ÜNİTE 6 ANLATIM BOZUKLUĞU II. TÜRK DİLİ Okt. Tuba Akkoyun Koç İÇİNDEKİLER HEDEFLER

Transkript

1 ANLATIM BOZUKLUĞU II İÇİNDEKİLER BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ Özne Yüklem Uyumsuzluğu ve Özne Eksikliği Nesne Eksikliği Tümleç Eksikliği Yüklem, Ekeylem ve Eylemsi Eksikliği Tamlama Yanlışları Yüklemler/Fiilimsiler Arasındaki Çatı Uyuşmazlığı HEDEFLER TÜRK DİLİ Okt. Tuba Akkoyun Koç Bu üniteye çalıştığınızda; cümle içinde gerekli ve eksik olan ögeleri fark edebilecek, özne-yüklem uyumunun lüzumunu kavrayacak, tamlama, çatı, eylemsi gibi dil bilgisi terimlerinin yanlış kullanılmasından kaynaklanan dil yanlışlarını kavrayacaksınız. ÜNİTE 6

2 YAPIYA DAYALI ANLATIM BOZUKLUKLARI Yapıya dayalı anlatım bozukluklarında temel sebep dil bilgisi kurallarına uyulmamasıdır. Bu tip bozukluklara cümle düzeyinde anlatım bozuklukları da denir. Sözcük türleri, cümle çeşitleri ve cümlenin ögelerinin iyi bir şekilde kavranmış olması, yapısal anlatım bozukluklarının oluşmasını engeller. 1. Özne Yüklem Uyumsuzluğu ve Özne Eksikliği Cümle içinde özne ve yüklemin çeşitli yönlerden uyumsuz olması anlatım bozukluğuna neden olur. Böyle anlatım bozuklukları bazen özne eksikliğine neden olur, bazen de uyumsuzluğa. Bu uyumsuzluğun sebepleri: 1.1. Tekillik Çoğulluk Bakımından Bir cümlede; öznenin, tekil veya çoğul olmasına göre, yüklemin de tekil ya da çoğul olması belli kurallara bağlanmıştır. Öznenin tekil olduğu cümlelerde, yüklem tekil olur. Özne birden fazla kişi ise, yüklem tekil ya da çoğul olabilir. Özne insan dışındaki bir varlıksa ve çoğulsa yüklem tekil olur. (Kişileştirme yapılmışsa, özne insan özelliği kazanmış olacağından 2. madde geçerli olur.) Öznenin çoğul eki almadığı; ama anlamca çoğul olduğu cümlelerde, yüklem tekil olur Kişi Bakımından Bir cümlede; öznenin, farklı kişilerden oluşmasına göre, yüklemin hangi şahıs ekini alması gerektiği belli kurallara bağlanmıştır. Bu kurallara uyulmadığında özne-yüklem uyuşmazlığı ortaya çıkar. Bu kurallar: Özne, ben-biz ile sen-siz veya o-onlar ise yüklem birinci çoğul şahıs ekini alır. Özne sen-siz ile o-onlar ise yüklem ikinci çoğul şahıs ekini alır. Özne grubunda birden çok üçüncü kişi (o-onlar) varsa yüklem, üçüncü tekil veya üçüncü çoğul şahıs ekini alır Olumluluk Olumsuzluk Bakımından Türkçede bazı öznelerin yüklemleri, mutlaka olumsuz olmak durumundadır. Bu özneler; hiçbiri, hiç kimse, kimse gibi sözcüklerle oluşturulur. Genellikle sıralı (birden fazla yüklemi olan) cümlelerde, olumlu ve olumsuz yüklemler bir arada bulunduğunda öznenin olumlu/olumsuz olma durumuna dikkat edilmezse anlatım bozukluğu meydana gelir. Cümlede saygı veya sitem anlamını sağlamak için özne tekil olsa bile yüklem çoğul olabilir: Hakim Bey bizi çağırıyorlar. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2

3 2. Nesne Eksikliği Herkes bu olayda kendi çıkarını düşünüyor, kimse başkasını düşünmüyordu. Biz ağaçları hiç ilaçlamadık, yine de ağaçlar meyve verdi. Sizin takım bizim takımdan çekiniyorlar. Birçok öğrenci senin gibi gitar çalmak istiyorlar. Kitaplar yeni alınan dolaba kaldırıldılar. Sen ve arkadaşların ortalığı birbirine katmışsın. (katmışsınız) Hasan, Mehmet ve ben bu oylamaya katılmayacak. (katılmayacağız) Sıralı, bağlı ya da bileşik cümlelerde, nesne alması gereken yüklemlerin; nesne almamasından kaynaklanan anlatım bozukluğudur. 3. Tümleç Eksikliği Kitaplarına gözü gibi bakar, onları/kitaplarını kimseye vermezdi. Ünlü sanatçı, günlüğüne, İstanbul a bir sonbahar akşamı gittiğini ve İstanbul u çok beğendiğini yazmış. Sıralı, bağlı ya da bileşik cümlelerde, tümleç alması gereken yüklemlerin; tümleç almamasından kaynaklanan anlatım bozukluğudur. Güvenlik nedeniyle yarın akşama kadar bu sokağa giriş ve bu sokaktan çıkışlar yasaklanmıştır. (dolaylı tümleç eksik) Her zaman senin yanındayım, hiçbir zaman seni yalnız bırakmayacağım. (zarf tümleci eksik) Dedem, çocukları çok sevdiği halde, çok yaşlandığı için artık onlarla baş edemiyordu. (edat tümleci eksik) 4. Yüklem, Ekeylem ve Eylemsi Eksikliği Sıralı, bağlı ve bileşik cümlelerde, farklı yüklemlere bağlanması gereken öğelerin aynı yükleme/ekeyleme/eylemsiye bağlanmasından kaynaklanan anlatım bozukluklarıdır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3

4 5. Tamlama Yanlışları Çok az çalışarak veya hiç çalışmadan sınava girdiler. (fiilimsi) Yarınki törende herkes siyah kravat takmak ve beyaz gömlek giymek zorundaymış. (fiilimsi) Arkadaşlarla önce yemek yedik, ardından çay içtik. (yüklem) Hava açıktı; ama sıcak değildi. (ekeylem) Ad tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan sözcüklerden birinin eksikliği, tamlayan veya tamlanan eklerinden birinin kullanılmaması dolayısıyla tamlayan eksikliğinin anlam belirsizliği yaratması, ad tamlamasına ilişkin belli başlı yanlışlıklardır. Sıfat tamlamasına ilişkin yanlışlıklardan biri bir den büyük sayı sıfatlarıyla kurulan sıfat tamlamalarında adın çoğul eki almasından kaynaklanır. Bu tür sıfat tamlamalarında adın tekil kullanılması gerekir. Bir diğeri ise niteleme sıfatının birden fazla ismi nitelediği durumlarda, tamlananlardan birinin bu sıfata uygun düşmemesinden kaynaklanır. Onun böyle işlerle uğraşmaya ne vakti vardı ne de bunun zamanıdır. Parayı özel ve kamu bankaları sağladı. (özel bankalar) İlçemiz ekonomik ve sağlık açısından iyi duruma geldi. (ekonomik açıdan) Toplantıda üç ya da daha çok konuşmacılar söz alacakmış. 6. Yüklemler/Fiilimsiler Arasındaki Çatı Uyuşmazlığı Bir cümlede aynı ögeye bağlanan fiillerin, fiilimsilerin hepsi etken ya da hepsi edilgen olmalıdır. Bu kurala uyulmaması anlatım bozukluğuna sebep olur. Çoluk çocuk hepimiz bir arabaya dolduk, öğleye doğru zar zor yarış yerine ulaşıldı. (ulaştık) Derslerinize düzenli bir şekilde çalışılıp istediğiniz üniversiteyi kazanabilirsiniz. (çalışıp) Öğle yemeği yedikten sonra toplantı için salona geçildi. (yenildikten) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4

5 Bireysel Etkinlik AŞAĞIDAKİ CÜMLELERDE YER ALAN ANLATIM BOZUKLUKLARINI VE BU BOZUKLUKLARIN NEDENLERİNİ BULUNUZ. Kalp Arapça bir sözcüktür ve bu sözcüğün sonu sert ünsüzle bitmektedir. Ağlayan kadın, yaşlı gözlerle kendisine sorulanları cevaplıyordu. Zaman zaman şiir yazıyor ve yayımlıyorum; ama ben şiiri hiçbir zaman köşe yazarlığı olarak görmüyorum. Yeni yapılan bir müze törenle hizmete açıldı. Adana da otobüs bileti fiyatları yeniden ayarlandı. Bütün gün anlattığın o işi düşündüm. Mehtaplı pırıl pırıl bir gecede çiseleyen yağmur altında dolaşıyorduk. Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol. Seni kardeşim kadar seviyorum. Bana benziyordu oğlumun gözleri. Ekmek bulamıyorlarsa pasta yesinler. Bu adam ortanca oğluna benziyordu. Annem ve babam aynı gün evlenmiş. Öldüğü günden beri onu hiç görmedim. Elleri bir yılanınki kadar soğuktu. Kitabımı komşunun oğluna verecektim ;ama onu evde bulamadım. Çocuklar üstlerini başlarını batırmışlar,onları yıkamalıyım. Arkadaşımla gezerken babam telefon açtı,işim olduğunu söyleyip ondan özür diledim. İnsanlık, deprem ve sel gibi beşeri afetlerden çok zarar gördü. Yemekler yenildi çaylar içildi.»» Benim buraya geldiğimi kimse istemiyor. Olay, arkadaşlarının ters davrandığından kaynaklandı. İki yılda şirketin karını dört kat arttırdık. Kadının saçları ağarmış olmasına rağmen hala güzeldi. Tavanın sapı çıktığı için artık kullanılamıyor. Herkes içeri girsin dışarı çıkmasın. Ay bir yandan sen bir yandan sar beni.»» Çok çalışmaktan yorgun düşmüş,sağlığım bozulmuştu. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5

6 Bireysel Etkinlik Birçok seneler geçti dönen yok seferinden Seçim döneminde her çeşit siyasal etkinliklerin yasaklanması gerekir. Bahçe sahibi gelince yavaş yavaş kaçıverdik. Son yazdığı romanına, isim bulmakta bir hayli zorlandı. Bu ayrılık hasreti canıma yetti. Politikacıların çoğu taraftarlarının oylarını cepte keklik sayıyorlar. Ankara, bir zamanlar surlarla kaplı bir şehirdi. Televizyon bize çok ucuza patladı. İşlediğin cezaların sonucuna katlanman gerekiyor.»» Bölgedeki yangınların sabotaj sonucu çıktığı öngörülüyor. Takımlar son final maçının hazırlıklarını tamamladı. Bu konuda değişik alternatiflerimiz de vardı. Deriden yapılmış meşin bir çanta vardı elinde. Giyiminize ve kuşamınıza dikkat edin. Evleri denize karşıydı; fakat güzel bir evdi. Sergideki resimlerimin hepsi benim eserimdir. Geçen hafta kaybolan Ahmet in kalemi bulundu. Babası istedi diye başka bir semte taşınan komşularına yardım ediyordu. Ağır ağır uzandığı yerden kalkarak balkon kapısını araladı. Her zaman için açıkça düşündüklerini ifade eder. Bu yemeğin kokusu fırında pişmiş köfteyi andırıyor. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6

7 Özet Yapıya dayalı anlatım bozukluklarının daha iyi anlaşılabilmesi için cümlenin öğeleri, cümlenin yapısı, fiilimsiler, fiil çatıları gibi konuların iyi kavranmış olması gerekir. Anlatımı etkili kılmanın en güzel yolu, sağlam cümleler kurmaktır. Anlatım bozuklukları, bazı dil bilgisi kurallarının iyi bilinmemesinden ya da göz ardı edilmesinden kaynaklanır. Bu bakımdan anlatım bozukluklarını belirleyebilmek için, sözcüklerin yapıları, yazım ve kullanımları, tamlamaların yapılışları, noktalama kuralları ve cümle kuruluşları hakkında yeterli bilgi edinmiş olmak gerekir. Bununla birlikte, anlatım bozukluklarını fark edebilmek için, hem konuyla ilgili çok soru çözmek, hem de çok dikkatli bir okuyucu ve dinleyici olmak gerekir. Ödev Bugüne kadar KPSS'de yer almış anlatım bozukluğu sorularını çözünüz. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7

8 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. İnsanlara zarar veren en önemli gıda maddeleri, işlenmiş yiyecekler olduğu bildirildi. Bu cümledeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a) Tamlayan eki eksikliği b) Dolaylı tümleç eksikliği c) Çatı uyumsuzluğu d) Sözcüğün yanlış anlamda kullanılması e) Mantık hatası 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır? a) Tutarsızlık sizin ve çocuklarınız üzerinde olumsuz etkiler yapar. b) Fotoğrafta yeşil alanlar görünmüyordu; fakat toz bulutları görünüyordu. c) Ağzımdan çıkan sözleri iyi seçerim ve dikkat ederim. d) Hiçbir ceza, istenmeyen bir davranışı ortadan kaldıramaz. e) Yaz aylarında yapılan şenliğe turistler büyük ilgi göstermekteler. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır? a) Olayın gerçekleşmesiyle ilgili çeşitli görüşler bulunmakta ve bunlar araştırılmakta. b) Çocuklara güzel sözler söylemeyi sever, bir melek olarak görürdü. c) Günümüz romanı, Tanzimat romanına göre daha karmaşıktır. d) Çocuklarımızın risk alma cesareti kazanmaları için yapabileceğimiz çok şey var. e) Yazar, şiirde başarıya ulaştığı sırada öyküye yönelir. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8

9 4. Soyguncular, markette çalışanları bir odaya doldurduktan sonra silah çektiler. Bu cümledeki anlatım bozukluğu aşağıdaki değişikliklerin hangisiyle giderilebilir? a) markette çalışanları sözü markettekileri şeklinde değiştirilerek b) bir sözcüğü cümleden atılarak c) soyguncular sözcüğüne tamlayan eki getirilerek d) silah sözcüğünden önce onlara sözcüğü getirilerek e) Yüklemin ikinci çoğul kişi ekiyle çekimlenmesiyle 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım bozukluğu yoktur? a) Son günlerde canı sıkılıyor, işe gitmek istemiyor hatta ayrılmak istiyordu. b) Tuğba, babasına çok bağlıdır ve bir an bile yalnız bırakmaz. c) Herkes, karşısındakini dinlemeye, anlamaya ve sorunları karşısındakinin gözüyle görmeye çalışmalıdır. d) Başarıyı yakalamaya çalışırsan mutlaka ulaşırsın. e) Uykusuz yola çıkan sürücü kazaya neden oldu. 6. Un ve fasulye, sağlıklı ortamlarda korunmazsa küf veya kurtçuk üretmeye başlarlar. Bu cümledeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a) Özne eksikliği b) Gereksiz sözcük kullanımı c) Yanlış yerde sözcük kullanımı d) Özne-yüklem uyumsuzluğu e) Dolaylı tümleç eksikliği ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 7. İnsanların istekleri birbirine ters veya uygun olmadığı için çatışmalar ortaya çıkıyor. Bu cümledeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a) Fiilimsi eksikliği b) Nesne eksikliği c) Çatı uyumsuzluğu d) Deyim yanlışlığı e) Özne eksikliği Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9

10 8. Sanatçının hayatına bakılacak olursa, gençlik çağında daha başarılı olduğunu gözlemleriz. Bu cümledeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a) Özne eksikliği b) Mantık hatası c) Ekeylem eksikliği d) Tamlama yanlışlığı e) Çatı uyumsuzluğu 9. Hastanın durumunda gözle görülür bir düzelme oldu, bir haftaya kadar ayağa kalkar. Bu cümledeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a) Gereksiz sözcük kullanılması b) Sözcüğün yanlış yerde kullanılması c) Tamlayan eksikliği d) Mantık hatası e) Özne eksikliği 10. Dün akşam konuştuklarımızı kimseye söylemezsen yıllarca aramızda kalacaktır. Bahçesini yüksek çitlerle çevirdiğinden giremedik. Sen ve kardeşin artık bu okulda okuyacaksın. Maaşı çok düşük, evi de pek büyük değildi. Yukarıdaki cümlelerde aşağıdaki anlatım bozukluklarından hangisinin örneği yoktur? a) Özne-yüklem uyumsuzluğu b) Çatı uyumsuzluğu c) Ekeylem eksikliği d) Özne eksikliği e) Dolaylı tümleç eksikliği ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAPLAR A C B D C D A E E B Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10

11 KAYNAKLAR Korkmaz,Z., Ercilasun, A., Gülensoy, T., Parlatır, İ., Zülfikar, H., Birinci, N. (2010). Türk Dili ve Kompozisyon, (Genişletilmiş 4. Baskı), Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. Kolcuoğlu, H. (Ed.).(2009).Türk Dili Ders Kitabı, İstanbul: Kalemus Yayıncılık Karaağaç, G., Yavuzer, H. (2011). Yükseköğretimde Türk Dili ve Kompozisyon, Ankara: Okutman Yayıncılık Sarı, M. (2011). Fakülte ve Yüksekokullar İçin Türk Dili Ders Kitabı, Ankara: Okutman Yayıncılık ( ) ( ) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11