CANLIKIRANLARIN TARİHÇESİ. Prof.Dr.Çağatay Güler Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Yenileme: Kasım 2015

Transkript

1 CANLIKIRANLARIN TARİHÇESİ Prof.Dr.Çağatay Güler Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Yenileme: Kasım 2015

2 Rachel Carson Bu spreyler, tozlar ve asılı parçacıklar günümüzde tarlalar, bağ bahçe, ormanlar ve evlerde yaygın olarak kullanılmaktadır; aslında sadece birkaç yabanıl ot ya da böcek hedeflenmiş olsa bile; bunlar iyisi ve kötüsüyle her böceği öldürme, kuşların şarkılarını susturma, akarsularda sıçrayan balıkları durdurma, yaprakları öldürücü bir filmle kaplama, toprakta uzun süre kalma gücüne sahip, kurunun yanında yaşı da yakan kimyasallardır. Onu yaşama elverişsiz hale getirmeksizin, yeryüzünün böylesine bir zehir bombardımanına tutulabileceğine inanmak mümkün mü? Bunlara böcekkıran değil canlıkıran demek daha doğrudur.

3 Haşerekıran-canlıkıran Pesticide-biocide

4 Canlıkıranlar genel bir terimdir. ABD deki bir yasada canlıkıranlardan ekonomik zehirler olarak söz edilir. Böcekkıran, otkıran, mantarkıran, kemiricikıran, kenekıran, balıkkıran, kuşkıran, yumuşakçakıran, solucankıran vb. türlerin hepsi canlıkıran terimi altında toplanmaktadır.

5 Böceklere karşı savaşta canlıkıranların yaygın kullanımı 1940'lı yılların ortalarında başladı yılında İsviçreli kimyacı Paul Mueller diklorodifenil trikoloroetanın yani DDT'nin canlıkıran özelliklerini belirledi yılında piyasaya çıkan DDT hızla yaygın kullanıma girdi. Yaygın olarak kullanılıyor, tanıtım ve reklamları yapılıyor, çocuklar canlıkıran bulutları içinde oynuyorlardı.

6 Çevreye denetimsiz olarak saçılan birkaç toksik maddeden biri canlıkıranlardır. Küresel kirleticilerin en büyüğüdür ve havada, yağmurda, karda, toprakta, yüzeysel ve yeraltısularına, siste ve kutup buzlarında bulunur. Sulardaki canlıkıranlar besin zincirine girerek katlanarak büyür.

7 Dünyada incelenen her canlının dokularında bulunmuştur. Yenidoğanların vücudunda, anne sütünde ve mamalarda da bulunmaktadır.

8 Canlıkıranların çoğu salgıbozardır EPA salgıbozarları Vücutta homeostaz, üreme ve gelişme süreçlerinden sorumlu doğal kan hormonlarının sentezini, salgılanmasını, taşınmasını, metabolizmasını, bağlanmasını ya da ortadan kaldırılmasını etkileyen dış kaynaklı etkenler olarak tanımlamaktadır

9

10 İlk kuşak canlıkıranalrarsenik ve hidrojen siyanür gibi ileri derecede toksik bileşiklerdir. Kullanımlarından etkisiz olmaları ya da ileri derecede toksik olmaları nedeniyle vazgeçidi.

11

12 İkinci kuşak canlıkıranlar ise büyük oranda sentetik organik bileşiklerdir. Buradaki organik sözü karbon bulunduran anlamına gelir. Günümüz yaygın kullnımındaki organik sözcüğü ile karıştırılmamalıdır.

13

14 4500 yıl önce Sümerler Mezapotamya da kükürdü yaygın biçimde canlıkıran olarak kullanıyorlardı. İ.Ö lerde canlıkıranalrın kullanılmaya başaldığı belirtilmekte yıllık Rig Veda da bazı zehirli bitkierin canlıkıran olarak kullanıldığı belirtilmekte. İ.Ö lerde bazı kutsal tuzların otkıran olarak kullanıldığı belirtilmektedir.

15

16 Canlıkıran olarak kullanılan ilk maddeler arsenik ve kükürttür. İ.Ö.1000 yılında kükürdün böcekkıran ve mantarkıran olarak kullanıldığı bilinmektedir. İÖ 100 yıllarında Düğünçiçeğigillerden Noelgülü, çöplemecik ve Akçöpleme ya da kunduzağu bitkisinden elde edilen zehirli özler böcekkıran ve kemiricikıran olarak kullanılmıştır.

17

18 İS 900 yıllarında arsenik Çinlilerce böcekkıran olarak kullanılmıştır lerde develerdeki uyuz hastalığına karşı bir tür mineral yağının kullanıldığı belirtilmektedir. 15.yy da arsenik, cıva, lurşun gibi zehirli kijmyasal maddeler kullanılmaya başalndı.

19

20 Daha sonra botanik kökenli maddeler söz gelimi nikotin kullanılmaya başlanmıştır. Nikotin içeren bitkiler suya basılarak balıkları topluca zehirleyip yakalama eskiden beri uygulanan bir yöntemdi. Tütün ekstreleri 1690 yılında değme böcekkıran ve 1773 yılında tütsü olarak kullanılmaya başlamıştır..

21

22 Daha sonra krizantemden elde edilen pyrethrum ve tropikal bitkilerden elde edilen rotanon 19. yy.da kullanılmaya başlanmıştır. Colorado patates böceğine karşı ABD de Paris yeşili gibi bakır arsenik bileşikleri kullanılmıştır. Bu kullanım ta 1860'lı yıllara kadar uzanmaktadır. Daha sonra cıva ve kurşun metal bileşikleri de kullanıma sokulmuştur.

23

24 1950 lere kadar arsenik esaslı canlıkıranlar baskındı.bazı kaynaklar kırk lı ve elli li yılları canlıkıran çağının başlangıcı saymaktadır.

25

26 Bernard Shrader in sentez ettiği TEPP (Tetra ethyl pyro phosphate) 1938 de kullanılmaya başlanmıştır. İlgimç olan nokta ilk biyolojik böcekkıran etken olarak Bacillus thuringiensis in 1938 de kullanılmaya başlanmış olmasıdır. Böceklere karşı savaşta canlıkıranların yaygın kullanımı 1940'lı yılların ortalarında başladı.

27

28 1939 yılında İsviçreli kimyacı Paul Mueller diklorodifenil trikoloroetanın yani DDT'nin canlıkıran özelliklerini belirledi. Aslında 1874 tarihinde sentezi yapılan bir maddeysdi yılında piyasaya çıkan DDT hızla yaygın kullanıma girdi. Yaygın olarak kullanılıyor, tanıtım ve reklamları yapılıyor, çocuklar canlıkıran bulutları içinde oynuyorlardı.

29

30

31

32

33 . ilk sentetik piretroid olan Allethrin 1949'da sentez edilmiştir yılında Isolan, Demeton, Pyramat ve Pyralon gibi ilk karbamatlı böcekkıranalr geiştilmiştir. İlk böceksavar etken olan DEET 1955 yılında geliştirildi.

34 Canlıkıranlara karşı ilk direnç İsveç'te 1946 yılında DDT'ye karşı ev sineğinde gözlenmiştir. Daha sonra 1948 yılında ise Aldrin ve Dieldrin'in toprakta en fazla kalıcı özelliğe sahip insektisitler olduğu belirlenmiştir

35

36 1942 yılında İtalya da askeri birliklerdeki bir tifüs salgınında DDT kullanımı salgını kısa sürede ortadan kaldırdı. Bu nedenle II Dünya Savaşı askerlerin çoğunun savaş yerine yaralanarak öldükleri ilk savaş özelliğini kazandı.

37 İkinci Dünya Savaşında yeni bir sinir gazı üzerinde çalışan alman Bilim adamları organofosforlu bir canlıkıran olan parathionu buldular. Parathion 1943 yılında pazara sunuldu. Yine fenoksi otkıranların 2, 4-D, ve 2, 4, 5-T otkıranların kullanımı 1940'lı yılların başlangıcında devreye girdi.

38

39 II. Dünya savaşında botanik kökenli canlıkıranların ülkeye sağlanması güçleştiğinde ABD de ve diğer ülkelerde organik kimyasallara dönülmüştür yılında benzen hekzaklorür İngiltere de ve Fransa da böcekkıran olarak kabul edilmiştir

40

41 ABD de canlıkıranlarla ilgili federal yetki sağlayan ilk yasal düzenleme 1910 da çıkarılmıştır. İlk canlıkıran yasası ABD de 1947 yılında çıkartılmış ve ABD de çevre koruma ajansı EPA 1970 de kurulmuştur. Buna rağmen canlıkıran kullanımı 1950 den 70 li yıllara kadar 50 kat artmıştır. Her yıl 2,5 milyon ton canlıkıran kullanılmaktadır.

42

43 ABD de1997 den beri canlıkıran kullanma eğiliminine yönelik raporunu 2003 te yayınlayan Ulusal Bilim Vakfı Merkezi Bütünsel canlı kontrolü önetimine ağırlık verdi integrated pest management

44

45 Canlıkıranlarla ilgili ilk ciddi eleştiri biyolog Rachel Carson un 1962 yılında yayımladığı Sessiz Bahar kitabıyla ortaya çıktı.

46

47

48

49 DDT ve klorlu hidrokarbonların çevredeki dayanıklılığını, insan ve hayvanların yağ dokularında birikimini, hedef olmayan veya olmaması gereken türler üzerindeki toksik etkilerini, ekolojik ve insan sağlığıyla ilgili yıkıcı etkilerini dile getirdi.

50

51 Carson un balıkla beslenen kuşların üreme yeteneğinin azaldığını vurgulamasıyla başlayan süreç Kalıcı Organik Krileticilerin Stockholm Konferansı nda yasaklanmasını getirmiştir. Ancak gelişmekte olan ülkelerde sivrisineklere karşı yaygın olarak kullanılmaktadır

52

53 2001 yılında ABD de 18 dev, 100 daha küçük üretici; dev formül geliştiren, 2000 küçük formül geliştiren; dev dağıtımcı, küçük dağıtımcı ve kuruluş, ticari firma olduğu belirtilmektedir de sadece ABD de canlıkıran üretimi 7, 3 milyar, dışa satılan 182 milyon, ithal edilen ise 46 milyon kg. 9, 3 milyar dolarlık satış yapılmış, bunun 1, 6 milyar dolarlık kısmı dış ülkelere gönderilmiş, dış ülkelerden 1 milyar dolarlık ürün alınmıştır.

54 EPA canlıkırana ruhsat verdikten sonra ruhsat kaldırma süreciyle zararlı olduğu anlaşılan ürünün ruhsatını iptal edebilmektedir. Bu durumda ellerinde bulunduranlar, bunlara sahip olanlar vb tazminat talep edebilmektedir. Son 23 yıl içerisinde EPA potansiyel olarak tehlikeli 26 canlıkıranın ruhsatını iptal ederken 60 toksik etkisiz bileşenin de kullanılmasını engellemiştir. Ruhsatı iptal edilen canlıkıran etkisiz bileşikleri çok ucuzlamaktadır. Bu nedenle gelişmekte olan ülkelerde kullanımları daha kazançlı hale gelmektedir. Canlıkıranlar sis makinesinde kullanılan sis bombaları ve uçardamlalar; sıvı ve püskürtücüler; toz, pudra ve tanecikler; yem ve kapanlar olmak üzere dört biçimde piyasaya sürülmektedir

55

56 Bu karmaşık bileşiklerin büyük çoğunluğu besin zinciriyle canlılar arasında yayılmakta, insanlar ve avcı hayvanlar gibi besin zincirinin üst halkasını oluşturan canlılarda birikmektedir. Etkilenim bunlarla kirlenen suların içilmesi, besinlerin yenmesi, kirli toprakla temas gibi yollarla olmaktadır.

57

58

59

60

61

62 -Canlıkıranlar deri, solunum sistemi ve sindirim sisteminden kolayca emilirler. Gözler küçümsenmeyecek bir emilim bölgesidir. -Emilme hızları canlıkıran bileşenle etkisiz olarak tanımlanan bileşenlerin oranıyla ilişkilidir. Sanılanın aksine en büyük emilim yolu solunum sistemi değil deridir. Sadece sislemede solunum etkisi yüksektir.

63

64

65 İkinci giriş zamanı Gelişmiş ülkelerde canlıkıran uygulanmasından sonra ikinci girişi zamanlarının uyarı olarak belirtilmesi kesin kurallara bağlanmıştır yılında Kaliforniya da portakal toplayan 196 kişide canlıkırandaki etkisiz bileşiğe bağlı yanıklar oluşmuştur Yapılan araştırma sonucu bu madde için 7 gün olarak belirlenen ikinci giriş zamanının 42 gün olması gerektiği anlaşılmıştır.

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76 Canlıkıran göçü Geniş alanlara uygulanan canlıkıranların %85-90 ının rüzgâr vb ile sürüklenerek hedefi olmayan kuşlar, arılar, balıklar ve insanlarla birlikte diğer türleri etkilediği belirlenmiştir. 1, 5-2 km den fazla uzaklıklara önemli miktarda yayılım olabileceği belirtilmektedir. Sürüklenmede uçardamla büyüklüğü, sıcaklık, nem ve rüzgâr özellikleri etkilidir. Kimyasal püskürtülen tarlalar, golf ve mesire alanlarında ve yakınlarında bulunanların etkilenim düzeyi yüksek olmaktadır.

77

78

79

80 Rachel Carson Mağara adamları kulübününki kadar ilkel bir silah olarak kimyasallarla, yaşamın dokusuna-bir yandan kırılgan ve yok edilebilir diğer yandan mucizevi biçimde karşı koyan ve dirençli, beklenmedik bir biçimde intikam alan o dokuya yaylım ateşi açtılar. (Rachel Carson).

81

82 Biz bütün toplumları hayvan deneylerinde ileri derecede zehirli olduğu kanıtlanmış ve birçok durumda birikimsel etkilere sahip kimyasalların etkisi altında bırakıyoruz. Bu etkiler doğumda ya da doğumdan önce başlamaktadır ve yöntemlerimizi değiştirmedikçe halen hayatta olanların tüm yaşamları boyunca sürecektir. (Rachel Carson).

83

84 Kamuoyu yarı doğrulardan oluşan sakinleştirici haplarla uyutulmaktadır. Biz acilen bu avutucu yalanlara, tatsız gerçeklerin şekerle kaplanarak sunulmasına son vermeliyiz. (Rachel Carson).

85

86

87 İnsanoğlunun doğaya yönelik saldırılarının en korkuncu havayı, toprağı, ırmaklar ve denizi tehlikeli hatta öldürücü maddelerle kirletmesidir. Bu kirliliğin çoğu giderilemez; bunun sadece yaşamı desteklemesi gereken dünyada değil canlı dokularda da başlattığı kötülükler zinciri büyük oranda geri döndürülemez. (Rachel Carson).

88

89 Geleceğin tarihçileri bizim oran duygumuzdaki bu çarpıklığa çok şaşacaklardır. Nasıl olur da bu kadar zeki yaratıklar; birkaç istenmeyen türü; bütün çevreyi kirletecek, kendi türünü dahi hastalık ve ölüm tehdidi altına sokacak bir yöntemle kontrol altına almak isteyebilir? (Rachel Carson).

90

91 Doğanın kontrolü kibirden doğan bir ifadedir, doğanın insanın rahatı için var olduğunun sanıldığı biyoloji ve felsefenin taş devrinde doğmuştur. Uygulamalı böcekbilimin kavram ve uygulamaları çoğunluk bilimin Taş Çağı ndan kaynaklanır. Bizim korkutan kötü talihimiz, böylesine ilkel bir bilimin kendini en modern ve korkunç silahlarla donatması, bunları böceklere yönelttiğinde aynı zamanda dünyaya da yöneltiyor olmasıdır. (Rachel Carson).

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104