SELÇUKLU-BİZANS MÜNASEBETLERİ ( )

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI SELÇUKLU-BİZANS MÜNASEBETLERİ ( ) DOKTORA TEZİ Hazırlayan Yusuf AYÖNÜ Danışman Doç. Dr. Mehmet ERSAN İZMİR-2007

2 TUTANAK Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu nun... tarih ve... sayılı kararı ile oluşturulan jüri, Orta Çağ Anabilim Dalı Yüksek Lisans öğrencisi Yusuf Ayönü nün Türkiye Selçukluları-Bizans Münasebetleri ( ) başlıklı tezini incelemiş ve adayı... günü saat... da tez savunmasına alınmıştır. Sınav sonunda adayın tez savunmasını ve jüri üyeleri tarafından tezi ile ilgili kendisine yöneltilen sorulara verdiği cevapları değerlendirerek tezin başarılı olduğuna oybirliğiyle / oyçokluğuyla karar vermiştir. BAŞKAN ÜYE ÜYE

3 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ne sunduğum Selçuklu- Bizans Münasebetleri ( ) adlı Doktora tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım..../.../ 2007 Yusuf AYÖNÜ

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...VIII KISALTMALAR...X KAYNAKLARA DAİR...XII A. Bizans Kaynakları...XII B. Ermenice Kaynaklar...XIX C. Süryanîce Kaynaklar...XXI D. Arapça Kaynaklar...XXII E. Farsça Kaynaklar...XXVI F. Haçlı Kaynakları...XXX G. Türkçe Kaynaklar...XXXIII H. Araştırma Eserleri...XXXIII GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM GELİŞME DÖNEMİ I- SULTAN I. MESUD DÖNEMİ ( )...25 A. Sultan I. Mesud-İmparator II. Ioannes Komnenos Arasındaki Münasebetler ( ) Şahinşah-Mesud Mücadelesi ve Şahinşah ın Sonu Bizans ın Durumu İmparator II. Ioannes Komnenos un Denizli (Laodikeia) Üzerine Seferi (1119) İmparator II. Ioannes Komnenos un Türkler Üzerine İkinci Seferi ve Uluborlu (Sozopolis) nun Zaptı (1120) Sultan I. Mesud-Melik Arap Mücadelesinde Bizans İmparatoru II. Ioannes Komnenos un Tutumu İmparator II. Ioannes Komnenos un Kardeşi Isaakikos Komnenos un Türklere Sığınması Danişmendlilere Karşı Selçuklu-Bizans İttifakı (1134)...36

5 8. İmparator II. Ioannes Komnenos un Çukurova ve Kuzey Suriye Üzerine Seferi ( ) İmparator II. Ioannes Komnenos un Niksar Kuşatması ( ): Ioannes Komnenos un Selçuklulara Sığınması İmparator II. Ioannes Komnenos un Suriye Üzerine İkinci Seferi ve Ölümü ( )...43 B. Sultan I. Mesud-İmparator I. Manuel Komnenos Arasındaki Münasebetler ( ) I. Manuel Komnenos un Bizans Tahtına Oturması ve Selçuklular Üzerine İlk Seferi İmparator I. Manuel Komnenos un Konya Üzerine Seferi (1146) Ermenilere Karşı Sultan I. Mesud-İmparator I. Manuel Komnenos Arasındaki İttifak ( )...59 II- SULTAN II. KILIÇ ARSLAN DÖNEMİ ( )...62 A. Myriokephalon) Savaşına Kadar Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( ) II. Kılıç Arslan ın Saltanatının İlk Yıllarında Anadolu da Yaşanan Gelişmeler I. Manuel Komnenos un II. Kılıç Arslan ın Anadolu daki Rakipleri ile İttifak Kurması II. Kılıç Arslan ın İstanbul a Gitmesi (1162) İmparator un Desteğini Alan II. Kılıç Arslan ın Anadolu da Duruma Hâkim Olması Myriokephalon Savaşı ve Anadolu da Türk Hâkimiyetinin Yerleşmesi...78 a. Savaş Öncesinde Yaşanan Gelişmeler...78 b. Myriokephalon Savaşı...83 (1) Savaşın Geçtiği Mevki Hakkındaki Görüşler...83 (2) Savaş Öncesinde Tarafların Durumu ve Orduların Harekâtı...85 (3) Myrikephalon Savaşı (17 Eylül 1176)...87 B. Myriokephalon Savaşından Sonra Selçuklu-Bizans Münasebetleri...91 II

6 1. İmparator I. Manuel Komnenos un Saltanatının Son Yıllarında Selçuklu-Bizans Münasebetleri İmparator I. Manuel Komnenos un Ölümünden (1180) Sonra Bizans İmparatorluğu nda Yaşanan Gelişmeler II. Kılıç Arslan ın Saltanatının Son Yıllarında Bizans İle Münasebetler ( )...97 a. Bizans Yönetimine Karşı Ayaklanan Aleksios un Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan a Sığınması...97 b. II. Kılıç Arslan ın Ülkeyi Oğulları Arasında Paylaştırması ve Selçuklu Melikleri Arasındaki Mücadeleler...99 c. Selçuklu Melikleri ve Bizans Arasındaki Münasebetler d. III. Haçlı Seferi, Selçuklular ve Anadolu da Yaşanan Gelişmeler İKİNCİ BÖLÜM YÜKSELME DÖNEMİ I- SULTAN I. GIYASEDDİN KEYHÜSREV VE II. RÜKNEDDİN SÜLEYMANŞAH DÖNEMİ ( ) A. I. Gıyaseddin Keyhüsrev in İlk Saltanat Döneminde Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( ) II. Kılıç Arslan ın Ölümünden Sonra Selçuklu Devleti nde Yaşanan Gelişmeler Bizans İle İlişkilerin Bozulması I. Gıyaseddin Keyhüsrev in Menderes Bölgesine Seferi B. II. Rükneddin Süleymanşah Döneminde Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( ) II. Rükneddin Süleymanşah ın Melikliği Döneminde Bizans a Karşı Faaliyetleri ve Selçuklu Tahtına Oturması III

7 2. II. Rükneddin Süleymanşah ve III. Aleksios Komnenos ( ) Arasındaki Münasebetler II. Rükneddin Süleymanşah ın Anadolu da Siyasî Birliği Yeniden Sağlaması ve Ölümü III. Kılıç Arslan Dönemi ( ) C. I. Gıyaseddin Keyhüsrev in İkinci Saltanat Döneminde Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( ) I. Gıyaseddin Keyhüsrev in Bizans taki Gurbet Hayatı I. Theodoros Laskaris İle Yapılan Antlaşma: I. Gıyaseddin Keyhüsrev in İkinci Defa Selçuklu Tahtına Oturması (1205) D. IV. Haçlı Seferi ve Bizans ta Yaşanan Gelişmeler IV. Haçlı Seferi, İstanbul un Latinler Tarafından İşgali İznik İmparatorluğu nun Kurulması Trabzon İmparatorluğu nun Kurulması E. I. Gıyaseddin Keyhüsrev in İkinci Saltanat Döneminde Selçuklu-İznik İmparatorluğu Münasebetleri ( ) IV. Haçlı Seferi nin Ardından Anadolu da Yeni Bir Düzenin Kurulması I. Gıyaseddin Keyhüsrev-I. Theodoros Laskaris Arasındaki Antlaşma (1206) Antalya nın Fethi (1207) Selçuklu Devleti ve İznik İmparatorluğu Arasındaki İlişkilerin Gerginleşmesi ve Antiokheia Savaşı (1211) IV

8 II- SULTAN I. İZZEDDİN KEYKAVUS DÖNEMİ ( ) A. I. İzzeddin Keykavus Döneminde İznik İmparatorluğu İle Münasebetler Antiokheia Savaşından Sonra Selçuklu Devleti nde Yaşanan Gelişmeler ve I. İzzeddin Keykavus un Selçuklu Tahtına Oturması Barış Antlaşması Antlaşmanın Ardından İlişkilerin Seyri B. I. İzzeddin Keykavus Döneminde Trabzon İmparatorluğu İle Münasebetler I. İzzeddin Keykavus un Trabzon İmparatorluğu İle Münasebetlerine Yön Veren Gelişmeler Sinop un Fethi (1214) Antalya nın Geri Alınması (1216) III- SULTAN I. ALÂEDDİN KEYKUBAD DÖNEMİ ( ) A. I. Alâeddin Keykubad Döneminde ( ) İznik İmparatorluğu İle Münasebetleri I. Alâeddin Keykubad ın Selçuklu Tahtına Oturması (1220) Uc Bölgelerindeki Mücadeleler Konya-İznik Arasındaki Münasebetler B. I. Alâeddin Keykubad Döneminde Trabzon İmparatorluğu İle Münasebetler Sinop-Trabzon Çatışması Trabzon Seferi V

9 3. Sultan I. Alâeddin Keykubad a Karşı I. Andronikos Gidos ve Celâleddin Harezmşah Arasındaki İttifak ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GERİLEME VE ÇÖKÜŞ DÖNEMİ I- SULTAN II. GIYASEDDİN KEYHÜSREV DÖNEMİ ( ) A. II. Gıyaseddin Keyhüsrev Döneminde İznik İmparatorluğu İle Münasebetler I. Alâeddin Keykubad ın Ölümünden Sonra Selçuklu Devleti nde Yaşanan Gelişmeler Kösedağ Bozgununa Kadar Yaşananlar Kösedağ Bozgunundan Sonraki Gelişmeler: Moğollara Karşı Selçuklu-Bizans İttifakı II- MOĞOL HÂKİMİYETİ DÖNEMİ A. II. İzzeddin Keykavus un İlk Saltanatı, Sonraki Gelişmeler ve Kardeşlerin Ortak Saltanatı Dönemi ( ) II. Gıyaseddin Keyhüsrev in Ölümünden Sonra Selçuklu Devleti nde Yaşanan Gelişmeler Mikhail Palaiologos un Selçuklu Ülkesine Sığınması II. İzzeddin Keykavus un Bizans a Sığınması (1256) II. Theodoros Laskaris Tarafından Desteklenen II. İzzeddin Keykavus un Selçuklu Tahtını Yeniden Ele Geçirmesi VI

10 B. Pervâne Mu înü d-dîn Süleyman Dönemi ( ) II. İzzeddin Keykavus un İkinci Defa Bizans a Sığınması II. İzzeddin Keykavus un Bizans İmparatoru Tarafından Enez Kalesine Hapsedilmesi ve Sonrasında Yaşananlar C. İmparatorluk Merkezinin İstanbul a Taşınmasından Sonra Yaşanan Gelişmeler Anadolu da Bizans Hâkimiyetinin Çökmesi II. Mesud un Saltanatı ve Selçuklu Devleti nin Sonu SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER (RESİMLER VE HARİTALAR) VII

11 ÖNSÖZ Bizans İmparatorluğu ile Türkler arasındaki ilişkilerin başlangıcı, İmparatorluğun kuruluş yıllarına kadar geriye gitmektedir. Bilindiği gibi M.S. IV. yüzyıl sonlarından itibaren Karadeniz in kuzeyinden geçip Balkanlara inen çeşitli Türk toplulukları (Hun, Avar, Bulgar, Peçenek, Uz ve Kıpçak gibi) uzun bir dönem boyunca İmparatorluğun Kuzeybatı sınırlarında ciddi bir tehdit oluşturmuşlardı. Bizans İmparatorluğu, sınırlarını tehdit eden bu Türk kavimlerini, savaş ya da diplomasi yoluyla kontrol altına almayı başarmıştı. Bununla birlikte Bizans yönetimi, İmparatorluğun Anadolu daki eyaletlerini ele geçiren Selçuklu Türklerine karşı aynı başarıyı gösteremedi. Anadolu nun fethi ve Türkleşmesi meselesi, yerli ve yabancı araştırmacıların her zaman büyük ilgi duydukları bir konu olmuştur. XI. yüzyılda başlayan bu sürecin ilk ve en önemli aşaması, büyük oranda Türkiye Selçuklu Devleti devrinde tamamlanmıştı. Sasanîler ve ilk İslâm fetihleri döneminde olduğu gibi geçici başarı ve kazançlar yerine, sistemli bir fetih ve iskân politikası uygulayan Selçuklular, Anadolu nun demografik yapısının değişmesini sağlamışlardır. Ülkemizde bu güne kadar gerek Selçuklu gerekse Bizans İmparatorluğu ile ilgili eserlerde yeri geldikçe iki toplum arasındaki ilişkilere değinilmiştir. Ancak Selçuklu- Bizans ilişkilerini konu alan müstakil bir çalışma henüz yapılmamıştır. Biz bu çalışmamızda taraflar arasında yaşanan siyasî münasebetleri bir bütün olarak ele alıp değerlendirmeye çalıştık. Şüphesiz Selçuklular ile Bizans arasındaki ilişkiler sadece siyasî olaylardan ibaret değildir. Ayrı bir çalışma konusu olabilecek kültürel ve ekonomik ilişkilere de ilgili yerlerde temas ettik. Başlangıcından 1116 yılında kadar olan dönemde Selçuklu-Bizans Münasebetlerini ele aldığımız Yüksek Lisans tezimizde, Türkmenlerin Anadolu ya girişlerinden itibaren başlayan ilişkilerin, Türkiye Selçuklu Devleti nin kurulmasının ardından farklı bir boyut kazandığını gördük. Anadolu da bağımsız bir Selçuklu Devleti nin kurulmasıyla aynı coğrafyayı paylaşmak zorunda olan iki devlet arasındaki ilişkiler, salt savaş meydanlarındaki çarpışmalar şeklinde olmaktan çıkmış, her iki toplumun üyeleri arasında, giderek artan sosyal ve iktisadî ilişkiler de kurulmuştur. Bunun dışında zaman zaman mevcut siyasî iktidara diğerini tercih eden yöre halklarının gönüllü olarak topluca karşı tarafa iltica ettiklerini de yine bu dönemde görmekteyiz. VIII

12 Anadolu da siyasî üstünlüğün Selçuklulardan Danişmendlilere geçtiği 1116 yılından, Türkiye Selçuklu Devleti nin yıkıldığı tarihe kadar olan süreçte iki toplum arasındaki ilişkileri incelediğimiz tezimizi üç bölüm halinde ele alırken, Anadolu da siyasî birliğin sağlandığı I. Mesud ve II. Kılıç Arslan dönemlerini Gelişme, I. Gıyaseddin Keyhüsrev den I. Alâeddin Keykubad ın İktidarının sonuna kadar olan ve devletin gücünün doruğuna ulaştığı dönemi Yükselme ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminden başlayarak Selçuklu Devleti nin yıkılışına kadar olan dönemi ise Gerileme ve Çöküş Dönemi olarak kabul ettik. Öncelikle çalışmamız sırasında tüm yoğunluğuna rağmen bizimle ilgilenen, özel kütüphanesinden yararlanmamıza imkân veren muhterem hocam Prof. Dr. İsmail Aka Bey e teşekkür etmek isterim. Tez konusunun tespit edilmesinde ve çalışmalarımızın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Doç. Dr. Mehmet Ersan a şükranlarımı sunarım. Ayrıca tezimizin sonuna eklediğimiz haritaların hazırlanmasındaki katkılarından dolayı Arş. Gör. Mertcan Akan a ve özel arşivindeki fotoğraflarını kullandığımız Arş. Gör. Dr. Emine Tok a teşekkür ederim. Atina daki çalışmalarımız sırasında bizi kendi evinde ağırlama nezaketini gösteren ve çalışma konumuz ile ilgili düşüncelerini paylaşan Prof. Dr. Aleksios G. C. Savvides e teşekkür ederim. Yine Atina daki American School of Classical Studies bünyesinde bulunan Gennadius Kütüphanesi ve yine Atina daki Ulusal Araştırmalar Merkezi bünyesinde bulunan Bizans Araştırmaları Merkezi çalışanlarına göstermiş oldukları ilgiden dolayı şükranlarımı sunarım. Yusuf Ayönü İzmir 2007 IX

13 KISALTMALAR AP: Arkheion Pontou BF: Byzantinische Forschungen BSOAS: Bulletin of the School of Oriental and African Studies BZ: Byzantinische Zeitschrift CEHE: The Cambrige Economic History of Europe CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CHI: The Cambridge History of Islâm CMH: The Cambridge Medieval History CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae DI: Der Islam DGBİT: Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi DOP: Dumbarton Oaks Papers EHelE: Ekpaidevtikê Hellênikê Enkyklopaideia EI 2 : The Encyclopaedia of Islâm ÉO: Échos D Orient HC: A History of the Crusades HHelE: Hê Historia tou Hellênikou Ethnous İA: İslâm Ansiklopedisi İÜEFTED: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi JRAS: Journal of the Royal Asiatic Society MGE: Megalê Genikê Enkyklopaideia MhelE: Megalê Ellênikê Enkyklopaideia MW: The Moslem World NRS: Nuova Rivista Storica Nuova Rivista Storica:NRS OCP: Orientalia Christiana Periodica ODB: The Oxford Dictionary of Byzantium OHB: The Oxford History of Byzantium REB: Revue des Études Byzantines X

14 SAD: Selçuklu Araştırmaları Dergisi SM: Studi Medievali TAD: Tarih Araştırmaları Dergisi TDVİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi TİD: Tarih İncelemeleri Dergisi TM: Türkiyat Mecmuası TSD: Tarih Semineri Dergisi UBHC: University of Birmingham Historical Journal WZKM: Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes XI

15 KAYNAKLARA DAİR A. Bizans Kaynakları Tarih boyunca çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Türkler hakkında bilgi veren en önemli kaynaklar Çin, İran, Arap, Rus, Bizans, Ermeni, Süryanî ve Latin kaynaklarıdır. Ancak özellikle Türkiye Selçukluları, Beylikler ve Osmanlı tarihi ile ilgili yapılan araştırmalar açısından, XI. yüzyıldan itibaren Anadolu Türk tarihi hakkında verdikleri bilgiler göz önünde tutulduğunda Bizans kaynakları ayrı bir öneme sahiptir. Bizans kaynakları arasında Selçuklular hakkında ilk bilgileri veren kaynağımız, Georgios Cedrenus un Synopsis Historiarum 1 adlı eseridir. XI. yüzyılda yaşadığı bilinen Cedrenus un hayatı hakkında pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Dünyanın yaradılışıyla başlayan eser, 1057 yılına kadar gelmektedir. Bununla birlikte Cedrenus un tarihçi mi yoksa derleyici mi olduğu yönünde tartışmalar vardır. Zira onun Ioannes Skylitzes in kroniğinin yılları arasını kapsayan esas kısmını kopya ettiği bilinmektedir. Selçuklu tarihi hakkında bilgi veren ilk Bizans tarihçisi olması dolayısıyla oldukça önemli olan Cedrenus un eserinde Tuğrul Bey in Anadolu seferi, bu sefer öncesi ve sonrasındaki Selçuklu-Bizans münasebetlerine dair bazı hadiseler ve IV. Romanos Diogenes in Malazgirt de hezimet ile sonuçlanan son seferinden bahsedilmektedir. İlk dönem Selçuklu-Bizans münasebetleri hakkında yararlandığımız eserin Immanuel Bekker in Bonn Corpus undaki neşrinden istifade ettik 2. XI. yüzyıl tarihçilerinden olan Ioannes Skylitzes in hayatı hakkında bilgi bulunmamaktadır civarında öldüğü düşünülen Skylitzes in kroniği tarihleri arasındaki olayları kapsamaktadır. İmparator I. Romanos Lakapenos un ( ) iktidarının sonuna kadar olan dönem için Teophanes Continuatos dan faydalanan Skylitzes in eserinin bundan sonraki bölümleri, günümüzde mevcut olmayan kaynaklara dayandığından oldukça önemlidir. Türkiye Selçuklularının kuruluş dönemi ile ilgili verdiği bilgilerden yararlandığımız Skylitzes in eserinin tam metni bu güne değin 1 Cedrenus un eserinin ilk baskısı Latince çevirisi ile birlikte 1506 yılında Xylander tarafından yapılmıştır. Daha sonra 1647 yılında Goar ve Fabrot tarafından eser Ioannes Skylitzes in kroniği ile birlikte yeniden yayınlanmıştır. 2 Georgius Cedrenus, Synopsis Historiarum, I-II, C.S.H.B., yay., Immanuel Bekker, Bonn Ioannes Skylitzes, Synopsis Historiarum, II, C.S.H.B., yay., Immanuel Bekker, Bonn XII

16 yayınlanmamıştır. Bonn Corpus unda Skylitzes i kopya eden Georgios Cedrenus un eseri yayınlanmıştır. Bizanslı hukukçu ve tarihçi olan Mikhaêl Attaleiatês in kaleme aldığı ve yılları arasındaki olayları kapsayan Historia 4 adlı eseri, Anadolu ya Türk akınlarının yapıldığı dönemi nakletmesi bakımından, Türk tarihi açısından günümüze ulaşan en önemli Bizans kaynaklarından birisidir. Sivil ve askerî mahkemelerde avukatlık yapan Attaleiatês, daha sonra İmparator IV. Romanos Diogenes in yanında askerî hakim sıfatıyla seferlerine refakat etmiştir. Bizans sarayında itibarlı bir mevkiye sahip olan Attaleiatês in yılları arasında cereyan eden olayları canlı bir şahid olarak tasvir etmesi bakımından eseri son derece kıymetlidir. Attaleiatês in kitabı daha sonraları Nikephoros Bryennios, Anna Komnena ve Ioannes Zonaras gibi pek çok tarihçinin yararlandığı bir kaynaktır. Eserde Selçuklu-Bizans ilişkileri dışında, Peçenek-Bizans savaşları ile Oğuz ve Kumanlardan bahsedilmektedir. Ancak eserin bizim için en önemli tarafı Türklerin Anadolu ya düzenlediği ilk akınlar, IV. Romanos Diogenes in Anadolu seferleri ve Malazgirt savaşı hakkında verdiği ayrıntılı bilgilerdir. Çalışmamızda IV. Romanos Diogenes in Anadolu seferleri, Malazgirt savaşı ve sonrasındaki Selçuklu-Bizans münasebetleri konusunda, eserin Iôannês D. Polemês tarafından yapılan neşrini kullandık 5. Çalışmamız sırasında yararlandığımız XI. yüzyıla ait diğer bir Bizans kaynağı Prenses Anna Komnena nın, babası I. Aleksios Komnenos un hayatını anlattığı Aleksiad 6 adlı eseridir. İmparator I. Aleksios Komnenos un ( ) saltanatı döneminde Selçuklu- Bizans münasebetleri ile ilgili olarak bilgi veren en önemli kaynak durumundaki bu eserde Anna, yılları arasındaki olayları tasvir etmiştir. 4 İki yazması bilinen (Paris ve Madrid) eserin Latince çevirisi ve metni Brunet de Presle-Immanuel Bekker tarafından 1853 de Bonn serisinde yayınlanmıştır (Michaelis Attaliotae, Historia, yay., Brunet de Presle-Immanuel Bekker, C.S.H.B., Bonn 1853). Ayrıca eserin 1056 yılına kadar olan kısmı H. Gregoire tarafından 1958 yılında Fransızca ya çevrilmiştir. 5 Mikhaêl Attaleiatês, Historia, yay., Iôannês D. Polemês, Atina Eserin tafsilatlı bir yorumuyla birlikte Fransızca çevirisi: Anna Komnena, Aleksiade, Collection Byzantine de l Association Guillaume Bude, I-III, nşr. B. Leib, Paris 1937, 43, 45; diğer baskısı: Ducange, R.H.C.G., I, bir diğer baskısı: A. Reifferscheid, I-II, Leipzig 1884 de yapılmıştır. Ayrıca İngilizce çevirisi Elizabeth A. S. Dawes, The Alexiad of Princess Anna Komnena, London 1928, 1967; Almanca tercümesi Köln 1995; Türkçe çevirisi Bilge Umar, Alexiad, Anadolu da ve Balkan Yarımadası nda İmparator Alexios Komnenos Dönemi nin Tarihi Malazgirt in Sonrası, İstanbul XIII

17 I. Aleksios Komnenos un saltanatı boyunca Selçuklular ile olan münasebetleri, 1096 yılında başlayan I. Haçlı seferi sırasında Haçlıların, Bizans ve Türklerle olan temasları konusunda sık sık başvurduğumuz Aleksiad, ayrıca Çaka Bey in ortaya çıkışı, ilk faaliyetleri ve I. Kılıç Arslan tarafından ortadan kaldırılması hakkında ayrıntılı bilgiler içermektedir. Türklere karşı düşmanlık içinde olan Anna nın taraflı anlatımı, kronoloji bakımından mevcut olan karışıklıklar ve aktarılan olayların tarihlerinin net olarak verilmemesi gibi eksikliklerin dışında Aleksiad, diğer kaynaklarda belirtilmeyen hadiseleri tafsilatlı bir şekilde anlatması bakımından oldukça önemlidir. Çalışmamız sırasında eserin, A. Dawes tarafından yapılan İngilizce ve Bilge Umar tarafından yapılan Türkçe çevirisini kullandık. Bizans edebiyatının önemli temsilcilerinden birisi olan Mikhail Psellos un Khronographia sı yılları arasındaki olayları anlatmaktadır. IX. Konstantinos Monomakhos döneminde Bizans sarayındaki en itibarlı kişilerden birisi olan Psellos un bu nüfuzu, IV. Romanos Diogenes döneminde biraz zayıflamışsa da, yine saraydaki etkinliği devam etmiştir. Psellos un eseri, özellikle IV. Romanos Diogenes dönemindeki Selçuklu-Bizans mücadeleleri, Malazgirt Savaşı ve sonrasındaki gelişmeler hakkında verdiği bilgiler açısından oldukça önemlidir. Ancak yazarın kendisini ve sevdiklerini haklı çıkaracak bir tutum içinde olması, buna karşılık sevmediklerine, özellikle de IV. Romanos Diogenes e karşı ağır ifadeler kullanması, eserin tarafsızlığı konusunda şüpheler uyandırmaktadır. Psellos un bu eserinden, E.R.A. Sewter tarafından yapılan İngilizce ve Işın Demirkent in yaptığı Türkçe çeviriyi 8 kullanarak yararlandık. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte XII. yüzyılın ikinci yarısında yaşadığı bilinen tarihçi ve ilahiyatçı Iôannês Zônaras ın Kroniği 9, çalışmamız sırasında 7 El yazması tek nüshası Paris te olan bu eser, ilk olarak C.N. Sathas tarafından 1874 te yayınlandı: Funeral Oration on John Xophilions, Bibliotheca Graeca Mediii Aevi, IV, daha sonra metni ve Fransızca çevirisi ile birlikte de Paris te basıldığı gibi (Michael Psellos, Chronographi Ou Histoire d un Siecle de Byzance , I-II, Paris ) İngilizce çevirisi E. R. A. Sewter tarafından 1952 de Leiden de 1953 te New Haven da, 1966 da Londra da yayınlanmıştır (Psellos, The Chronographia of Michael Psellus, İngilizce çev., E. R. A. Sewter, New Haven 1953). 8 Işın Demirkent, Mikhail Psellos un Khronographia sı, T.T.K. yayınları, Ankara Eser Bonn serisinde Latince çevirisi ve metni ile birlikte M. Pinder tarafından de (I-II. Cilt) ve Th. Büttnerwobst tarafından 1897 de (III. Cilt) yayınlanmıştır. J. Millet de S. Amour tarafından yapılan Fransızca çevirisi (Chroniques ou Annales de Jean Zonaras) ise 1560 yılında Lyon da ve 1583 yılında Paris te basılmıştır. Zônaras ın bu eserinin Almanca çevirisi Erich Trapp tarafından 1986 da Graz da XIV

18 müracaat ettiğimiz bir diğer Bizans kaynağıdır. Dünyanın yaratılışından başlayarak 1118 e kadar gelmekte olan eser, daha önceki Bizans kaynaklarına dayanmaktadır. Zônaras ın, eserini kaleme alırken Attaleiatês, 976 yılı sonrasındaki olaylar için Psellos ve Skylitzes in dışında günümüze ulaşmayan bir kaynaktan yararlanmış olması ve tarafsız anlatımı kitabının değerini arttırmaktadır. IV. Romanos Diogenes in Anadolu seferleri, Malazgirt savaşı ve sonrası ile ilgili bilgiler için eserin Iordanês Grêgoriadês tarafından yapılan neşrini 10 kulandık. Malazgirt savaşında sol kanat kuvvetlerine komuta eden, sonraları VII. Mikhail Dukas a karşı bir ayaklanma teşebbüsünde bulunduğu için 1078 de I. Aleksios Komnenos tarafından mağlup edilerek gözlerine mil çektirilen komutanın torunu Nikêforos Vryennios un Ylê Istorias 11 adlı eseri, yılları arasında meydana gelen olayları içermektedir. Prenses Anna Komnena nın kocası olan Vryennios un kitabı daha çok bir aile tarihçesi karakterinde olup, tarihî olaylardan ziyade Komnenos ailesinin hayatı ile ilgilidir. Vryennios un eserinden, Malazgirt savaşı ile ilgili olarak verdiği bilgilerin dışında, Türkiye Selçuklu Devleti nin kurucusu Süleymanşah ve kardeşi Mansur un Batı Anadolu daki faaliyetleri, Bizans tahtında hak iddia ederek ayaklanan Botaniates ve Melissenos ile olan temasları ve bu sayede hâkimiyet sahalarını nasıl genişlettikleri konusundaki bilgiler için, Dêmêtrês Tsougkarakês-Despoina Tsougklidou tarafından yapılan neşri ve O. Kazanlı tarafından Türkçe ye çevrilen fakat henüz yayınlanmamış olan Türk Tarih Kurumu ndaki nüshayı kullandık yılları arasında Denizli yakınındaki Khonai de doğan Niketas Khoniates, genç yaşta ailesi tarafından İstanbul a gönderilerek iyi bir eğitim alması sağlanmıştır. Bundan sonra bir süre avukatlık yapan Niketas, ardından Angelos yapılmıştır. Erich Trapp, Militärs und Höflinge im Ringen um das Kaisertum, 969 bis 1118 (Nach der Chronik des Johannes Zonaras), Graz Iôannês Zônaras, Epitomê Istoriôn, C. III, yay., Iordanês Grêgoriadês, Atina Bu kaynağın P. Possinus tarafından 1661 de kullanılan tek el yazması bugün kayıptır. Eser Bonn serisinde Latince çevirisi ile birlikte 1836 da A. Meineke tarafından basılmıştır. (Nicephori Bryenni, Commentari, yay. ve Lat. çev., A. Meineke, C.S.H.B., Bonn 1836). H. Grégoire tarafından 1953 yılında Fransızca çevirisi yayınlanan eserin bir diğer Fransızca çevirisi metni ile birlikte 1975 te basılmıştır. (Nicephore Bryennios, Histoire, Introduction, texte, traduction et notes par Paul Gautier, Bruxelles: Byzantion, 1975). Ayrıca Vryennios un eserinin Türklerle ilgili bazı bölümlerinin Türkçe çevirisi yapıldığı gibi (V.Y. Muçoğlu, Türklük, sayı 11 (1940), , sayı 12 (1940), , sayı 13 (1940), ) tam olarak Türkçe çevirisi O. Kazanlı tarafından yapılmış fakat henüz basılmamıştır (O. Kazanlı, Tarihi Hatıralar, (Türk Tarih Kurumu nda Basılmamış nüsha). 12 Nikêforos Vryennios, Ylê Istorias, Dêmêtrês Tsougkarakês-Despoina Tsougklidou, Atina 1996, Türkçe çev., O. Kazanlı, Tarihi Hatıralar, (Türk Tarih Kurumu nda Basılmamış nüsha). XV

19 hanedanı ( ) döneminde saraya girerek saray ve devlet idaresinde önemli görevlere yükseltilmiştir Nisan ında İstanbul un Latinler tarafından işgal edilmesinin ardından şehri terk ederek İznik e sığınan Niketas, son yıllarını I. Theodoros Laskaris in himayesinde saray hizmetinde geçirdikten sonra 1213 yılında bu şehirde ölmüştür. Niketas ın, İznik te geçen son yıllarında kaleme aldığı Tarihi, yılları arasındaki dönem ile ilgili en önemli kaynaklardan birisidir. Özellikle Sultan I. Mesud ( ) ve II. Kılıç Arslan ( ) dönemi Selçuklu tarihi hakkında verdiği ayrıntılı bilgiler, Türk tarihi açısından son derece önemlidir. İlk olarak Rönesans dönemi bilginlerinden Hieronymmus Wolf tarafından 1557 yılında yayınlanan Niketas ın eseri, bundan sonra kısmen ya da tamamen çeşitli dillere çevrilerek defalarca basılmıştır 13. Çalışmamızın pek çok yerinde kullandığımız Niketas ın bu eserinden Harry J. Magoulias ın İngilizce çevirisi ile birlikte Fikret Işıltan ve Işın Demirkent tarafından yapılan Türkçe çevirileri kullandık 14. XII. yüzyıl Bizans tarihçilerinden bir diğeri, 1143 yılından sonra doğan Ioannes Kinnamos tur. Onun yılları arasındaki dönemi kapsayan Tarihi 15, II. Ioannes Komnenos ( ) ve I. Manuel Komnenos ( ) un saltanatları zamanında geçen olayları içermektedir. Kinnamos, görgü tanığı olmadığı II. Ioannes Komnenos dönemi olaylarını oldukça kısa bir şekilde anlatmaktadır. Asıl ağırlık verdiği dönem, I. Manuel Komnenos un iktidarı dönemidir. Özellikle I. Manuel Komnenos zamanında Selçuklu-Bizans münasebetleri ile ilgili verdiği bilgilerden yararlandığımız eserin, 13 Nicetae Choniatae, Historia, yay. ve Lat. çev., Immanuel Bekker, Bonn 1835; Franz Grabler, C.I, Die Krone der Komnenen: die Regierungszeit der Kaiser Johannes und Manuel Komnenos ( ) aus dem Geschichtswerk des Niketas Choniates; C.II, Abenteurer auf dem Kaiserthron. Die Regierungszeit der Kaiser Alexois II, Andronikos und Isaak Angelos ( ) aus dem Geschichtswerk des Niketas Choniates; CIII, Die Kreuzfahrer erobern Konstantinopel : die Regierungszeit der Kaiser Alexios Angelos, Isaak Angelos und Alexios Dukas, die Schicksale der Stadt nach der Einnahme sowie das "Buch von den Bildsaulen" ( ) aus dem Geschichtswerk des Niketas Choniates, Graz-Wien- Köln Nicetas Choniates, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates, Translated by Harry J. Magoulias, Detroit 1984; Türkçe çev., Fikret Işıltan, Histoira (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Ankara 1995; Türkçe çev., Işın Demirkent, Niketas Khoniates in Historia sı ( ), İstanbul Ioannes Kinnamos, Epitome rerum ab Ioanne et Alexio (!) Comnenis gestarum, yay., A. Meineke, C.S.H.B., Bonn XVI

20 Charles M. Brand tarafından yapılan İngilizce ve Işın Demirkent tarafından yapılan Türkçe çevirisini kullandık de İstanbul da doğan ve 1282 de aynı şehirde ölen Geôrgios Akropolitês in, VIII. Mikhail döneminde kaleme aldığı Khronikê Syngrafê 17 başlıklı eseri İznik İmparatorluğu dönemi ile ilgili en önemli kaynak konumundadır yılları arasındaki olayların anlatıldığı eser, Selçuklular ile İznik yönetimi arasındaki münasebetler hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. Çalışmamız sırasında, İznik İmparatorluğu döneminde Selçuklu-Bizans münasebetleri hakkında başvurduğumuz eserin, Antônios D. Panagiôtou tarafından yapılan neşrini kullandık 18. Nikêforos Grêgoras ın tarihleri arasındaki dönemi kapsayan Rômaikê Historia sı 19, yine İznik İmparatorluğu dönemi hakkında bilgi veren diğer bir kaynaktır. XIII. yüzyılın sonlarında doğan ve XIV. yüzyılın ikinci yarısında ölen Grêgoras ın eseri, Akropolitês in eserine göre daha uzun bir dönemi kapsamaktadır. Olayların görgü tanığı olması dolayısıyla, XIV. yüzyılın ilk yarısındaki hadiseler ile ilgili çok daha ayrıntılı bilgiler veren Grêgoras, İznik İmparatorluğu dönemi ile ilgili bilgiler de vermektedir. Çalışmamız sırasında sık sık başvurduğumuz Grêgoras ın eserinden, Dêmêtrês Moshos un neşrini kullanarak istifade ettik 20. XIV. yüzyıla ait kapsamlı son Bizans kaynağı Georgios Pakhymeres in Relations Historiques 21 adlı eseridir tarihleri arasındaki dönemi kapsayan bu eser de, Grêgoras ın eseri gibi başkentin İstanbul a taşınmasının ardından yaşanan gelişmeler açısından son derece önemlidir. Özellikle bu süreç içerisinde Anadolu da meydana gelen gelişmeler ve Türklerin Batı Anadolu bölgesine yayılması hakkında ayrıntılı bilgiler verilmektedir. XIII. yüzyılın ikinci yarısındaki münasebetler ile ilgili olarak 16 John Kinnamus, Deeds of John and Manuel Comnenus, İngilizce çev., Charles M. Brand, New York: Columbia University Press 1976; Türkçe çev., Işın Demirkent, Ioannes Kinnamos un Historia sı ( ), Ankara Georgii Acropolitae, Opera, ed. A. Heisenberg, 2 cilt, Leipzig Geôrgios Akropolitês, Khronikê Syngrafê, yay., Antônios D. Panagiôtou, Atina Nicephorus Gregoras, Byzantina Historia, yay., L. Schopen-I. Bekker, C.S.H.B., 3 cilt, Bonn ; Jan Louis van Dieten, Nikephoros Gregoras, Rhomäische Geshichte, 3 cilt, Stuttgart Nikêforos Grêgoras, Rômaikê Historia, C.I, ( ), yay., Dêmêtrês Moshos, Atina Goergii Pachymeris De Meichalele et Andronico Palaeologis, yay., Immanuel Bekker, 2 cilt., Bonn 1835; Pakhymeres, Georgios, Relations Historiques, C.I-II, notlar Albert Failler Fransızca çev., Vitalien Laurent, Paris 1984; C. IV, notlar ve Fransızca çev., Albert Failler, Paris XVII

21 yararlandığımız eserin Albert Failler ve Vitalien Laurent tarafından yapılan neşrini kullandık yılları arasında Trabzon Metropolitliği yapan John Lazaropoulos un kaleme aldığı Logos ôs en Synopsei Dialamvanôn tên Genetthlion êmeran tou en Thavmasi Perivoêtou kai Megalathlou Evgeniou başlıklı risale, de Selçuklular tarafından düzenlenen Trabzon seferi ile ilgili en ayrıntılı bilgileri vermektedir. Bununla birlikte Lazaropoulos un kayıtlarında pek çok efsanevî unsurların yer almasının yanı sıra kronolojik karışıklıklar da mevcuttur. Çalışmamız sırasında Lazaropoulos un eserinin Papadopoulos-Keremeus tarafından yapılan neşrinden yararlandık /1400 de Trabzon da doğan ve 18 Kasım 1472 de Ravenna da ölen geç dönem Bizans bilim adamı ve ilahiyatçılarından olan Vêssariôn 1423 yılında rahip olmuş ve 1437 de İznik Metropoliti olarak atanmıştı da Katolikliği seçen Vêssariôn bundan sonra hayatının çoğunu İtalya da geçirmiştir. Çeşitli üst düzey görevlerde bulunan Vêssariôn, iki defa da Papalık için aday olmuştur. Kariyeri boyunca pek çok eser yazan Vêssariôn un bizim burada yararlandığımız çalışması Trabzon hakkındaki kasidesidir. Muhtemelen de kaleme aldığı bu kaside de Vêssariôn Trabzon un deniz gücü, askerî yapısı, güçlü surları üzerinde durmaktadır. Ayrıca Trabzon un yerleşim planı, İmparatorluk sarayı ve şehrin ticarî önemi hakkında da bilgiler vermektedir yılındaki olaylar ile ilgili olarak bu kasidenin Lampsides tarafından yapılan neşrini kullandık 23. Trabzon daki Komnenlerin resmî tarihçisi olan Panaretos yılları arasında yaşamıştır. III. Aleksios Komnenos tarafından 1363 yılında Protosebastos ve Protonotarios unvanı verilen Panaretos, İmparator ile birlikte sayısız seferlere katılmış, iki defa da İstanbul u ziyaret etmiştir. Panaretos un Kroniği Trabzon ile ilgili en önemli yerel kaynaklardan birisidir yılları arasındaki olayların anlatıldığı eserin özellikle yazarın olayların canlı şahidi olduğu arasındaki bölümü çok önemlidir ve eserin ilk bölümlerine göre çok daha ayrıntılıdır. Panaretos bu eserinde daha çok resmî hayat ile ilgili olaylar üzerinde durmuştur. Biz bu çalışmamızda 1222/23 22 Iôsêf Lazaropoulos, Logos ôs en Synopsei Dialamvanôn tên Genetthlion êmeran tou en Thavmasi Perivoêtou kai Megalathlou Evgeniou, Papadopoulos-Keremeus, Fontes Historiae Imperii Trapezuntini, ed., Adolf M. Hakkert, Amsterdam 1965, s Vêssariôn, Engkômion eis Trapezountos, yay., O. Lampsidês, O «eis Trapezounta» Logos tou Bêssariônos, Arkheion Pontou, 39, (1984), s XVIII

22 yılında Selçukluların Trabzon üzerine düzenledikleri sefer ile ilgili olarak eserin Türkçe çevirisinden yararlandık 24. Çalışmamız sırasında kullandığımız Trabzon İmparatorluğu kaynaklarının sonuncusu Kônstantinos Loukitês in Engkômion eis Agion Megalomartyra tou Khristou Evgenion kai tous Synathlous aftou Kanidion, Oyalerianon kai Akylan tous en Trapezounti Martyrêsantas 25 başlıklı eseridir. B. Ermenice Kaynaklar Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte XI. yüzyılın sonlarıyla XII. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Urfalı Mateos un Vekayinâmesi den 1136 yılına kadar olan olayları içermektedir. Bu esere Papaz Grigor tarafından zeyl yapılarak 1163 yılına kadar meydana gelen olaylar anlatılmıştır. Yakın Doğu ve Türk tarihi hakkında önemli bilgiler veren Ermenice kaynaklar arasında Urfalı Mateos un Vekayinâmesi diğer kaynaklarda bahsedilmeyen birçok olayı ayrıntılı bir şekilde anlatması bakımından özel bir yere sahiptir. Müellifin eseri başlıca üç kısımdan oluşmaktadır. Bu kısımlarda kronolojik sıra ile yılları arasındaki olaylar birinci kısımda, yılları arasındaki olaylar ikinci kısımda ve son olarak yılları arasındaki olaylar üçüncü kısımda kaydedilmiştir. 24 Mihaêl Panaretos, Peri tôn tês Trapezountos Vasileôn tôn Megalôn Komnênôn Opôs kai Pote kai Poson Ekastos Evasilevsen, yay., A. Hahanov, Panaret in Trabzon Tarihi, Türkçe çev., Enver Uzun, Trabzon Kônstantinos Loukitês, Engkômion eis Agion Megalomartyra tou Khristou Evgenion kai tous Synathlous aftou Kanidion, Oyalerianon kai Akylan tous en Trapezounti Martyrêsantas, yay., Papadopoulos-Keremeus, Fontes Historiae Imperii Trapezuntini, ed., Adolf M. Hakkert, Amsterdam 1965, s Mateos un bu eserinin Haçlı seferleri ile ilgili kısmını ilk önce Fransız Ed. Dulaurier, 1850 de çevirmiş ve yayınlamıştır. Aynı yazar eserin tamamını 1858 de Paris Milli kütüphanesindeki üç yazma nüshadan çevirerek yayınlamıştır. Ed. Dulaurier daha sonra 1869 da aynı eserin Haçlı seferi ile ilgili kısmını Recueil des Historiens de la Croisades adlı serinin Documents Arméniens bölümünün birinci cildinde yayınlamıştır. Eserin Ermenice metni ise 1869 da Kudüs Ermeni manastırı matbaasında daha eski üç yazma nüsha üzerinden basılmıştır. Eserin diğer dillere çevirisi için bkz. Hrant D. Andreasyan, Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları, Tarih Dergisi, I/1, İstanbul 1950, s.108. XIX

23 Mateos un bu eserinden Selçukluların Bizans ile olan münasebetleri ve Haçlılar ile olan savaşları konusunda Hrant D. Andreasyan ın yaptığı Türkçe çeviriyi 27 kullanarak istifade ettik. Çalışmamız sırasında kullandığımız bir diğer Ermenice kaynak, XIII. yüzyıl Ermeni müelliflerinden Simpat ın yılları arasındaki olayları kapsayan Vekayinâmesi dir. Kilikya Ermeni Krallığı tarihini yazmış olan Simpat ın eserinin büyük bir kısmı Mateos un kitabının özetidir yılları arasındaki olayları anlatan kısmı bizzat Simpat tarafından kaleme alınan eserin 1274 den 1331 yılına kadar olan kısmı ise adı bilinmeyen bir yazar tarafından yazılmıştır. Kilikya Ermeni Krallığı, Türkiye Selçukluları, Memlûkler ve Karamanlılar hakkında önemli bilgiler veren Simpat ın bu eserinden faydalanmak için Hrant D. Andreasyan tarafından yapılan fakat henüz basılmamış olan Türk Tarih Kurumu ndaki nüshayı 28 kullandık. Yine XIII. yüzyıl Ermeni müellifi olan Vardan Vartabet in yazdığı Cihan Tarihi 29 vardır. Yaratılıştan başlayan eserin, özellikle yılları arasındaki olayları kapsayan kısmı, Selçukluların Anadolu yu fethi, Bizanslılar ve Haçlılara karşı olan savaşlarını kronolojik olarak anlatması bakımından araştırmamız için faydalı olmuştur. Çalışmamız sırasında eserin Hrant D. Andreasyan ın Türkçe çevirisinden 30 faydalandık. Kilikya Ermeni Krallığı nın tarihi olan ve Urfalı Vahram tarafından kaleme alınan Vekayinâme de Selçuklular, Bizans ve Haçlılar ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Çalışmamızda Türklerin Anadolu ya düzenledikleri ilk akınlar ile ilgili olarak eserin Hrant D. Andreasyan tarafından yapılan, fakat henüz basılmamış olan Türk Tarih Kurumu ndaki nüshasından 31 yararlandık. 27 Urfalı Mateos, Vekayinâme, Türkçe çev., H. D. Andreasyan, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi ( ) ve Papaz Grigor un Zeyli ( ), 2. Baskı, Ankara Simpat Vekayinâmesi ( ), Türkçe çev., Hrant D. Andreasyan. (Türk Tarih Kurumu nda Basılmamış nüsha). 29 Ermenice metin 1861 de Moskova da, 1812 de Venedik te basılmıştır yılları arasındaki olayları kapsayan kısmı Fransızca terc. Ed. Dulaurier, Les Mongols d Agres les historiens Arméniens, Journal Asiatique, October-November Vardan Vartabet, Türk Fütühatı Tarihi ( ), Tarih Semineri Dergisi, ½, Türkçe çev., Hrant D. Andreasyan, İstanbul 1937, s Urfalı Vahram, Kilikya Kralları Tarihi, Türkçe çev., Hrant D. Andreasyan, (Türk Tarih Kurumu nda Basılmamış nüsha). XX

24 Eserini 1241 yılında yazmaya başlayan ve 1265 te tamamlayan Genceli Kiragos un Ermeni Tarihi nin 32 en önemli tarafı Moğol istilası ile ilgili bilgiler verdiği kısmıdır. Bu bölümde Ortadoğu yu istila eden Moğolların dinleri, dilleri, teşkilatları, gelenek ve görenekleri hakkında ayrıntılı bilgiler verilmektedir. Çalışmamız sırasında istifade ettiğimiz eserin Türkçe çevirisini kullandık 33. C. Süryanîce Kaynaklar 1126 yılında Malatya da doğan Süryanî Mikhail in kaleme aldığı Vekayinâme 34 Anadolu Türk Tarihi açısından en önemli Süryanî kaynağıdır yılında Süryanî kilisesi Patriği olan Mikhail in yazdığı bu eser, Süryanî kilisesi tarihi etrafında 1195 yılına kadarki olayları ihtiva eden bir dünya tarihidir. İslâm tarihi ve özellikle Selçuklu tarihi ile ilgili olarak önemli bilgiler içermektedir. Anadolu ya düzenlenen ilk Türkmen akınları, Malazgirt savaşı ve Türkiye Selçukluları ile ilgili bilgiler için Hrant D. Andreasyan tarafından yapılan fakat henüz basılmamış olan Türk Tarih Kurumu ndaki nüshayı kullandık. Çalışmamızda kullandığımız bir diğer Süryanî kaynağı Abû l-farac İbnu l Ibrî nin (Bar Habraeus) Kronolojisi dir yılında Malatya da doğan ve Yahudi bir doktor olan babası tarafından iyi bir eğitim alması sağlanan müellifin eseri yaratılıştan başlayarak 1285 yılına kadar olan olayları kapsamaktadır. Üç kısımdan oluşan eserin birinci bölümü 1285 e kadar ki olayların siyasî tarihidir. İkinci ve üçüncü bölümler ise kilise tarihinden bahseder. Abû l-farac ın ölümünden sonra kardeşi Bar Sawma Sofi ve diğer bazı yazarlar bu eseri devam ettirerek 1297 ye kadar olan olayları kaydetmiştir. 32 S.118 e bak. 33 Genceli Kiragos, Ermeni Müelliflerine Nazaran Moğollar, Türkçe çev., Ed. Dularier, Türkiyat Mecmuası, II, İstanbul 1926, s Ermenice metni 1871 de Kudüs te basılan eser ayrıca V. Langlois ve Ed. Dulaurier tarafından 1848 de, Shabau tarafından 1924 te Fransızcaya çevrilmiştir. 35 Kitap ilk olarak 1663 te İngilizce çevirisiyle birlikte Historia orientalis autore Gregoria adıyla Oxford da basılmıştır yılında yapılan Almanca tercümesi yıllarında üç cilt halinde yayınlanmıştır.1890 ve 1958 de Anton Sâlihânî tarafından Beyrut ta yeni baskıları yapılan kitap ayrıca P. Bedyan tarafından Chronicon Syriacum adıyla 1890 da Paris te neşredildiği gibi E.W. Budge tarafından İngilizce ye çevrilerek The Chronography of Gregory Abû l-farac adıyla 2 cilt halinde 1932 de Londra da basılmıştır. XXI

25 Çalışmamızın birçok yerinde kullandığımız eser için Ömer Rıza Doğrul un Türkçe çevirisinden 36 istifade ettik. Araştırmamızda kullandığımız diğer bir Süryanî kaynağı müellifi bilinmeyen Anonim Süryani Vekayinamesidir 37. Bir Papaz tarafından 1240 lı yıllarda kaleme alınan bu eser de yılına kadar olan dönemi kapsamaktadır. Özellikle Haçlıların Urfa ya hâkim oldukları dönem ( ) hakkında önemli bilgiler bulunan eserden A. S. Tritton tarafından yapılan İngilizce ve Vedii İlmen tarafından yapılan Türkçe çeviriyi kullanarak istifade ettik 38. D. Arapça Kaynaklar yılları arasında yaşayan İbnü l-esir in yazdığı el-kâmil fî t-târîh adlı eser çalışmamız sırasında en fazla kullandığımız Arapça kaynaktır. İyi bir tahsil görmüş olan İbnu l Esîr in bu eseri insanlığın yaratılışından 1231 yılına kadar olan hadiseleri içermektedir. Kendisinden önceki tarihçileri eleştirmekten çekinmeyen müellifin güzel bir üslûpla kaleme aldığı eseri, İslâm ve Türk tarihi açısından son derece önemlidir. XII ciltten oluşan eserin IX. ve X. ciltlerinden Selçuklular ile ilgili bilgiler için Beyrut baskısını ve Abdülkerim Özaydın tarafından yapılan Türkçe çeviriyi kullandık yılları arasında yaşayan Sıbt İbnu l-cevzî nin Mir âtu z-zemân fî Târîh il  yân 40 adlı eseri büyük bir İslâm tarihidir. Kitabın ilk kısmı genellikle eski eserlerin özeti şeklinde olup pek fazla değer taşımaz tarihinden sonra ve özellikle yılları arasındaki olaylar hakkında verdiği bilgiler Garsunnime nin Uyûn et- Tevârîh adlı eserinden alınmış olması bakımından son derece önemlidir. Eserin bir diğer önemli tarafı yazarın kendi dönemine ait olayları canlı bir şahit olarak tasvir 36 Abû l-farac İbnu l-ibrî (G. Barhebraeus), Abû l-farac Tarihi, İngilizce den Türkçe ye çev., Ö. R. Doğrul, I-II, 2. Baskı, Ankara Anonim Süryani Vekayinamesi, yay., J.B.Chabot, Chronicon (Syriacum) ad annum chr. 1203/4 pertinens, CSCO III, Paris Anonim Süryani Vekayinamesi, The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle İngilizce çeviri ve notlar A.S. Tritton-H.A.R. Gibb, Journal of the Royal Asiatic Society, 1933, I. Kısım, s , II. kısım, s ; Türkçe çev., Vedii İlmen, I. ve II. Haçlı Seferleri Vekayinamesi, İstanbul İbnü l-esir, el Kâmil fî t-târîh, neşr. Carolus Johannes Tornberg, Beyrut 1386/1966, 475; Türkçe çev., Abdülkerim Özaydın, İstanbul Eserin birinci cildi İhsan Abbas ın tahkikiyle 1985 yılında Kahire de, yılları arasındaki kısmı tahkiksiz olarak 1951 yılında Haydarabad da basılmıştır. Ayrıca Jewet tarafından 1907 yılında Chicago da faksimile bir baskısı daha yapılmıştır. XXII

26 etmesindendir. Malazgirt savaşı öncesinde Anadolu ya düzenlenen Selçuklu akınları, Malazgirt savaşı ve sonuçları, Türkiye Selçukluları hakkındaki bilgiler için eserden Ali Sevim in Selçuklu tarihi ile ilgili bölümleri seçerek yaptığı neşrinden 41 istifade ettik yılında Dımaşk ta doğan İbn Kalânisî, Hilâl b. el-mehâsin es-sâbi nin tarihine zeyl olarak bir Dımaşk tarihi yazmıştır. Kalânisî yılları arasında kaleme aldığı kitabında Türklerin Dımaşk ı fethinden itibaren kendi zamanına kadar geçen hadiseleri kaydetmiştir. Çalışmamız ile ilgili olarak eserin H. F. Amedroz tarafından yapılan neşrini kullandık yılında Halep te doğan Azîmî nin yazdığı Tarih çalışmamızda kullandığımız bir diğer Arapça kaynaktır. el-azîmî Tarihi 43 diye bilinen bu eser 1143 yılı olaylarıyla son bulan kısa bir İslâm tarihidir. İlk Selçuklu akınları sırasında Bizans ile olan çatışmalar ve Türkiye Selçuklu sultanları hakkındaki bilgiler için eserin Ali sevim tarafından yapılan çevirisinden yararlandık. Halepli meşhur tarihçi İbnu l- Adîm in ( ) Bugyetu t-taleb fî Târîh Haleb 44 adlı eseri Halep te yaşamış ya da Halep e uğramış önemli şahsiyetlerin hayatları ve eserlerinin anlatıldığı bir kitaptır. Alp Arslan hakkında verilen ayrıntılı bilgiler için başvurduğumuz eserden Ali Sevim in Selçuklu devlet adamlarının biyografilerini seçerek yaptığı tenkitli neşrinden faydalandık 45. İbnu l- Adîm in başvurduğumuz bir diğer eseri Zubdetu l-haleb min Târîh Haleb dir 46. İbnu l- Adîm bu eseri Bugyetu t-taleb fî Târih Haleb deki siyasî tarihe dair bilgilere diğer kaynaklardan ilaveler yaparak kaleme almıştır. Bu eserden de ilgili bölümler için Samî Dahhân tarafından 1954 de Dımaşk ta yapılan neşri kullanarak istifade ettik Sıbt İbnü l Cevzî, Mîr âtü z-zeman fî Tarih il Âyan, yay. Ali Sevim, Ankara İbn Kalânisî, Zeyl Târîh Dımaşk, yay., H. F. Amedroz, Leyden Claude Cahen eserin 1063 yılı olaylarından sonraki kısmını J.A., 1938, de yayınlamıştır. Ayrıca 1041 tarihinden sonraki kısmı Ali Sevim tarafından notlarla Türkçe ye çevrilmiş ve T.T.K. yayınları arasında 1988 yılında Ankara da basılmıştır (Azimî, Tarih, nşr. ve Türkçe çev., Ali Sevim, Azimî Tarihi Selçuklular ile İlgili Bölümler, Ankara 1988). 44 Eserin F. Sezgin tarafından 1986 da Frankfurt ta fotoğraf baskısı; Dâr el-fikr tarafından Beyrut ta basılmıştır. 45 İbnü l-adîm, Bugyetü t-taleb fî Tarih Haleb (seçmeler), çeviri, notlar ve açıklamalar Ali Sevim, Biyogrofilerle Selçuklular Tarihi, Ankara Günümüze kadar gelen bu eser Sâmi Dahhân tarafından 1951, 1954 ve 1968 yıllarında Dımaşk ta Fransız Enstitüsü yayınları arasında basılmıştır. 47 İbnu l- Adîm, Zubdetu l-haleb min Târîh Haleb, II, yay., Samî Dahhân, Dımaşk XXIII

27 1245 yılında ölen Bundârî nin, İmâdeddin Isfahanî nin çok süslü bir üslûpla kaleme aldığı Selçuklu tarihine dair eserini güzel bir şekilde özetleyip sadeleştirerek kaleme aldığı Zubdetu n-nusra ve Nuhbetu l-usra 48 adlı eseri Selçuklu tarihi hakkında ayrıntılı bilgiler veren en önemli kaynaklardan birisidir. Çalışmamızla ilgili bölümler için eserden Kıvameddin Burslan ın yaptığı Türkçe çeviriden 49 faydalandık yılında Meyyâfârikin de doğan İbnu l-ezrak ın, Târîh Meyyafârikin ve Âmid 50 adlı eserinin mevcut kısmı Hz. Ömer in hilafetinden 1176 yılına kadar gelmektedir. Kitabın tamamı ise Meyyafârikin in kuruluşundan itibaren başlıyordu. Ancak eserin baş kısmı mevcut nüshalarda eksiktir. Kitapta Meyyafârikin in tarihinin yanısıra İslâm tarihi, Irak, Şam, el-cezire, Doğu Anadolu Beylikleri, Selçuklular, Atabeyler, Mervâniler ve Artuklu Beylikleri hakkında bilgiler mevcuttur. Çalışmamız sırasında Malazgirt savaşı ile ilgili bilgiler için başvurduğumuz eserden B.A.L. Avvâd ın 1959 yılında Kahire de yaptığı baskıyı kullandık. Araştırmamız sırasında kullandığımız bir diğer Arapça kaynak Halife en-nâsır ın katibi Sadreddin el-huseynî ye nisbet edilen Ahbâru d-devleti s-selçukiyye 51 adlı eserdir. Kuruluşundan yıkılışına kadar Büyük Selçuklu tarihinden bahseden bu eserin müellifi hakkında bazı şüpheler mevcuttur. Sadreddin el-hüseynî 1194 yılında ölmüştür. Kitapta, eserin adı ile ilgili olarak Ahbâru d Devle ve Zubdet ut-tevârîh diye iki isim yazdığı halde yazar olarak iki yerde Sadreddin el-huseynî yazmaktadır. Bu nedenle de kitap ona nisbet edilmektedir. Alp Arslan dönemindeki Bizans-Selçuklu münasebetleri, Malazgirt savaşı ve Türkiye Selçukluları ile ilgili bilgiler için eserin Necati Lugal tarafından yapılan Türkçe çevirisini kullandık. 1225/26 yılında Malatya da doğan Ebülferec, Ehrun adlı Yahudi bir hekimin oğlu idi. Babası her ne kadar sonradan vaftiz edilerek Hıristiyanlığı kabul etmişse de 48 Eser Houtsma tarafından 1889 yılında Leiden de yayınlanmıştır. (Houtsma, L Histoire des Seljoukides de l Iraq, Leiden 1889). Ayrıca 1318/1900 de Kahire de; 1980 de Beyrut da değişik baskıları yapılmıştır. 49 Bundârî, Zubdet al-nusra va Nuhbat al Usra, Türkçe çev., Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul İbnu l Ezrak, Târîh Meyyafârikin ve Âmid (Mervanlılar Kısmı), yay. B. A. L. Avvâd, Kahire 1959; Beyrut Eser ilk olarak M. İkbal tarafından 1933 yılında Lahor da, 1984, 1985 yıllarında Beyrut da neşredildi. Ayrıca Necati Lugal tarafından Türkçe ye çevrilmiş ve Türk Tarih Kurumu yayınları arasında basılmıştır (Sadruddin Ebu l-hasan Ali ibn Nâsir ibn Ali el Hüseynî, Ahbâr üd-devletis-selçukıyye, Türkçe çev., Necati Lugal, Ankara 1943). XXIV

28 Ebulferec babasının aslında bir Yahudi olması sebebiyle İbnülibrî (Yahudi oğlu) diye anılmıştır. Hayatı boyunca pek çok eser yazan İbnülibrî nin kitaplarının bir kısmı Araça çoğunluğu ise Süryanîcedir. Hayatının son dönemlerinde daha önce Süryanîce olarak kaleme aldığı tarihini Arapça ya çevirmiş ve bu esere İslâm ve Moğol devletleri hakkında yeni bölümler ilave etmiştir. Genel bir dünya tarihi olan Tarihi Muhtassarüddüvel in Arapça metni Latince tercümesi ile birlikte ilk defa 1663 yılında Edward Pocok tarafından Oxford da basılmış, daha sonra 1783 yılında Bower tarafından Almanca ya çevrilmiştir. Eserin Arapça ikinci nüshası 1890 yılında Cizvit papazlarından Anton Salhani tarafından Beyrut ta basılmıştır. Hz. Adem den başlayarak kendi dönemine kadar olayların anlatıldığı eser on bölüm halinde yazılmıştır. Moğol hâkimiyeti dönemi Anadolu sunda meydana gelen olaylar hakkında yararlandığımız eserin M. Şerafeddin Yaltkaya nın Moğol Padişahları ve Müslim Arap Padişahları Devleti nin Moğollarla ilgili olan kısımlarını içeren çevirisini 52 kullanarak istifade ettik yılında doğan ve tam adı Rükneddin Baybars el-mansûrî el-hatâ î ed- Davâdar şeklinde olan Baybars Mansûrî, Kalâvun un memlûk emirlerindendir. Büyük bir asker ve idareci olmasının yanında ünlü bir Hanefi fakihi ve tarihçi olan Türk asıllı Baybars Mansûrî nin en önemli eseri yıllara göre düzenlenmiş olan Zübdetü l-fikre fî Târîhi l-hicre adlı İslâm tarihidir. 724/1324 tarihine kadar gelen bu eserin önemli bir bölümü İbnü l-esîr in tarihinden alınmıştır. Eserin asıl önemli kısmı Memlûklar devrine ait olan ve kendisinin topladığı malzemeye dayanan kısımlardır. Özellikle XIII. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu da cereyan eden olaylar ile ilgili olarak başvurduğumuz eserin Donald S. Richards tarafından yapılan neşrini 53 kullandık. 677/1279 yılında doğan ve 732/1332 yılında Kahire de ölen Nüveyrî nin Nihâyetü l-ereb fî fünûni l-edeb adlı eseri içinde edebiyat, şiir, coğrafya, astronomi, hukuk, siyaset, idare, tarih, hayvanlar ve bitkiler hakkında bilgilerin bulunduğu ansiklopedik bir çalışmadır. Eserin üçte ikisini oluşturan tarih kısmı on birinci ciltten kitabın sonuna kadar gider. Tarih kısmının ilk üç cildi İslâm öncesi döneme geri kalan kısmı ise İslâm tarihini içermektedir. Türk tarihinin de en önemli kaynaklarından birisi olan bu eser Avrupa da çok erken tanınan İslâm kaynaklarındandır. Moğol hâkimiyeti 52 Ebul Ferec (İbnül İbrî), Tarihi Muhtasarüddüvel, terc. Şerafeddin Yaltkaya, İstanbul Baybars Mansûrî, Zübdetü l-fikre fî Târîhi l-hicre, yay., Donald S. Richards, Beyrut XXV