Canlıkıranlar ve kamuya açık alanlarda kullanılması. Prof.Dr.Çağatay Güler Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Yenileme: Kasım 2016

Transkript

1

2 Canlıkıranlar ve kamuya açık alanlarda kullanılması Prof.Dr.Çağatay Güler Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Yenileme: Kasım 2016

3 Haşerekıran-canlıkıran Pesticide-biocide

4 Canlıkıranlar genel bir terimdir. ABD deki bir yasada canlıkıranlardan ekonomik zehirler olarak söz edilir. Böcekkıran, otkıran, mantarkıran, kemiricikıran, kenekıran, balıkkıran, kuşkıran, yumuşakçakıran, solucankıran vb. türlerin hepsi canlıkıran terimi altında toplanmaktadır.

5 Böceklere karşı savaşta canlıkıranların yaygın kullanımı 1940'lı yılların ortalarında başladı yılında İsviçreli kimyacı Paul Mueller diklorodifenil trikoloroetanın yani DDT'nin canlıkıran özelliklerini belirledi yılında piyasaya çıkan DDT hızla yaygın kullanıma girdi. Yaygın olarak kullanılıyor, tanıtım ve reklamları yapılıyor, çocuklar canlıkıran bulutları içinde oynuyorlardı.

6

7 Kurallar -Canlıkıranlar hedef canlıdan başkasına zarar vermemelidir. -Çevreye verilebilecek zararı en aza indirebilmek için resmi kurumların izin verdiği ve mevzuata uygun biçimde kullanıma sunulanlar dışında canlıkıran kullanılmamalıdır. Kaçak canlıkıran kullanılmamalı, ihbar edilmelidir.

8 Gebe kadınlar, bebekler, çocuklar her ne şekilde olursa olsun canlıkıranlarla ile temas etmemelidir. Gebe kadınlar, bebek ve çocuklar 24 saat süre ile ve süre sonunda tam temizlik yapılmadan püskürtme yapılan yere girmemelidir.

9 Canlıkıran püskürtülen yüzeylere 6-8 saatten önce hiç kimsenin dokunmasına, buralarda evcil hayvanların yürümesine izin verilmemelidir.

10 Canlıkıranlarla ilgili ilk ciddi eleştiri biyolog Rachel Carson un 1962 yılında yayımladığı Sessiz Bahar kitabıyla ortaya çıktı. DDT ve klorlu hidrokarbonların çevredeki dayanıklılığını, insan ve hayvanların yağ dokularında birikimini, hedef olmayan veya olmaması gereken türler üzerindeki toksik etkilerini, ekolojik ve insan sağlığıyla ilgili yıkıcı etkilerini dile getirdi

11

12

13

14 2001 yılında ABD de 18 dev, 100 daha küçük üretici; dev formül geliştiren, 2000 küçük formül geliştiren; dev dağıtımcı, küçük dağıtımcı ve kuruluş, ticari firma olduğu belirtilmektedir de sadece ABD de canlıkıran üretimi 7, 3 milyar, dışa satılan 182 milyon, ithal edilen ise 46 milyon kg. 9, 3 milyar dolarlık satış yapılmış, bunun 1, 6 milyar dolarlık kısmı dış ülkelere gönderilmiş, dış ülkelerden 1 milyar dolarlık ürün alınmıştır.

15 EPA canlıkırana ruhsat verdikten sonra ruhsat kaldırma süreciyle zararlı olduğu anlaşılan ürünün ruhsatını iptal edebilmektedir. Bu durumda ellerinde bulunduranlar, bunlara sahip olanlar vb tazminat talep edebilmektedir. Son 23 yıl içerisinde EPA potansiyel olarak tehlikeli 26 canlıkıranın ruhsatını iptal ederken 60 toksik etkisiz bileşenin de kullanılmasını engellemiştir.

16 Ruhsatı iptal edilen canlıkıran etkisiz bileşikleri çok ucuzlamaktadır. Bu nedenle gelişmekte olan ülkelerde kullanımları daha kazançlı hale gelmektedir. Canlıkıranlar sis makinesinde kullanılan sis bombaları ve uçardamlalar; sıvı ve püskürtücüler; toz, pudra ve tanecikler; yem ve kapanlar olmak üzere dört biçimde piyasaya sürülmektedir.

17 Bu karmaşık bileşiklerin büyük çoğunluğu besin zinciriyle canlılar arasında yayılmakta, insanlar ve avcı hayvanlar gibi besin zincirinin üst halkasını oluşturan canlılarda birikmektedir. Etkilenim bunlarla kirlenen suların içilmesi, besinlerin yenmesi, kirli toprakla temas gibi yollarla olmaktadır.

18 Canlıkıran göçü Geniş alanlara uygulanan canlıkıranların %85-90 ının rüzgâr vb ile sürüklenerek hedefi olmayan kuşlar, arılar, balıklar ve insanlarla birlikte diğer türleri etkilediği belirlenmiştir. 1,5-2 km den fazla uzaklıklara önemli miktarda yayılım olabileceği belirtilmektedir. Sürüklenmede uçardamla büyüklüğü, sıcaklık, nem ve rüzgâr özellikleri etkilidir. Kimyasal püskürtülen tarlalar, golf ve mesire alanlarında ve yakınlarında bulunanların etkilenim düzeyi yüksek olmaktadır.

19

20

21

22

23

24

25 Etkilenim belirleyicisi Kirletici Kirletici kaynağı Çevresel ortam Etkilenim yolak ya da yoları Etkilenim yeri Etkilenim sıklığı ya da süresi Etkilenen topluluk Özellikler Kirleticinin fiziksel ve kimyasal özellikleri; tekli ya da çoklu kirletici etkilenimleri; kirletici miktar ve derişimi. Doğal ya da sentetik oluşu; endüstri ya da trafik salınımıyla yayılma; yiyecek, yiyecek ambalajları, oyuncaklar, elektronik, kozmetik vb tüketici ürünlerinde bulunup bulunmaması. Hava, su, toprak, toz, yiyecek, tüketici ürünü; tek ya da birden fazla ortamda bulunması Yeme, içme; soluma; dokunma, deriye bulaşma; birden fazla yolla olma Ev, iş, okul, geçerken, açık hava ya da bina içi Bir kez, aralıklı ya da sürekli oluş; süre, saniyeler, dakikalar ya da yaşam boyu. Yetişkin, delikanlı, çocuk, fetüs; yaşlı, kadın, erkek, süreğen hastalığı olanlar vb.

26 Canlıkıran Gecikmiş + kronik etki Kanser/tümörler Gecikmiş + üreme ile ilgili Gecikmiş + sistemik Sterilite / impotans Sinir sistemi hastalığı Alerjik Akut etki Canlıkıran zehirlenmesi Titreme Bitkinlik Deride yanma Ertesi gün önkol döküntüsü Göğüs ağrısı Nemli deri Solunum güçlüğü Konfüzyon Kusma Başağrısı Bulantı Ağız kuruluğu Terleme Baş dönmesi

27 sızma Polar yıkanma Çevresel yok edilme Yaprak dökücü uygulama Sürüklenme N Cl N C 2 H 5 N N C 2 H 5 H N H Yüzeysel akıntı Toprağa uygulama Mikroplarca parçalanma Köklerle alınma Toprakta soğurulma ve çökelme H O H Hidroliz UC Davis,Shakoora Azimi Gaylon

28 Canlıkıran Çevresel yok olma Nereye gider? Bunların parçalanma ürünleri nelerdir? Orada ne kadar kalır? Orada ne kadar kalırlar? Bozunma ürünleri nelerdir? Oraya gitmeleri ne kadar sürer? Nereye giderler?

29 Canlıkıran Canlıkıranın fizikokimyasal özellikleri Çevresel yok olma Nereye gider? Bunların parçalanma ürünleri nelerdir? Orada ne kadar kalır? Orada ne kadar kalırlar? Bozunma ürünleri nelerdir? Oraya gitmeleri ne kadar sürer? Nereye giderler?

30 Canlıkıran Hidrofilik Toprakta hareketli, yüzeysel suda çözünür Lipofilik Çevresel yok olma Nereye gider? Toprakta bağlı Bunların parçalanma ürünleri nelerdir? Orada ne kadar kalır? Orada ne kadar kalırlar? Bozunma ürünleri nelerdir? Oraya gitmeleri ne kadar sürer? Nereye giderler?

31 Havadan püskürtmelerde tarlada çalışanlar çok büyük risk altındadır. Kentlere havadan püskürtülmesi gibi bir uygulamanın bir tür kimyasal silah kullanımından farkı yoktur.

32

33

34

35

36 Canlıkıran kullanımı Tarımda/ekinler Evlerde çim/bahçe/çit Yapısal/bina içi böcek kontrolü Yol kenarları Parklar Fidanlıklar/seralar

37

38 Kamuya açık alanlarda canlıkıran kullanımı ABD de 2009 «pesticide regulation» kamuya açık alanlarda yapılacak uygulamalardan önce topluma duyurulmasını zorunlu kılmakta. Düzenleme bu bölgede «yaşayan» ve «çalışanlar» için bunu hak olarak tanımlamaktadır. Toplumun önceden bilgilendirilmesi artık en iyi canlıkıran uygulamalarının temel kuralları arasına girmiştir.

39 Canlıkıran uygulanacak yerler konusunda toplumun bilgilendirilmesi «bilme hakkı» ile ilişkilidir.

40

41 Canlıkıran kullanımı bildirim planı olmalıdır Canlıkıran kullanımı bildirim planı yetliki kamu kurumunun nerede canlıkıran uygulayacağını ve toplumun bilgilendirme aşamalarını kapsar. Kurumlar bunu kendi sitelerinde yayınlarlar. Etkilenebilecek mal sahiplerine özel iletişimle açıklama yapılır. Duyarlı bölgelerdekiler için ek özel açıklamalar ve bildirimler yapılır.

42 Canlıkıran uygulama bildirim planında Nereye? Uygulanacak ve uygulamaya duyarlı bölgeler Kim? Nasıl ve ne zaman? Uygulanacak ürünün tam adı Uygulamanın amacı Uygulama tarihleri Resmi yetkililere ulaşma telefon ve ileti adresleri Uygulanacak canlıkıranla ilgili uyarılar

43 Uygulama bölgeleri? Park ve bahçeler Piknik alanları Çocuk oyun alanları Spor alanları Pistler Çim alanlar Yol kenarları, demiryolları, elektrik direkelri bölgesi. Su boşaltma bölgeleri Golf alanları

44 Avustralya (AU) örneği

45 Kamuya açık park ve bahçeler (AU) Kullanım düzeyi çok yüksek (kısa ve orta süre kalınmakta) (çocuk, genç, yaşlı ve genel) Spor alanı otkıranları, spor böcekkıranları, diğer seçici ve seçici olmayan otkıranlar, genel böcekıranlar, mantarkıranlar, karıncakıranlar, termit ve karınca yemkapanlar, kuş yemkapanlar

46 Oyun alanları (AU) Çocuk ve genç aileler Spor alanı otkıranları ve böcekkıranları, püskürtme katıncakıran, karınca yemkapanları.

47 Piknik alanları (AU) Aileler, diğer sosyal gruplar Hafta-sonu ve tatiller Spor alanı otkıranları, spor alanı böcekkıranları, kemirici yemkapanları, mantarkıranlar, karınca ve termitkıran püskürtme; termit, karınca ve kuş yemkapanları.

48 Spor alanları, pist vb. (AU) Sporcular, spor kulüpleri, okul spor grupları, keyif koşusu yapanlar, köpek gezdirenler Spor alanı otkıranları, diğer seçici ve seçici olmayan otkıranlar

49 Keçiyolları, izyollar (AU) Bölge sakinleri, o bölgede çalışanlar, ziyaretçiler Spor alan otkıranları, seçici olmayan otkıranalr

50 Şarampol (road shoulders), yol kenarları, yol payları, keçiyolları (AU) Bölge sakinleri ve ziyaretçiler, yaya ve araçla geçenler Kırsal bölgede düşük, kentsel bölgelerde orta ve yüksek kullanım Spor alanı otkıranları, seçici olmayan otkıranlar

51 Kent içi ark, hendek, kanal vb. (AU) Yakında yaşayanlar, yürüyerek ya da araba ile geçenler Düşük ya da orta kullanım Seçici olmayan otkıranlar, spor alanı otkıranları

52 Golf alanları (AU) Amatör ya da profesyonel golfçüler Kullanım yüksek Spor alanı otkıran ve böcekkıranları, seçici ve seçici olmayan genel otkıranlar, mantarkıranlar, püskürtme karıncakıran ya da yem kapanları, büyük omurgalı yemkapanları

53 Bazı kamuya açık binalar (AU) Kütüphane, çocuk bakım alanları, halı döşeli alanlar vb. Spor alanı böcekkıranları, kemirici yemkapanları, püskürtme karınca ve termitkıranlar, karınca ve termit yemkapanları, kuş yemkapanları.

54 Ne yolla duyurulacak? (AU) Uyarı levhaları Ağsitesi Posta kutularına duyuru Kapı kapı dolaşarak Telefon teması Hoparlör

55 Uyarı tabelaları (AU) 48 saat öncesinden- 48 saat sonrasına kadar Oyun alanları 7 gün önceden Bütün otkıran uygulama planları üçer aylık dönemler halinde yayımlanmalı İleti ve postakutusu ilanları 5 gün öncesinden

56 Duyarlı bölgeler (AU) Okullar Anaokulu-kreş vb. Çocuk bakım merkezleri Hastane Toplum sağlığı merkezi Bakım evleri

57 Zorunlu-acil uygulamalar (AU) Zorunlu bir acil uygulama söz konusu ise (kemirici, eşek arısı, arı, zehirli örümcek, vb.) en az yarım saat önceden duyarlı bölgelerin kapısı çalınarak haber verilmeli

58 İkinci giriş zamanı Gelişmiş ülkelerde canlıkıran uygulanmasından sonra ikinci girişi zamanlarının uyarı olarak belirtilmesi kesin kurallara bağlanmıştır yılında Kaliforniya da portakal toplayan 196 kişide canlıkırandaki etkisiz bileşiğe bağlı yanıklar oluşmuştur Yapılan araştırma sonucu bu madde için 7 gün olarak belirlenen ikinci giriş zamanının 42 gün olması gerektiği anlaşılmıştır.

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77 Zehirlenen kişiler durumları iyi bile olsa acil servise götürülmelidir. Canlıkıran zehirlenmesinden kuşkulanıldığında hemen bir sağlık kuruluşuna başvurulmalı, giderken zehrin etiketi, kutusu, kâğıdı, çevreye bulaştırmayacak bir torbanın içerisine konularak, ya da en az yedi sekiz kat gazeteye sarılarak birlikte götürülmelidir.

78 -Canlıkıran uygulaması sırasında gerekirse işaretçilerle çevredekiler uyarılmalıdır. İşaretçilerde canlıkıran uygulanmasıyla ilgili tüm koruyucu önlemlere uymalıdır. -Canlıkıran uygulanan bölgelerde çalışan ya da uygulamada görev alan işçiler ve aileleri periyodik tarama muayenesine tabi tutulmalıdır.

79 Canlıkıran Politikacı Mevzuat Sistem Sivil toplum kuruluşları İzleme Toplum talebi

80 Canlıkıran Medya Politikacı Mevzuat Sistem Sivil toplum kuruluşları İzleme Toplum talebi

81 Canlıkıran? Medya Alan uzmanları?? Politikacı Mevzuat Sistem Sivil toplum kuruluşları İzleme Toplum talebi

82 Canlıkıran Alan uzmanları??? Medya???? Politikacı Mevzuat Sistem Sivil toplum kuruluşları İzleme var Toplum talebi

83 ? Canlıkıran Alan uzmanları?? Medya???? Politikacı Sakın kullanma! Mevzuat Sistem Sivil toplum kuruluşları İzleme yok İzleme var Toplum talebi

84 Canlıkıran Alan uzmanları??? Medya???? Politikacı Kullanma İzleme yok yada yetersiz Veri raporlaması Çevresel yok edilme Canlıkıran: örnek alımı Kalite garantisi Mevzuat İzleme var Sistem Toplum talebi Analitik ve alan yöntemleri Sivil toplum kuruluşları