püskül (stylus) YayılıĢ: Mısır binlerce yıldır tarımı yapılan birkaç ender bitkiden bir tanesidir. Orjini ve gen merkezi Güney Amerika olup buradan dünyanın her yerine dağıldığı bilinmektedir. Yapılan çalışmalar mısır bitkisinin yıllık bir geçmişe sahip olduğunu göstermektedir. Mısır, diğer bitki türlerine kıyasla üretim koşulları bakımından daha az seçiciliğe sahip olduğu için dünyada geniş bir yayılım alanına sahiptir. Tropik kökenli olmasına rağmen Kanada, Şili ve Amazon Ormanları gibi birçok farklı coğrafik iklimde yetişebilmektedir. Dünyada buğday ve çeltikten sonra en çok ekimi yapılan ve üretilen üçüncü tahıl bitkisidir. Mısır bitkisinin yetiştiriciliği, ülkemizde başlıca Karadeniz Bölgesi olmak üzere pek çok ilimizde yapılmaktadır. Başlıca mısır çeşitleri: sert mısır, at dişi mısır, patlak mısır, unlu mısırdır (27). Halk arasında kullanılıģ: Halk arasında diüretik ve taş düşürücü olarak kullanılmaktadır (28). Botanik özellikleri: Mısır bitkisi 2n=20 kromozoma sahip tek yıllık otsu bir bitkidir. Bitki tek evcikli (monoik) yani erkek ve dişi çiçekler aynı bitki üzerinde fakat farklı yerlerdedir. Gelişmiş bir kök sistemine sahip olmasına rağmen esas kök sistemi, erken fide evresinde ilk yaprağın çıkışından sonra gövdenin toprak yüzeyinin 3-5 cm altındaki

24 14 boğumlarından çıkan ek kök ve toprağın hemen üzerindeki 1-3. boğumdan çıkan destek köklerden oluşur. Mısır bitkisi 1-2 m yüksekliğe ulaşabilen, gövdesi genelde 8-9 boğum ve bunların aralarından oluşan bir tahıl bitkisidir. Erkek çiçekler tepede salkım şeklindeki başakçıklarda toplanırlar bunlara tepe püskülü denir. Çiçekler kapuz adı verilen yaprakçıklarla örtülüdür. Dişi çiçekler gövdenin orta kısımlarınki yaprakların koltuğundan çıkan ve taşıyıcı yaprakları barındıran bir eksen üzerinde toplanırlar. Bitkide öncelikle tepe püskülü oluşur ve 1-2 gün sonra altlardaki koçanların uçlarından dişi çiçeklerin stigmaları (uzun yeşil püsküller) çıkar. Tozlaşma rüzgâr yardımıyla gerçekleşir. Mısır bitkisi yabancı tozlaşan bir bitkidir. Danelerin oluşturduğu koçan boyu ortam koşulları ve çeşidine bağlı olarak cm arasındadır. Bir mısır koçanında arasında tohum oluşur. Yapraklar uzunluğuna paralel damarlı yaprak kını ve uzun bir yaprak ayasından oluşur. Kulakçık belirsizdir. Stomalar yaprak ayasının yüzeyinde daha fazla bulunur. Sıcak iklim bitkisi olmasına rağmen aşırı sıcaklığa ihtiyaç duymaz. Sahip olduğu adaptasyon yeteneği ile farklı iklim ve toprak koşullarında yetişebilir. En uygun büyüme sıcaklığı C dir ve C de çimlenmeye başlar; toprak sıcaklığı 15 C nin üzerine çıktığında ise çimlenmesi hızlanır (29). Kimyasal bileģimi: Mısır püskülü %2 kadar sabit yağ, %0.1 uçucu yağ, flavonlar, %12 kadar polifenolik (tanen), şeker, müsilaj, sodyum, kalsiyum ve potasyum tuzları içermektedir. Mısır tanesi yaklaşık olarak %70 nişasta, %10 protein, %5 yağ ihtiva eder (30). Etki ve kullanılıģ: Zengin potasyum içeriği nedeniyle diüretik etkilidir, sistit ve romatizmada, böbrek taşlarında ve gutta kullanılmaktadır. Mısırdan insan beslenmesi ve hayvan yemi olarak kullanılmasının yanı sıra yağ, nişasta, şeker, alkol yapımında endüstriyel amaçlı kullanılmaktadır. Mısır yağı doymuş yağ asidi miktarının düşük olması sebebiyle damar sertliği yaşayan insanlara tavsiye edilir. Mısır sapları da hayvan yemi olarak kullanılır. Mısır püskülünün bileşimindeki karbonhidrat, potasyum, sodyum ve kalsiyum tuzlarının bulunmasından ötürü idrar söktürücü ve taş düşürücü olarak tedavi amaçlı kullanılırlar. İnfüzyon veya dekoksiyon (%3-10) halinde 3 bardak veya daha fazla içilir (27).

25 15 Ceterach officinarum (Asplenium ceterach) Resim 2 Familyası: Aspleniaceae Latince adı: Ceterach officinarum Türkçe adı: Altın otu Ġngilizce adı: Golden grass, Miltwaste Kullanılan kısım: Yaprak YayılıĢ: Akdeniz kıyılarında, Anadolu' da, Avrupa nın batısı ve merkezinde yayılış gösterir. Kaya yarıklarının içerisinde ve taş duvarların kenarlarında büyümektedirler. Halk arasında kullanılıģı: Halk arasında idrar söktürücü, böbrek taşı düşürücü ve safra artırıcı olarak kullanılmaktadır (28). Botanik özellikleri: Kayalar arasında yayılış gösteren, çok yıllık, çiçeksiz, otsu, rizomlu, cm büyüklüğünde bir bitkidir, Yaprakları pennatifit, alt yüzü açık renkte, zarımsı tüylerle kaplı olup altın renginde görülür. Sorus linear, induzyum körelmiş veya yoktur. Yapraklar gençken kendi üzerine sarılmış ve saplı haldedir. Yapraklar 5-20 cm uzunluğunda, üst yüz çıplak, alt yüz ve yaprak sapı pullar ile kaplıdır. Kızılımsı renkli, kokusuz ve biraz acımsı lezzetlidir (28). Kimyasal bileģimi: Uçucu yağ, tanen ve müsilaj taşımaktadır. Etki ve kullanılıģ: Diüretik (idrar söktürücü), kabız etkilere sahiptir. Ülkemizde haricen bilhassa basura karşı kullanılmaktadır. İnfüzyon (%5-10) günde 2-3 bardak içilir. Basur memeleri bu infüzyonla yıkanır ve pansuman yapılır (28).

26 16 Helichrysum plicatum Resim 3 Familyası: Asteraceae (Compositae) Latince adı: Helichrysum plicatum Türkçe adı: Ölmez çiçek, Sesum, Gudema otu Ġngilizce adı: Everlasting flower Kullanılan kısım: Yaprak YayılıĢ: Akdeniz Bölgesi, Ön Asya, Tropik Afrika, Güney Afrika, Madagaskar ve Avustralya bölgelerinde 500 den fazla Helichrysum türü bulunmaktadır. Türkiye nin Batı ve Güney bölgelerinde yetişir. Türkiye de 15 den fazla Helichrysum türü yetişmektedir. Bunların çiçek durumları, aralarında bir fark gözetilmeksizin tedavide kullanılmaktadır (28). Halk arasında kullanılıģı: Helichrysum cinsine dahil olan türler, başlıca antimikrobiyal, antienflamatuvar, sindirim kolaylaştırıcı, safra artırıcı, böbrek taşı düşürücü, spazm çözücü ve diüretik özellikleri nedeniyle halk ilacı olarak kullanılmaktadırlar. Pek çok türünün çay halinde ya da pirince, sebzelere ve meze türü gıdalara eklenen yemeklik baharatlar olarak kullanımları da mevcuttur. Bitkinin çiçekli bas kısmı, antienflamatuvar ve antialerjik özellikleri nedeniyle ilaç olarak; ayrıca güneş yanıklarının tedavisi için de kullanılmaktadır. Helichrysum cinsine dahil olan, H. litoreum gibi türlerin halk ilacı olarak kullanımı Yunan-Roma devrinden beri bilinmektedir. Günümüzde de bitkinin güneşte kurutulmuş çiçek kısımları bronşiyal astıma karşı tütsü olarak ve ezilmiş hali diş taşlarına karsı kullanılmaktadır (31). Helichrysum türlerinin genellikle kapitulumları Anadolu da halk ilacı olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Helichrysum türlerinin genellikle infüzyon veya dekoksiyonu