ÜNİTE 10 SÖZCÜK TÜRLERİ: EDAT-BAĞLAÇ-ÜNLEM. TÜRK DİLİ I Okt. Tuğba AKKOYUN KOÇ İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Edat Bağlaç Ünlem. Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

Transkript

1 SÖZCÜK TÜRLERİ: EDAT-BAĞLAÇ-ÜNLEM İÇİNDEKİLER Edat Bağlaç Ünlem BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ HEDEFLER TÜRK DİLİ I Okt. Tuğba AKKOYUN KOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Edat, bağlaç ve ünlemlerin çeşitlerini öğrenecek, Edatların cümlelere kattığı anlamları anlayabilecek, Bağlaçların anlam ve görevlerini kavrayacaksınız. ÜNİTE 10

2 EDATLAR (İLGEÇLER) Edatlar; tek başlarına bir anlamları olmayan, adlardan ve ad/soylu sözcüklerden sonra gelip çeşitli anlam ilişkileri kuran ve onlarla öbekleşerek sıfat, zarf, isim görevleri üstlenen sözlerdir: ile, için, kadar, gibi, (-e) göre, (-den) beri, (-den) sonra, üzere, (-a) doğru, (-dan) başka, dolayı, (-den) beri, (-e) karşı, (dan) ötürü, (-den) itibaren, sanki, dahi, eğer Bazı edatları gerek cümlelere kattıkları anlam ilgileri, gerekse cümlelerdeki görevleri bakımından detaylı incelemekte fayda görüyoruz. 1. İle Bu sözcük birliktelik anlamı kattığında edat, ve yerine kullanıldığında bağlaçtır. Edat olarak kullanıldığında cümlelere çeşitli anlam ilgileri katar. 2. İçin Dostlukla arkadaşlık farklı kavramlardır. (bağlaç) Yolu dozerle temizledirler. (edat/araç ilgisi) Hepimize hasretle sarıldı. (edat/durum bilgisi) Fuara seninle gidelim. (edat/birliktelik ilgisi) Gelmesiyle herkes tedirgin oldu. (edat/zaman ilgisi) İçin daima edattır, cümlelere kattığı anlamlar TDK Güncel Türkçe Sözlükte şöyle sıralanır: amacıyla, maksadıyla, neden ve sonuç belirten bir söz, -den dolayı, -den ötürü, özgü, ayrılmış, düşüncesince, kendince, göre, hakkında, oranla, göz önünde tutulursa, karşılığında, karşılık olarak, uğruna, yoluna, süre belirten bir söz, ant deyimleri yapan bir söz. Neden-sonuç cümlelerinde sonuca ulaşıldığı bellidir. Amaçsonuç cümlelerindeys e amaca ulaşılıp ulaşılmadığı belli değildir. Vatan için yapamayacağımız şey yok. (uğruna) Senin için halı dokuttum. (özgülük) Konuyu bildiği için cevap verebiliyor. (sebep-sonuç) Ağaca tırmanmak için bir hamle yaptı. (amaç) Hurşit için saygısız diyorlar. (hakkında) 3. Kadar Kadar edatı başka sözcüklerle öbekleşerek sıfat, zarf, isim görevlerinde kullanılabilir. Cümlelere çeşitli anlam ilgileri katar, cümlelere kattığı anlamlar TDK Güncel Türkçe Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2

3 Sözlükte şöyle sıralanır: ölçüsünde, derecesinde, büyüklüğünde, genişliğinde, dek, gibi, denli, süre belirten bir söz, miktarda, derecede, bir sayıdan sonra geldiğinde kesinlikle belli olmayan bir niceliği belirten söz. 4. Gibi Gibi de daima edattır ve diğer pek çok edat gibi sözcüklerle öbekleşerek değişik anlam ilgileri ve görevler oluşturabilir. Cümlelere kattığı anlamlar TDK Güncel Türkçe Sözlükte şöyle sıralanır: -e benzer, o anda, tam o sırada, hemen arkasından, imişçesine, benzer biçimde, -e yakışır biçimde. Tırnak kadar defo fiyatı düşürdü. (benzetme ilgisi-sıfat) Sen gelene kadar film bitmiş olur. (zaman ilgisi-zarf) Köyün yolu buraya kadardı. (ölçü ilgisi-isim) Onun kadar sahtekâr birini görmedim. (karşılaştırma ilgisizarf) Bardağı kaptığı gibi mutfağa gitti. (zaman ilgisi-zarf) Baban gibi asil bir delikanlısın. (benzerlik ilgisi-sıfat) Artık sen de herkes gibisin. (benzerlik ilgisi-isim) Tencere taşacak gibi görünüyor. (yaklaşıklık-zarf) Senin gibileri bu mahallede sevmezler. (benzerlik-isim) 5. Göre Göre edatının da farklı görev ve anlamlar üstlendiği görülür. Cümlelere kattığı anlamlar TDK Güncel Türkçe Sözlükte şöyle sıralanır: bir şeye uygun olarak, bir şey uyarınca, gereğince, bakılırsa, hesaba katılırsa, göz önünde tutulunca, bakarak, nazaran. Aramıza katıldığına göre evden atılmıştır. (çıkarım-zarf) Bayburt, Gümüşhane ye göre daha düzlüktür. (karşılaştırma-zarf) Bu logo tam bizim şirkete göre. (uygunluk-isim) Uzmanlara göre uyku mutluluk veriyor. (görecelik-zarf) İlbilge ye göre bir tulum buldum. (uygunluk-sıfat) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3

4 6. Mi mi aslen soru edatıdır; ancak soru anlamının dışında farklı anlam ilgileri de kurabilir. Küçük mü küçük bir oda, odanın ortasında dokundun mu devrilecek gibi duran bir masa (İlk kısımda mi sözcüklerle öbekleşerek pekiştirme sıfatı olarak, ikinci kısımda ise zaman zarfı olarak kullanılmış.) Edatlar cümlede yüklem görevinde olduklarında tek başlarına yüklem olarak alınmazlar. Onlara anlamca bağlı sözcük veya sözcüklerle birlikte alınırlar. Bunları biliyor muydunuz? Yıllarca didinmesi sadece senin yuvanı kurmak içindi. Hemşireyi bir yerlerden tanıyor gibiydim. BAĞLAÇLAR Bağlaçlar; sözcükleri, sözcük gruplarını, cümleleri, cümlenin öğelerini aynı görevdeki sözcükleri vb birbirine bağlayan, onlarla çeşitli anlam ilişkileri kuran ve kendi başlarına bir anlam ifade etmeyen sözcüklerdir. Ama, fakat, lakin, çünkü, ki, ile, ve, veya, yahut, ya da, velakin, açıkçası, ancak, yalnız, belki, halbuki, de/da, hem hem, ya ya, ister ister, ne ne, mesela, zira, bundan dolayı Bu huzur ortamında annemim de, babanın da, kardeşimin de, katkıları vardır. (sıralama/ tamlayanları birbirine bağlamıştır) Ya bu deveyi güdersin ya bu diyardan gidersin. (seçme/cümleleri birbirine bağlamış) Bu sırrı kendisi de biliyor. (pekiştirme/dahi) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4

5 1. Ki ki ek olarak kullanıldığında, eklendiği sözcük sıfat ya da zamir görevinde olur. Sözcükten ayrı olarak yazılmışsa bağlaçtır, ek olan -ki ile karıştırmamak gerekir. Zira önemli olan bunları ayırt edebilmektir. Ayırarak okunabiliyorsa ayrı yazılması gerekir yani bağlaçtır, ayırarak okunamıyorsa ya sıfat ya zamir olarak kullanılmıştır. Sahildeki evler terk edilmiş gibiydi. (sıfat) Çalışma şartları o kadar ağırdıki dayanamadı. (ayrı yazılması gerekirdi/bağlaç) Maliyenin yanında ki arsayı istila etmişler. (birleşik yazılması gerekir/sıfat) Gördüm ki bu okul bensiz daha güzelmiş. (bağlaç) Bahçedeki hortum yırtılmış, evdekini getirsene. (zamir) 2. De de hal eki olarak da bağlaç olarak da kullanılabilir. Hal eki olarak kullanıldığında sözcükle birleşik, bağlaç olduğunda sözcükten ayrı yazılır. Ayırarak okuma tekniğini burada da kullanılabilir. Köyde konuşulanlardan hiçbir yerde bahsedilmiyordu. (hal eki) Mahalleli de yol çalışmalarından muzdaripti. (bağlaç) Çocuklarıda pek başarılı maşallah, okulda birinciler. (ayrı yazılmalıydı/bağlaç) 3. Ancak/Yalnız Bu sözcükler ama anlamında kullanıldıklarında bağlaç olurlar. Ayrıca yalnız sözcüğü isim, sıfat, zarf olarak da kullanılabilir. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5

6 Toplantıya yalnız çalışanlarımız davetlidir. (zarf) Yalnız kaldığımızda geçmişe dalar gideriz. (zarf) Yalnız kadın, evdeki her tıkırtıdan korkuyordu. (sıfat) Ancak Erdem Bey çözebilir bu soruyu. (zarf) İngiltere ye gidebilirdin; ancak paran yetmedi. (bağlaç) Yine yalnızdı Yorgo. (isim) Şimdi piyasalar durgun; yalnız haftaya her şey değişebilir. (bağlaç) Bağlaçların gereksiz kullanılması ya da cümlede yanlış bağlaç kullanılması anlatım bozukluğuna neden olur. Yanlış bir şey yapsam da kızmaz; ama inanılmayacak kadar anlayışlıdır. (gereksiz bağlaç/ama) (ÖSS sorusu) Oraya gidersen, Etnografya ya da Kurtuluş Savaşı müzelerini gezmelisin. (yanlış bağlaç kullanımı/ ve olmalıydı) (ÖSS sorusu) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6

7 Bireysel Etkinlik AŞAĞIDAKİ CÜMLELERDE YER ALAN EDAT VE BAĞLAÇLARI BULUNUZ. Bir zaferin sürekli sonuçlar vermesi ancak kültür ordusuyla mümkündür. Yüksek tepelerde hem yılana hem kuşa rastlayabilirsiniz. Kuşku mutluluğun olduğu kadar iyi yeteneklerin de düşmanıdır. Kuşku, bir ışığa doğru koşmaktır. Aşkta da kumarda da ya tam kazanılır ya da tam kaybedilir. Kumar oynamakla insan hayatı için iki değerli şeyi : vaktimiz ve servetimizi kaybederiz. Bütün kadınlarla sanki onlara aşıkmışsın gibi, erkeklerle de onlardan çekiniyormuşsun gibi konuş. Kitaplardan önce kendimizi okumaya çalışalım. Zorluklara karşı kızmak,onu yenememektendir. Kıskançlık aşkla beraber doğar ;ama her zaman onunla beraber ölmez. Konuşmak üzere ayağa kalktı. Meyveler güzel, yalnız biraz renksiz. Zayıflıktan dolayı sık sık hastalanıyor. Çok uğraşmama karşın başaramadım. Yolumu kesen bu değildi. ÜNLEMLER Genellikle tek başlarına bir anlam ifade etmeyen; sevinç, heyecan, korku, sıkıntı, şaşırma gibi duyguları ve seslenmeleri ifade etmeye yarayan sözcüklerdir. Yalnızca ünlem olarak kullanılan sözcüklerin yanı sıra cümlede dua, emir, dilek gibi anlamlar taşıyan sözcükler de ünlem görevinde bulunabilir. Eee, nerelerdeydin? (sevinç) Ah çocukluğumuz, nasıl unutulur? (özlem) Ey benim dertli sazım! (seslenme) Ooo! çok ilerlemişsin mesleğinde. (beğenme) A Şimdi hatırladım! (anımsama) Mehmet Bey! Bakar mısınız? (seslenme) Kim bulacak bizi bu ıssız yolda! (çaresizlik) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7

8 Bazı ünlemler isim görevinde kullanılabilir veya deyim içerisinde yer alabilir. Bu durumda ünlem özelliği yitirilmiş olur. Alana ahımı, günahım yok. (isim) Çantanın ahı gitmiş vahı kalmış. (deyim) Seslenme bildiren sözcükler cümlenin ögelerinde dikkate alınmaz, öge olarak sayılmaz. Ali, gel buraya! Ey benim nazlı ceylanım nerelerdesin! KPSS SORULARINDA EDAT, BAĞLAÇ, ÜNLEM 1. Aşağıdakilerin hangisinde bakarak sözcüğü yerine göre edatının getirilmesi anlamda değişme veya bozulmaya yol açmaz? (LİSANS KPSS/2014) a) Hayatını bu işlere bakarak geçirmeye karar verdi. b) Komşuların çocuklarına bakarak biraz para kazanıyordu. c) Yere bakarak bir şeyler düşünüyordu. d) Sen onlara bakarak daha çalışkansın. e) Senden daha iyi durumdakilere bakarak üzülme. 2. Kadar sözcüğü, aşağıdaki cümlelerin hangisinde ölçüsünde, derecesinde anlamında kullanılmıştır? a) İşlerini yetiştirmek için sabaha kadar uyumadı. b) Bu konuda ben onun kadar başarılı değilim. c) Orada beş ay kadar kalıp dönmüş. d) Beş bin lira kadar para biriktirebilmiş. e) Seni dinleyince oraları görmüş kadar oldum. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8

9 3. Aşağıda verilen cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük bağlaç olarak kullanılmamıştır? (LİSANS KPSS/2009) a) Derse geciktim, çünkü trafik sıkıştı. b) İstersen oraya gideriz de, gece vakti nasıl döneceğimizi düşünüyorum. c) Sabah saçımı kestirdim, sonra taksitleri ödemeye gittim. d) Alışverişe çıktım, yalnız istediğin deterjanı bulamadım. e) Suratı asıktı, meğer bana kızmış. 4. İçin sözcüğü aşağıdakilerin hangisinde cümleye ötekilerden farklı bir anlam katmıştır? (ORTAÖĞRETİM KPSS/2008) a) Temiz bir çevre için herkes çaba göstermelidir. b) Sağlıklı ve uzun bir yaşam için spor yapmalısınız. c) Buradan köye ulaşmak için bir saat yürümelisiniz. d) Şehrin yabancısı olduğum için gezerken sık sık yolumu kaybettim. e) Bu işi zamanında bitirebilmek için çok çalışmalıyım. 5. Aşağıdakilerin hangisinde altı çizili sözcükler tür bakımından birbirinden farklıdır? (LİSANS KPSS/2012) a) Çocuğun kapıyı açması ile kapatması bir oldu. Buraya, danışma dan alınan elektronik kart ile girilebiliyor. b) Toplantıdan önce o raporu okudunuz mu? Bu havada dışarıya paltosuz mu çıkıyorsun? c) O, her zaman günün modasına göre giyinir. Geçerken bizi fark etmediğine göre kafası meşgul olmalı. d) Senin bu iyiliklerini ölsem de unutmam. Ona böyle sözler söylemen hiç de yakışık almadı. e) Aradığın bilgiyi ancak bu kitapta bulabilirsin. Bu tür yiyecekleri ancak sağlıklı insanlar yiyebilir Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9

10 Özet Edatlar; tek başlarına bir anlamları olmayan, adlardan ve ad/soylu sözcüklerden sonra gelip çeşitli anlam ilişkileri kuran ve onlarla öbekleşerek sıfat, zarf, isim görevleri üstlenen sözlerdir: ile, için, kadar, gibi, (-e) göre, (-den) beri, (-den) sonra, üzere, (-a) doğru, (-dan) başka, dolayı, (-den) beri, (-e) karşı, (dan) ötürü, (-den) itibaren, sanki, dahi, eğer, bir Bağlaçlar; sözcükleri, sözcük gruplarını, cümleleri, cümlenin öğelerini aynı görevdeki sözcükleri vb birbirine bağlayan, onlarla çeşitli anlam ilişkileri kuran ve kendi başlarına bir anlam ifade etmeyen sözcüklerdir: ama, fakat, lakin, çünkü, ki, ile, ve, veya, yahut, ya da, velakin, açıkçası, ancak, yalnız, belki, halbuki, de/da, hem hem, ya ya, ister ister, ne ne, mesela, zira, bundan dolayı Ünlemler genellikle tek başlarına bir anlam ifade etmeyen; sevinç, heyecan, korku, sıkıntı, şaşırma gibi duyguları ve seslenmeleri ifade etmeye yarayan sözcüklerdir. Ödev Arif Nihat Asya'nın "Bayrak Şiiri" adlı eserini içinde yer alan edat, bağlaç ve ünlemler bakımından inceleyiniz. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10

11 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde edat kullanılmamıştır? a) Övdüğü kişinin uzun ömürlü olmasını diliyor ve dua ediyor. b) Selim için yazılan bu kasideyi inceleyelim. c) Nef i kimi kasidelerine fahriye ile başlar. d) Söylendiği gibi, üzülen kişi genellikle padişahtır. e) Kasideler rediflerine göre adlandırılırlar. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bağlaç kullanılmamıştır? a) Atın sırtında ya da dizginlerinden tutarak suyu geçtiler. b) Boyun başkanı ulusunu da alıp kaçmıştı sonunda. c) Sanki nehrin dibi altın doluydu, herkes heyecanlanmıştı. d) Dört yanı araştırıp ya bol yiyecekle ya da ilginç bilgilerle dönüyorlardı. e) Ne var ki arkadaşlarından haber alamıyordu. 3. gibi edatı aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı türden bir sözcük grubunun içinde yer almıştır? a) Birçok ağaç gümüşten meyve vermiş gibiydi. b) Savaşta Oğuz un sesi yıldırım gibi gürledi. c) Bu yolla yeni bilgiler şimşek gibi yayılıyordu. d) Uzun, zorlu yollar geçmemiş gibi gülerek oturdular. e) Eğer askerleriniz de sizin gibiyse bir daha savaşın ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde için edatı uğruna anlamında kullanılmıştır? a) Yalan söyleyip aramızı bozduğun için seni affetmedim. b) Nehirden geçmek için çok sayıda sala ihtiyaç vardı. c) Öç almak için orada birkaç yıl kaldı. d) Aralarındaki birliği vatanları için korumak istiyorlardı. e) Kızını kucaklamak için açılan kolları yanına düştü. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11

12 5. karşı sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangisinde edat olarak kullanılmamıştır? a) Zamana karşı yarışıyoruz hepimiz. b) Sabaha karşı yanında iki adamla çıkageldi. c) Hayatın bütün çilesine karşı onu severdi. d) Orduyu gelecekteki hükümdara karşı kışkırtamamıştı. e) Yıllarca süren bu durum kimsenin karşı koyamadığı bir süreçti. 6. vah sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlem görevinde değildir? a) Paltonun ahı gitmiş vahı kalmış. At artık! b) Yine mi yalnızlık, vah bu zulmet geceler! c) Vah vah, sonunda olacağı buydu düştün işte! d) Vah benim ömrüme, vatanıma hasretim! e) Bütün parasını kaptırmış, vah ki ne vah! 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bağlaç cümleleri bağlamıştır? a) Saflık ve gizlilik uzun zaman birlikte yaşayamaz. b) Gönül borcu bir yüktür ve her yük gibi silkilip atılır. c) Yine de gerçekle aranızda derin bir uçurum var. d) Gerçek akıllılar için; güzellik de duygulu kalpler için yaratılmıştır. e) Onca zaman beni hiç ama hiç aramadın! ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden çok bağlaç kullanılmıştır? a) Ne verildiği değil, nasıl verildiği önemlidir. b) Aşk ile sevgi hakkın yönünü değiştirirler. c) Hayatta en zor ve değerli şeylerden biri cömertliktir. d) Arkadaşlık vardır, dilenir ki dostluk da olsun. e) Barışı sevin, kini ve kavgayı bir yana atın. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 12

13 9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ile farklı bir görevde kullanılmıştır? a) Aşk gözle değil, ruhla görülür. b) Sevgiyle dua zorla olmaz derler. c) Zalimleri bağışlamakla yoksullara cefa etme. d) Bütün büyük işler küçük başlangıçlarla olur. e) Tamamıyla kitaba dayanan bir bilgi ne sıkıcı bilgidir. 10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde edat da bağlaç da yoktur? a) Dünyada bir şey değişmez, değişen yalnız bizleriz. b) Deha, sebatla çalışmaktan başka bir şey değildir. c) Bazı horozlar, güneşin onların sayesinde doğduğunu sanır. d) Boş bir çuval için dik durmak zordur. e) Durmayı bilin yoksa değerli hiçbir şey size yetişemez. CEVAPLAR A C A D E A B D B C Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 13

14 KAYNAKLAR Aksan, D. (1998). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK. Ergin, M. (1998). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım. Korkmaz,Z., Ercilasun, A., Gülensoy, T., Parlatır, İ., Zülfikar, H., Birinci, N. (2010). Türk Dili ve Kompozisyon, (Genişletilmiş 4. Baskı), Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. Kolcuoğlu, H. (Ed.).(2009).Türk Dili Ders Kitabı, İstanbul: Kalemus Yayıncılık Karaağaç, G., Yavuzer, H. (2011). Yükseköğretimde Türk Dili ve Kompozisyon, Ankara: Okutman Yayıncılık Sarı, M. (2011). Fakülte ve Yüksekokullar İçin Türk Dili Ders Kitabı, Ankara: Okutman Yayıncılık ( ) ( ) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 14