XX. YÜZYILIN ORTALARINDA ÇAĞDAġ TÜRK VERGĠ DENETĠMĠNE YÖN VEREN MESLEĞĠNDE ÖNCÜ BĠR DEV : ALĠ ALAYBEK

Transkript

1 XX. YÜZYILIN ORTALARINDA ÇAĞDAġ TÜRK VERGĠ DENETĠMĠNE YÖN VEREN MESLEĞĠNDE ÖNCÜ BĠR DEV : ALĠ ALAYBEK Bülent Şişman(MSAS)* Hesap Uzmanları Kurulu İstanbul Grup Başkan Yard. Prof. Dr. Oktay Güvemli Marmara Üni. E. Öğr. Üyesi Ö Z E T Türkiye Cumhuriyet inin ilanından sonra yapılan devrimler arasında vergi ve vergi denetçiliği konusundaki düzenlemelerin özel bir yeri vardır. Bu devrimlerle o zamana kadar yapılan uygulamalar temelinden değiştirilmiş, vergiler beyan usulü ile alınmaya başlanmış ve bu beyannamelerin incelenme ihtiyacı, çağdaş vergi denetçiliğini ortaya çıkarmıştır. Bu çağdaşlaşma çabaları, 1945 yılında Hesap Uzmanları Kurulu nun kuruluşu ve 1949 vergi reformu ile devam etmiş ve 1950 yılı sonrası çalışmalarında, ağırlıklı olarak sistemin eksiklerinin giderilmesi uğraşı içinde olunmuştur. Bu süreç içinde Türk vergiciliği ve vergi denetçiliğine büyük katkılarda bulunan bir kişi vardır. Bu kişi Ali Alaybek tir. Ali Alaybek ( ), bu sürece 1936 yılında Muamele Vergisi Hesap Mütehassısı olarak katılmış, çalışmalarını vefatına kadar sürdürmüştür. O, yabancı ülkelerdeki çağdaş gelişmeleri sürekli olarak izlemiş ve bu gelişmelerin Türkiye nin ekonomik ve sosyal yapısına adapte olacak şekilde uygulanmasına, yaptığı sayısız çalışma ve hazırladığı raporlarla katkıda bulunmuştur. Onun 1969 yılında Vergi Reform Komisyonu Başkanı iken yaptığı açıklamada Türk vergiciliği ve vergi denetçiliğinin çoğu batı ülkesinin önüne geçtiğini belirtmesi, hedefe varıldığını açıklayan bir beyan olmuştur. Ali Alaybek, XX. yüzyılın ortalarında Türk vergicilik ve vergi denetçiliğinin çağdaşlaşma çabalarına önemli katkılarda bulunan ve öncülük yapan bir kişidir. O, sürekli raporlar hazırlayarak yasal düzenlemelere ve uygulamalara yön vermeye çalışan, araştırmalarında kısa, öz, açık ve akıcı bir uslup kullanan ve kendisini kabul ettiren kişiliği ile dikkati çekmektedir. Anahtar sözcükler : XX. Yüzyıl, çağdaş vergicilik, vergi denetçiliği, Ali Alaybek. *Bülent ŞİŞMAN, Marmara Üniversitesi Mali Hukuk Yüksek Lisansı-2005, Boston Üniversitesi, Metropolitan College, Financial Economics Yüksek Lisansı

2 GĠRĠġ Cumhuriyet in kuruluşunu izleyen yıllarda Cumhuriyet Devrimleri içinde vergicilik ve vergi denetçiliği konularının önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Mali devrimlerin 1926 ve 1927 yıllarında başladığı bilinmektedir. İlk önce Ticaret Kanunu ele alınmış ve 1926 yılında yenilenerek yayınlanmıştır. Aynı yıl iki önemli vergi kanunu çalışmalarına başlanılmış ve bunlar da kısa süre içinde tamamlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bunlardan birisi Muamele Vergisi Kanunu, öteki de Kazanç Vergisi Kanunu dur. Bu iki kanun, beyana dayalı çağdaş vergicilik anlayışının öncülüğünü yapmış ve Türkiye nin en büyük vergi reformu olan 1949 Vergi Reformu na kadar etkisini sürdürmüştür. Bu iki yasanın bir başka özelliği, çağdaş vergi denetçiliği konusunda da öncülük yapmış olmalarıdır. Devletin vergi denetçiliği mekanizması içinde yer alan hesap mütehassıslığı, bu iki yasadaki hükümlerle şekillenmiştir. Ancak bu iki yasanın yürürlükte kaldıkları yirmi beş yıla yakın süre içinde fazla sayıda değişikliğe uğradığı görülmekte ve bu da Türk vergiciliğinin sürekli olarak çağdaşlaşma ve yenileşme çabası içinde bulunduğunu göstermektedir. Bu çabalar başlangıçta, Muamele ve Kazanç Vergileri nin ekonomik yapıya, vergi yükümlülerinin anlayış yapısına uyum sağlaması değişikleri yanında, uygulama olanaklarının geliştirilmesine yönelik olmuştur. Ancak dünyada vergi uygulamalarındaki gelişmelere uygun yeni vergi reformları arayışlarının da özellikle İkinci Dünya Harbi yıllarında arttığı gözlenmektedir lu yıllarda, iki temel vergi kanununun ( Muamele ve Kazanç Vergileri) 1 ve bu kanunlar içinde yer alan vergi denetçiliğinin geliştirilmesi çabaları yoğundur lı yıllarda ise bir taraftan sözü edilen iki temel vergi kanunu ve bu kanunlarda yer alan vergi denetçiliğinin eksiklerinin giderilmesine devam edilmiş ve bir yandan da hem yeni vergi reformunun arayış çalışmaları ve hem de daha çağdaş vergi denetçiliği örgütlenmesi çalışmaları sürdürülmüştür. Bu çabalar sonucu, bu yıl (2010) 65. yılı kutlanan Hesap Uzmanları Kurulu 1945 yılında oluşturulmuş, 1949 yılında da Türkiye nin XX. yüzyıldaki en büyük vergi 1 - Muamele Vergisi Kanunu, tarih ve 1039 sayılı yasa ile yürürlüğe konulmuş ve tarih ve 2430 sayılı yasa ile ve tarih 3843 sayılı yasa ile önemli değişiklikler yapılmıştır. - Kazanç Vergisi Kanunu, 27 Şubat 1926 tarih ve 755 sayılı yasa ile yürürlüğe girmiştir. 22 Mart 1934 tarih ve 2395 sayılı yasa ile önemli değişiklikler yapılmıştır. 2

3 reformu gerçekleştirilmiştir. 2 Vergi yasalarının çağdaşlaştırılması çalışmalarının 1950 yılından sonra da devam ettiği ve 1960 yılında Gelir Vergisi Kanunu nun yürürlüğe girdiği gözlenmektedir. Türk vergiciliğinde ve vergi denetçililiğinde bu büyük çabalar ve hamleler içinde iki uzmanın devleştiği ve yeniliklerde öncülük yaptıkları görülmektedir. Bunlardan birisi Ali Alaybek, öteki de Rasim Saydar dır. 3 Bu iki büyük vergici ve denetçiden Ali Alaybek in Türk vergiciliği ve denetçiliğindeki etkinliği bu bildiride ele alınacak ve incelenecektir. 2. ALĠ ALAYBEK KĠMDĠR? Ali Alaybek, 1901 yılında Selanik te doğmuştur. Balkan harbi yıllarında aile İstanbul a göç etmiştir. Babası Rıza Servet bey Arnavut asıllıdır. İstanbul da ünlü Cerrahpaşa Hastanesi nin kurucu hekimlerindendir. Ali Alaybek İstanbul da önce Fransız Saint Joseph Lisesi nde sonra da Alman Lisesi nde okumuştur. Lise sonrası Almanya ya yüksek öğretim için gitmişse de ailenin maddi durumu nedeniyle İstanbul a dönmek zorunda kalmış ve İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi nde (bugünkü Marmara Üniversitesi) eğitimine devam ederek bu okuldan 1924 yılında mezun olmuştur. Okulu bitirdikten sonra bir süre şirketlerde (Şirket-i Hayriye, Bakırköy Çimento Fabrikası ve Ankara Gaz Maske Fabrikası) çalışmış, 1936 yılında İstanbul da Muamele Vergi Dairesi Müdürlüğü nde hesap mütehassısı olarak çalışmaya başlamıştır. Bu görev onun hayatında dönüm noktası olmuş ve bu görevini, çeşitli şekillerde yaşamı boyunca sürdürmüştür Vergi Reformu nun üç temel kanunu vardır. Bunla tarih ve 5421 sayılı Gelir Vergisi Kanunu, tarih ve 5422 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu ve tarih ve 5432 Sayılı Vergi Usul Kanunu dur. (Oktay Güvemli : Türk Devletleri Muhasebe Tarihi, Cumhuriyet Dönemi XX. Yüzyıl, 2001, İstanbul.) 3 Rasim Saydar ( ) : 1901 Yılında Makedonya da doğmuş, 1924 yılında İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Okulu ndan (Bugünkü Marmara Üniversitesi) mezun olmuş, daha sonra bir yandan adı geçen yüksek okulda muhasebe hocalığı yapmış ve bir yandan da kazanç vergisi kanunu içinde yer alan hesap mütehassıslığı (vergi denetçiliği) görevinde ve bu amaçla kurulan vergi denetimi bürosunun başında bulunmuştur Yılında Hesap Uzmanları Kurulu kurulunca başında bulunduğu vergi denetçiliği bürosunda çalışan kişilerle birlikte bu kurula katılmıştır Yılında emekli olana kadar Hesap Uzmanları Kurulu nda çalışmış ve yüksek eğitimde öğretim üyeliği yapmıştır Yılında vefat etmiştir. Envanter ve Bilanço (1946) ve Ticari ve Mali Bilançolar (1961) ve Muhasebe ( 3 cilt) (1959) en önemli kitaplarıdır. ( Selahattin Tuncer : Hoca Rasim Saydar, Müşavir Hesap Uzmanı, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı 317, Ocak Selahattin Tuncer : Kurucumuz ve Büyük Üstadımız Ali Alaybek ( ), Vergi Dünyası Dergisi,Sayı 330, Şubat

4 Ali Alaybek, 1936 yılından 1945 yılı Mayıs ına Hesap Uzmanları Kurulu nun kuruluşuna 5 kadar Muamele Vergisi Hesap Mütehassısı olarak İstanbul Muamele Vergileri Müdürlüğü nde görev yapmıştır Yılında Hesap Uzmanları Kurulu nun kurulması sonrasında hesap mütehassıslığı kaldırılmış ve bu unvanla çalışan elemanlar bir defaya mahsus olmak üzere Hesap Uzmanları kadrolarına alınınca, Ali Alaybek de Hesap Uzmanları Kurulu na atanmıştır. Alaybek, hesap mütehassısı olarak görev yaptığı arkadaşları ile birlikte Hesap Uzmanları Kurulu na katılmıştır. Bu kurulun 1 kıdem no.lu uzmanı olmuş ve Hesap Uzmanları Kurulu İstanbul Grubunun Başkanlığı nı yapmıştır. 13 Temmuz 1966 tarihinde yaş haddinden emekli olana kadar Hesap Uzmanları Kurulu nda kadrolu olarak çalışmıştır. Alaybek, üç erkek ve bir kız kardeşin ikinci sıradaki büyüğüdür. İki erkek kardeşinden birisi Merkez Bankası nda, öteki de Tekel İşletmelerinde memur olarak çalışmıştır. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere Ali Alaybek bürokrat bir ailenin çocuğudur lı yılların başlarında İzmir de Borova lı ailesinin kızı Samiye Hanım ile evlenmiştir. Samiye Hanım, Kavala dan İzmir e göç etmiş bir ailenin kızıdır. Ve önce Samiye Hanımın ablası Ali Beyin ağabeyi ile evlenmiş, sonra Ali Bey bu vesile ile tanıştığı Samiye Hanım ile evlenmişlerdir. Bu evlilikten Vicdan adlı bir kızları olmuştur. Ali Alaybek, emekli olduktan sonra da çalışmalarına devam etmiş ve yılları arasında önemli çalışmalar yapan Vergi Reform Komisyonu nun başkanlığını yürütmüştür. 27 Temmuz 1986 tarihinde vefat etmiştir. Vefatına kadar vergicilik ve vergi denetçiliği konularında çalışmalarını sürdürmüştür. Ali Alaybek e yaşamı boyunca politikada yer alıp, Maliye Bakanı olması, öğretim üyeliği yapması gibi bir çok konuda teklifler gelmiş, ama Alaybek tüm yaşamını, vergicilik ve vergi denetçiliği konularında araştırma ve uygulama yaparak geçirmiştir. Özel yaşamında romantik, duygulu, özenli giyimi ile tanınan ve çevresini etkileyici özelliklere sahip kişiliği olan bir kişi olarak tanındığı belirtilmektedir 6. Ali Alaybek in vergicilik ve vergi denetçiliği konularındaki çalışmalarını üç dönemde ele almak olanağı vardır. Bunlardan ilk dönem Muamele ve Kazanç Vergileri dönemidir ( ); ikinci dönem Hesap Uzmanları Kurulu nun kuruluşu ve 1949 Vergi Reformu nun hazırlanış ve uygulamaya konuş dönemidir ( ); üçüncü dönem ise 1950 sonrası 5 Hesap Uzmanları Kurulu : tarih ve 4709 sayılı yasa. Resmi Gazete: 5 Nisan 1945 tarih ve 5974 sayılı. 6 Halil Nadaroğlu : Özel Yaşamındaki Ali Alaybek, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı 179, Temmuz

5 çalışmalarını sürdürdüğü dönem olup, gelir vergisi reformu ve benzeri çalışmaları yaptığı dönemdir. 3. ALĠ ALAYBEK ĠN MUAMELE VE KAZANÇ VERGĠLERĠ VE BU VERGĠLERDEKĠ DENETÇĠLĠĞĠ ĠLE ĠLGĠLĠ ÇALIġMALARI ( ) Ali Alaybek in vergicilik ve vergi denetçiliği ile ilgili çalışmalarının ilk dönemi, Muamele ve Kazanç Vergileri dönemidir. Alaybek, 1936 yılında İstanbul Muamele Vergisi Dairesi Müdürlüğü nde çalışmaya başlayınca, bu iki vergi on yıla yakın uygulanıyordu. Bu nedenle Alaybek in çalışmaları, bu vergilerin aksayan yönleri ve değişen koşullara uyum sağlamaları doğrultusunda olmuştur yılları arasında hesap mütehassısı unvanı ile aşağıda adlarına yer verilen çalışmaların birçoğunu rapor şeklinde yapmıştır. - Muamele Vergisi Tatbikatının Islahı , - Muamele Vergisi Hakkında Rapor , -Muamele ve Istihlak Vergileri Tetkikatına Ait Proje- 1943, - Kazanç Vergimiz ve Bu Sahada Yapacağımız Mali Reform Hakkında Etüd Ve Proje 1943, - Muamele ve İstihlak Vergileri Tetkikatına Ait Notlar Ali Alaybek in çalışma özelliği, görüşlerini rapor halinde devlet için hazırlaması ve bu yolla devletin yasal düzenlemelerine ve uygulamalarına yardımcı olması ve yön göstermesi şeklinde olmuştur. Yukarda belirtilen çalışmaları da bu şekilde rapor halinde hazırlanmış olmakla beraber bazılarının kitap halinde yayınlandığını da belirtmek gerekmektedir. Yukarıdaki raporlar, o zamanların iki temel vergi yasası olan Muamele Vergisi ve Kazanç Vergisi Kanunları ile ilgilidir. Ancak çoğunluğunun; satıştan, ithalattan ve ihracattan beyan usulü ile alınan muamele vergisi ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Muamele Vergisi üzerinde yapılan çalışmaların Kazanç Vergisi konusundaki çalışmalardan fazla olmasının nedeni, bu verginin ayrı konularda ayrı uygulamalarının oluşudur. Alaybek bu vergi için, iktisadi yaşamın gelişmesine göre geliştirilmesi gerekli vergi 7 demektedir. Ali Alaybek, 1938 yılında henüz görevde üçüncü yılındadır ve Türkiye nin en önemli vergisi (muamele vergisi) için değişiklik teklifi hazırlamıştır. Raporda yasa maddelerinin 7 Ali Alaybek : Muamele Vergisi Tatbikatının Islahı, Rapor, Sayfa 1,1938, İstanbul.İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 5

6 değiştirilmesi ve değişiklik teklifi gerekçeleri açık bir anlatımla ortaya konulmuştur. 8 Alaybek daha gençtir ve görevde yenidir, ama iddialı değişiklikleri öne sürmek cesaretini gösterebilmektedir. Bu iki rapor sonrası Muamele Vergisi nin denetim esasları ile ilgili iki eser daha yazmıştır. Bunlardan ilki 1943 yılına aittir. Öteki de 1945 yılına aittir. Alaybek önce verginin uygulanması ve yasa değişiklikleri konularında çalışmalar yapmış, sonra da vergi denetçiliği esaslarını ortaya koymaya çalışmıştır Yılında yazılan Muamele ve İstihlak Vergileri Tetkikatına ( İncelenmesi) Ait İzahname 9 Türk vergi denetçiliğinin ilk açıklayıcı kaynakları arasında yer almaktadır. Ali Alaybek öncelikle genel olarak inceleme kavramı üzerinde durmaktadır: Tetkik (inceleme), daha önce yapılmış olan işlemlerin mahiyeti, oluş biçimi, belgelerinin ve defter kayıtlarının sağlıklı olup olmadığının, eleştirel bir bakış açısı ile yeniden gözden geçirilmesi, tespitlerin yapılması ve tahlilidir. Alaybek in, inceleme tanımını muhasebe kayıtlarının sağlıklı olup olmadığı noktasından ele aldığı dikkati çekmektedir. Genel anlamda denetleme tanımı da şu şekildedir : Revizyon (denetleme), işlemin doğduğu anda doğru ve düzenli olarak kayıtlara geçirilip geçirilmediğinin tespitidir. Bu tanım, muhasebenin iç denetim mekanizmasının kısa, öz bir şekilde ortaya konulmasıdır. Ali Alaybek, bu tanımlamalardan sonra, revizyon adı altında denetimin nasıl yapılacağı üzerinde durmakta ve üç denetim olgusunu şu şekilde sıralamaktadır : -Maddi revizyon (denetim ), belgeler ve defter kayıtları üzerinde ele alınarak inceleme konusunu gözden geçirmektir. - Genel revizyon (denetim), bir işletmenin bütün işlemlerinin ve hesaplarının ayrıntılı ve tam olarak incelenmesidir. - Sondaj sureti ile revizyon (denetleme), inceleme konusu içinden belirli bir olay ya da işlem ele alınarak yalnız bunlar incelenir. - Normal revizyon (denetleme) ve Arızi revizyon (denetleme), Belirli aralıklarla tekrar edilen inceleme normal denetleme; özel nedenlere dayalı olarak bir kez yapılan denetleme arızi denetlemedir. 8 Ali Alaybek : Muamele Vergisi Hakkında Proje, Rapor, 1939, İstanbul.İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 9 Ali Alaybek : Muamele ve İstihlak Vergileri Tetkikatına Ait İzahatneme, Rapor, 1943, İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 6

7 - İç revizyon ( denetim) dış revizyon (denetim) : Bunlardan ilki işletme kadrosunda yer alan bir kişi tarafından yapılır; ikincisi de dışarıdan bir kişi tarafından yapılır. - İsteğe bağlı revizyon (denetim), zorunlu revizyon (denetim): İlki işletmenin kararı ile yapılan inceleme, ikincisi ise yasal zorunluluk gereği yapılan denetlemedir. Bu açıklamalar, XX. yüzyılın ilk yarısında denetleme kavramının çeşitli açılardan, eğitici biçimde ele alınış şekilleri olup, Ali Alaybek in dünya literatürünü izlediğini göstermekte, aynı zamanda genç denetçiler için öğretici bir nitelik de taşımaktadır. Ali Alaybek in bu açıklamaları yapmasının temel nedeni ise, vergi denetçiliğinin alt yapısını oluşturacak denetim olgusunu genel hatları ile herkes için ortaya koymaktır. Ali Alaybek, öncelikle vergi denetçiliğindeki amacı, ileri bir görüşlülükle ve her zaman geçerli olacak şekilde açıklamaktadır : - Yapılmış olan hata, noksanlık ya da suçları ortaya çıkarmak, - Bu hata, noksanlık ya da suçların işlenmesine önceden engel olmak. Vergi denetçiliğinin önleyici etkileri şu şekilde sağlanır : + İşletmelerin ciddi ve esaslı bir denetime tabi olacaklarını bilmeleri ile, + Hatalı, noksan ya da cezayı gerektiren olayların denetleme elemanınca daha önce ortaya çıkarılması ile, + Denetleme sırasında işletmelerin uyarılmaları ve bilgilendirilmeleri ile. Bu açıklamaların, vergi denetçiliğinde her zaman geçerliliği olan, ileri düzeyde anlayışı ifade ettiği dikkati çekmektedir. Ali Alaybek, denetim olgusu ile ilgili bu önemli açıklamalarını, yukarda 1945 yılında yayınlandığı belirtilen Muamele ve İstihlak Vergileri Tetkikatına Ait Notlar adlı eserinde daha geliştirmiş ve vergi denetiminin nasıl yapılacağını hem şekil ve hem de içerik açısından ortaya koymaya çalışmıştır. Bu araştırmada denetleme hazırlıklarının ve denetleme işlemlerinin ayrı ayrı ele alınarak incelendiği görülmektedir. Ayrıca incelemelerin sınai ve ticari kurumlarda, hizmet işletmelerinde nasıl yapılacağı da inceleme konusu yapılmıştır. Bu ayrıntılı açıklamalardan sadece birisinin ana çerçevesinin belirtilmesi ile yetinilecektir. Alaybek, denetleme elemanının denetleme yerindeki çalışmalarını aşağıdaki bölümler halinde ele alarak incelemektedir Denetlemenin yapılacağı yerin belirlenmesi, - Denetlemeye başlama zamanı, 10 Ali Alaybek : Muamele ve İstihlak Vergileri Tetkikatına Ait Notlar, Sayfa 11-14, 1945, İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 7

8 - Denetleme süresinin planlanması, - Denetlenen kuruluşun görevleri, - Bilgi verme zorunluluğu, - Denetleme bilgi ve belgeleri, - Denetlemenin sondaj usulü ile yapılması. Ali Alaybek, vergi denetiminin her aşamasını, modern çağın anlayışına uygun düzeyde açıklama ve anlatım biçimi ile ve ayrıntısı ile ele almış ve ortaya koymuştur. Bu anlatım özellikleri onu çağdaşları arasında öne çıkaran en önemli etken olmuştur. Ali Alaybek, öğretim üyeliği yapmamıştır. Ama tüm çalışmalarının eğitici, öğretici tarafı vardır. Onun bu anlatış biçimi, Türkiye de yeni yeni oluşturulmaya başlanan çağdaş vergi denetçiliği kavramının geliştirilmesinde önemli bir rol oynamasına neden olmuştur. Bu açıdan ileri sürülebilecek bir başka husus da, onun genç uzmanlara dönük öğretici ve yol gösterici bir usluba sahip olmasıdır. Bu özelliği, vergi denetçiliği alanında onun tüm zamanların büyük üstadı olarak anılmasının nedenleri arasında yer almasına yol açmıştır. 4. ALĠ ALAYBEK ĠN 1949 VERGĠ REFORMUNUN OLUġTURULMASI SÜRECĠNE KATKILARI ( ) Ali Alaybek in, Hesap Uzmanları Kurulu nun kuruluşu sonrasında İstanbul Grup Başkanı olarak görev yaptığı bilinmektedir. Ancak Ali Alaybek, vergicilik ve vergi denetçiliği konularında çalışmalarını yoğunlaştırabilmek için iki önlem almıştır. Bunlardan ilki kurulun idari işlerini kısa süre sonra bir başka uzmana devretmesidir. Bunun yanında ikinci bir önlem daha almış ve fiili denetlemeye gitmeyi ve denetleme yapmayı genç arkadaşlarına bırakmıştır 11. Bu iki önlem Alaybek in, büyük çabalar gerektiren yeni vergi reformu hazırlıklarına yönelmesini ve vergi denetçiliği konusundaki bilimsel ve öğretici çalışmalarını yürütmesini kolaylaştırmıştır. Ali Alaybek in 1949 vergi reformu çalışmaları ve daha sonra vergi reformuna aralıksız olarak devam etmesi, onun vergicilik yanının, vergi denetçiliğinden daha fazla öne çıkmasına neden olmuştur. Alaybek, hem reform çalışmaları içinde fiilen yer almış hem de hazırlanmakta olan üç yasa ile (5421 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu, 5422 Sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu ve Selahattin Tuncer : Kurucumuz ve Büyük Üstadımız Ali Alaybek, , Vergi Dünyası Dergisi, Sayı 330, Şubat

9 Sayılı Vergi Usul Kanunu) ilgili görüş ve önerilerde bulunan raporlar hazırlamıştır. Burada bu raporlardan üçü üzerinde kısaca durulacaktır. - Vergi Usul Kanunu ile İlgili İncelemeler 12 : Çeşitli usul konularının ele alındığı bu incelemeler demetinde, ticaret erbabının sınıflara ayrılması, vergi cezaları, muhasebe defterleri ve bu defterlerin sürekli form biçiminde tutulması sorunları, mekanik muhasebe (kart sistemi ile çalışan muhasebe makineleri), vergi istihbaratı arşivinin oluşturulması gibi o zamanın koşullarına göre ileri düzeydeki konuların ortaya konulduğu ve çözüm arandığı görülmektedir. - Vergi Usul Kanunu Mali Kazaya (Vergi Anlaşmazlıkları) Ait Proje 13 : Vergi uygulamalarında, vergi yönetimi ile yükümlü arasında doğan anlaşmazlıkların karar yerinin vergi mahkemeleri olduğunu vurgulayan ve tarafların yükümlü ile devletin hazinesi olduğunu ortaya koyan araştırmada çağdaş anlayışa uygun yasal süreç ayrıntılı olarak ortaya konulmuştur. Bu çalışmanın, Vergi Usul Kanunu nun bu konudaki hükümlerinin oluşturulmasında ana kaynak niteliği taşıdığı anlaşılmaktadır. - Gelir ve Kurumlar Vergilerine İlişkin Etüd ve Öneriler 14 : Bu incelemeler demetinde, gelir vergisi yasasında yer alması beklenen, serbest meslek erbabı, tarım kazançları, yabancı ülkelerde elde edilen kazançların vergilendirilmesi gibi konular ele alınmış ve önerilerde bulunulmuştur. Kurumlar vergisi yasası açısından ise, ülkedeki yabancı kurumların vergilendirilmesi, deniz ve hava taşımacılığında indirimler konusu ile uygulanacak oranlar hakkında görüş ve önerilerde bulunulmuştur. Ali Alaybek hakkında inceleme yapan bir çok kişi, onu XX. yüzyılın ortalarında Türk vergiciliğinin önde gelen mimarı olarak adlandırır. Bu adlandırmanın altında kuşkusuz onun 1949 vergi reformuna yaptığı katkılar ve 1950 yılı sonrası özellikle gelir vergisi konusunda uzun süre devam eden çalışmaları bulunmaktadır. Alaybek, 1949 vergi reformunun her aşamasında görev almış ve sadece yasal düzenleme hazırlıkları aşamasında değil, yasaların tasarıları üzerinde de tasarıdaki maddeleri tek tek ele alarak yaptığı çalışmaların bulunduğu bilinmektedir. 12 Ali Alaybek, Vergi Usul Kanunu ile İlgili Etüd ve Öneriler, 1948, İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 13 Ali Alaybek : Vergi Usul Kanunu Mali Kazaya Ait İlk Proje, 1948, İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 14 Ali Alaybek : Gelir ve Kurumlar Vergilerine İlişkin Etüd ve Öneriler, 1948, İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Kurulu Arşivi. 9

10 Alaybek in 1949 vergi reformu sırasında yaptığı çalışmalara kısaca değindikten sonra, onun 1950 yılı sonrası Türk çağdaş vergiciliği konusunda devam ettirdiği çalışmalarını ve vergi denetçiliği konusundaki araştırmalarını inceleyebiliriz. 5. ALĠ ALAYBEK ĠN 1950 YILI SONRASI VERGĠCĠLĠK VE VERGĠ DENETÇĠLĠĞĠ KONULARINDAKĠ ÇALIġMALARI 50. Ali Alaybek in 1950 Yılı Sonrası Vergicilik Konusundaki ÇalıĢmaları Cumhuriyet in ilanından sonra yürürlüğe konulan, beyana dayalı Muamele ve Kazanç Vergileri nin uygulaması, Cumhuriyet in ilk vergi reformudur. İkinci reform, 1949 yılında yapılan vergi reformudur. Peşpeşine yapılan bu reformlarla Türk vergiciliğinde arayış dönemi bitmiş ve 1949 reformunun mükemmelleştirilmesi çalışmaları gündeme yerleşmiştir. Öte yandan vergi denetçiliği konusunda da iki aşamadan geçilmiş ve önce hesap mütehassıslığı dönemi yaşanmış, sonra da 1945 Yılında Hesap Uzmanları Kurulu nun kurulması ile de çağdaş vergi denetçiliğini simgeleyen bir kurum kazanılmıştır. Ali Alaybek için 1950 yılı sonrası yapılacak iki iş kalmıştı. Bunlardan birisi 1949 yılında temelleri atılan çağdaş Türk vergiciliğinin eksiklerinin giderilerek, gelişmesinin sağlanması idi. İkincisi de Hesap Uzmanları Kurulu nun etkinliğini daha da artırarak gelişmesini temin etmek idi. Ali Alaybek bu iki doğrultudaki çalışmalarını ömrünün sonuna kadar sürdürmüştür. Bu çalışmalarını müşavir hesap uzmanı olarak sürdüren Ali Alaybek, 1950 li yılların başlarında küçük esnafın vergilendirilme sorunlarını ve Vergi Usul Kanunu nun kimi maddelerini ele alan incelemesinin 15 ön sözünde Türk vergi sisteminin gelişme seyrini aşağıdaki gibi ortaya koymaktadır. - Şeriat esaslarının terk edilerek zamanın mali ve iktisadi koşul ve gereklerine uygun bir vergi sisteminin kurulması girişimleri, Türkiye de Tanzimat ın ilanı (1839) ile başlar. Ancak Tanzimat ile getirilen yeniliklere rağmen, verginin tamamen tarıma dayalı olması söz konusu olmuştur. Bu Türk vergiciliğinde çağdaşlaşma çabalarında ilk devredir. - İkinci devre 1926 yılında Aşar ın kaldırılmasıyla başlar ve 1949 vergi reformuna kadar devam eder. Bu dönemin vergi düzeninin de, memur ve işçi gibi dar gelirli (örnek : kazanç vergisinin %60 ı çalışanlardan alınıyordu) bir kesime dayalı olduğu görülüyordu. Ama 15 Ali Alaybek. Esnafın Vergilendirilmesi ve Vergi Usul Kanununda Yapılan Tadiller, 1952, İstanbul.İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 10

11 muamele vergisi ile dolaylı vergilere de geçilmişti. Bu dönemde Muamele ve Kazanç vergilerinde sürekli değişiklikler yapılmış ise de, bu değişikliklerle vergiler grift bir duruma sokulmuş ve ülkenin koşul ve gereklerine uygun olmakta zorlanılır bir durum ortaya çıkmıştı. - Üçüncü dönem 1949 vergi reformu ile başlamış ve ülke çağdaş bir vergi sistemine kavuşmuştur. Ancak bu vergi düzeninin ilk uygulama yılında olumlu sonuç alınamadığı görülmektedir. Bunun nedenleri arasında, esasen zor bir vergi olan gelir vergisinin yapısal güçlükleri vardır. Ayrıca bizim yasamızın hazırlanmasında da yanlışlıklar olmuştur. Bu açıklamaları ile Alaybek, hem Türk vergiciliğinin yüzyılı aşkın bir süredeki gelişmesini değerlendiriyor ve hem de Türk vergiciliğinde kendi açısından yapılması gerekenleri sıralıyordu. Bir bakıma kendisinin gündemini belirliyordu. Bu konu 1949 vergi reformunun mükemmelleştirilmesidir li ve 1960 lı yıllarda Ali Alaybek i Türk vergiciliğinin eksiklerinin giderilmesine dönük yoğun bir çaba içinde görüyoruz. Bu çalışmalarını kısaca aşağıdaki gibi sıralamak olanağı vardır li yılların başlarında tarım kazançlarının vergilendirilmesi, sınai kuruluşlarda yeniden değerleme gibi birbirinden ayrı konularda çalışmalar yaparak raporlar düzenleyen Ali Alaybek, 1957 yılında Organik Vergi Reformu 16 adı ile önemli bir çalışma yapmıştır. Alaybek bu çalışmasında öncelikle 1950 sonrası dünyada verginin yapısında ve fonksiyonundaki değişimleri tespit etmeye çalışmıştır. Bu değişim tespitlerini yaptıktan sonra, çağdaş vergilerin ülkenin milli geliri ile oransal biçimde bağıntılı olması gerektiği sonucuna vararak, rasyonel bir düzen için buna gerek olduğunu belirtmiştir. Bu bağıntılar çerçevesinde öncelikle gelir vergisi üzerinde durmuş ve sonra da bugünkü Katma Değer Vergisi ne doğru gidişin o zamanki izlerini taşıyan muamele vergisini değerlendirmiştir. Alaybek bu iki verginin birbirlerini tamamlayıcı olduğu kanaatindedir. Alaybek, bu çalışmasını 1961 yılında yenilemiştir. Denilebilir ki, bu çalışması Alaybek in sonraki yıllardaki çabalarının rotasını çizmesine yardımcı olmuştur. - Bu dönemde Alaybek in ikinci vergicilik çalışmalarının vergi anlaşmazlıkları üzerinde olduğu görülmektedir. 17 Bu konudaki çalışmaların özellikle vergi davaları ve vergi uyuşmazlıklarında uzlaşmalar konusunda ağırlık taşıdığı dikkati çekmektedir. Alaybek vergi davaları konusunda bir reform beklentisi içinde olduğunu hissettirmekte ve çalışmasında sık sık reform sözcüğünü kullanmaktadır. Alaybek in vergi uyuşmazlıkları üzerinde çalışmalarını 16 Ali Alaybek : Umumi Organik Vergi Reformu, 1957 İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 17 Ali Alaybek : Almanya da Vergi Murakabesi ve Mali Kaza, 1959, Maliye Tetkik Kurulu Neşriyatı, 1959, İstanbul. 11

12 sürdürürken bir yandan da vergicilikte ayrı konular üzerinde çalışmalarda bulunduğu gözlenmiştir. Bu çalışmaların kuşkusuz en önemlisi de belediyeler maliyesi üzerinde yaptığı çalışmalardır 18. Bu konuda Alaybek in temel görüşünün, ülke gelirlerinden belediyelerin alacağı payın tartışılması konusunda olduğu görülmektedir. - Alaybek in bu dönemde üçüncü önemli çalışmaları yılları arasında yoğunlukla sürdürülen Vergi Reform Komisyonu ndaki çalışmaları olmuştur. Kendisi bu komisyonun başkanlığını yapmıştır. Ali Alaybek in 1962 yılı sonlarında yaptığı yayında 19 komisyonun çalışmalarını genel vergi reformu şeklinde değerlendirdiği görülmektedir. Bu değerlendirme çalışmasında Alaybek, Prof. N. Kaldor un raporuna dayanılarak eleştiriler yapılmaktadır. Bilimsel gerçeğin ortaya çıkarılması amacı ile cevaplandırmaya çalışacağız şeklinde açıklamada bulunmaktadır. Alaybek şu şekilde devam etmektedir : Reform çalışmalarının amacı, Türk vergi sisteminin ekonomik ve sosyal fonksiyonunu bugünün bilimsel anlayışına batı ülkelerindeki uygulamalara ve ülkemizin gerçeklerine uygun olarak geliştirmek, demokratik düzen içinde planlı kalkınmanın hizmetinde ve ona yardımcı selektif bir vergi politikasını gerçekleştirmektir.. Şu hususu da belirtelim ki, girişilen genel vergi reform hareketi ile daha ileri ve olgun bir safhaya erişecek olan Türk vergi sistemi, özellikle Vergi Usul Hukuku, Gelir ve Kurumlar Vergileri, Harçlar ve Damga Resimleri düzeni yönünden, katılma yolunda bulunduğumuz Avrupa Ekonomik Topluluğu nun vergi harmonizasyonu hareketine kolaylıkla uyum sağlayacak bir durumda olacaktır. Bu açıklamalar, konuya genel ve çağdaş bir yaklaşım sağlanması açısından ve 1960 lı yıllarda Avrupa Ekonomik Topluluğu ile ilişkilerdeki beklentiler bakımından güçlü argümanları içermektedir. Alaybek, hem Vergi Reform Komisyonu nun çalışmalarını savunmak ve hem de bu komisyonun çalışmalarının önünü açmak bakımından, Prof. Kaldor un raporunda yer alan konuları birer birer ele alarak, Türk vergiciliği konusundaki engin deneyim ve bilgilerini kullanarak cevaplamaktadır. Bu biraz cevap ve biraz da savunma niteliği taşıyan raporda Kaldor un özellikle o yıllarda Türk iktisadi ve mali dünyasında büyük tartışmalara neden olan tarımsal gelirlerin vergilendirilmesi konusundaki görüşlerinin ele alındığı dikkati çekmektedir. 18 Ali Alaybek : Belediye Maliyesinin Reformu, Maliye Tetkik Kurlu Neşriyatı, 1961, İstanbul. 19 Ali Alaybek : Genel Vergi Reformuna Karşı Yöneltilen Tenkitlere Cevap, 1963, İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 12

13 Alaybek in, Kaldor a karşı, öteki Alman maliye profesörlerinin komisyonun çalışmalarını öven araştırma ve raporlarından fazlası ile yararlandığı da görülmektedir. Türk vergicilik tarihinde önemli bir yeri olan bu komisyonun 1969 yılına kadar olan çalışmaları bir araya toplanmış ve Ali Alaybek 1969 yılı Ocak ayında, komisyon çalışmalarını bir araya toplayan baskının önsözünü bir mesaj niteliğinde ele almış ve yazmıştır 20. Mesaj niteliğindeki bu ön söz aşağıdaki gibidir. Bilimsel görüşten ayrılmadan ileri sürülebilir ki, bugün Türkiye, Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi, hazırlanmakta olan Emlak Vergisi ve Mali Tevzin Kanunu ve öteki yeni vergilerden kurulu vergi sistemi ile tamamlamakta ve olgunlaştırmakta olduğu Vergi Usul Hukuku ile çoğu batı devletlerinden ileri bir duruma gelmiştir. Bu büyük eseri hazırlayan, adları ekli listede yazılı Reform Komisyonu nun sayın üyelerine, Komisyon çalışmalarına daha önce katılmış olanlara, çalışmaları benimsemiş ve desteklemiş bulunan Sayın Maliye Bakanları ve Maliye Bakanlığı üst düzey bürokratlarına, Türkiye Odalar Birliği Sayın Başkanı ve yardımcılarına, bilim adamlarına ve eserin basılmasında ilgilerini esirgemeyen Damga Matbaasının Sayın Yöneticilerine ve Personeline şükranlarımı sunar, basılan ciltlerin Maliye Tarihindeki yerini almasını dilerim. Vergi Reform Komisyonu Başkanı Ali Alaybek Bu mesajda iddialı bir görüş hakimdir. Çünkü Alaybek, Cumhuriyet in ilk kırk yılında yapılanlar ile vergicilik alanında bir çok batı ülkesinin önüne geçildiğini belirtmektedir. Bu mesajda ayrıca büyük bir alçak gönüllülüğü sergileyen ifadeler de vardır. Çünkü Alaybek, komisyon üyelerinden, Maliye Bakanlığına ve oradan çalışmaları kitap halinde basan kurumun çalışanlarına kadar uzanan bir çizgide yer alanlara ayırım yapmadan teşekkür etmektedir. Bu tutumu ile üst düzey bir bürokratın inceliğini ve zerafetini sergilemektedir. Alaybek in Türk vergiciliği ile ilgili 1950 sonrası çalışmalarına kısaca göz attıktan sonra onun aynı dönemde birlikte yürüttüğü Türk vergi denetçiliği konusundaki çalışmaları üzerinde durabiliriz. 51. Ali Alaybek in 1950 Yılı Sonrası Vergi Denetçiliği Konusunda ÇalıĢmaları 20 Tuncay Kapusuzoğlu ve Mesut Koyuncu : Vergi Reform Komisyonu ve Ali Alaybek Üzerine Prof. Halil Nadaroğlu ile Söyleşi, Vergi Dünya Dergisi, Sayı 243, Kasım

14 1950 li yıllar, Türk vergi denetçiliğinin, Hesap Uzmanları Kurulu çevresinde geliştiği dönemdir. Ali Alaybek, bu dönemde Kurul un İstanbul Grubunda Müşavir Hesap Uzmanı olarak görev yapmaktadır. Alaybek, bir yandan hesap uzmanlığının gelişmesini temin eden çalışmalar yaparken, bir yandan da, 1950 li yıllarda Vergi Müşavirliği adı ile hazırlanan ve bağımsız vergi danışmanlığı şeklinde oluşturulmaya çalışılan yasal düzenleme ile ilgilenmektedir. Devletin mali denetiminde çalışanlar belirli deneyim seviyesine ulaşmışlar ve devletten ayrılarak şirketlere danışmanlık yapmaya başlamışlardır. Bütün ömrünü devletçi bir vergi denetçiliği mesleğinde geçirmiş Ali Alaybek in, vergi danışmanlığı biçimindeki bu gelişmeler ile ilgilenmemesi düşünülemez. Bu nedenle burada, Ali Alaybek in 1951 yılındaki Vergi Müşavirliği Kanun Tasarısı hakkındaki görüşlerine yer verilmesi uygun olacaktır. - Vergi Müşavirleri Kanun Tasarısı Üzerine Görüşler 21 Ali Alaybek, yukarıda da belirtildiği gibi devletçi bir vergi denetçiliği döneminde yetişmiştir. Ama Fransızca ve Almanca bilgisi ile batı ülkelerindeki gelişmeleri de izlemekte ve yenilikleri takip etmektedir. Yani kendisinin batı ülkelerindeki uygulamalar hakkında bilgisi vardır ve gelecekte Türkiye de böyle bir kurumun oluşturulmasının kaçınılmaz olduğunu sezmektedir. Ama devletçi yapısı, onu vergi müşavirliğinin mevcut durumunu eleştirmeye götürür. Onun bu konudaki görüşleri şöyledir : + Disiplinsiz ve mesleki bir düzene tabi olmadan yapılan bu faaliyetler, önemli olan amme hizmetlerinin tamamen denetimsiz yürütülmesine neden olmaktadır. Onlar yükümlüye doğru yolu gösterecek yerde onları yanlış yollara yöneltmektedirler. Yükümlülerin vergi kaçırmaları konusundaki çabalarına yardım etmektedirler. Bununla beraber temsil yetkisinin avukatlarda bulunması ve bunların temsil yetkilerinin olmaması nedeni ile vergi yükümlüsünün derdini vergi mahkemelerinde yeterli düzeyde anlatamadığı da bir gerçektir. + Vergi müşavirlerinin faaliyetlerini iki cephesi itibarı ile kamu hizmeti olarak görmek olanağı vardır. Bunlardan ilki, beyan usulünün gelişmesi karşısında, yükümlüye yardımcı olmak üzere vergi müşavirlerine önemli görev düştüğü gerçeğidir. Bu husus yükümlü açısından ortaya çıkmaktadır. İkincisi ise, hazine açısından ortaya çıkmakta olup, beyanname sayısının artması karşısında devletin denetim olanaklarının yetersiz kalması ile ilgilidir. Bir de onların vergi ihtilaflarında vergi mahkemelerine bilirkişi olarak yardımcı olmaları söz konusudur. + Gelişmiş ülkelerde serbest hesap uzmanları ya da yeminli hesap uzmanları bulunmaktadır. Oralarda işletme danışmanlığı biçiminde başlayan gelişmelere vergi 21 Ali Alaybek : Vergi Müşavirleri ve Yardımcıları, 1951, İstanbul.İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 14

15 danışmanlığı eklenmiştir. Bizde de anonim şirketlerin yetersiz olan murakıplığın daha yararlı duruma getirilmesi için yeminli hesap uzmanlığı örgütlenmesine ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. + Bu konuda hazırlanmış olan yasa tasarısı, Vergi Usul Kanunu tasarısı görüşülürken gündeme getirilen bu konudaki yasa tasarısına dayalı olarak hazırlanmıştır. Bu konudaki görüşler daha önceki Vergi Usul Kanunu hazırlıkları sırasında ortaya konulduğu için burada ayrıca ayrıntı üzerinde durulmayacaktır Vergi Reformu ile gündeme gelen bağımsız vergi denetçiliği konusundaki bu yasal girişimin yasalaşmadığı bilinmektedir. Devletçi bir görüşe sahip olan Alaybek, bir yandan içinde bulunduğu devletin vergi denetim organını güçlendirmeye çalışırken, bir yandan da bağımsız vergi denetimi organizasyonu hakkında olumlu görüş verebilmektedir. Bu tutumu, onun bir yandan ileri görüşlülüğünü ortaya koymakta, bir yandan da vergi yasalarının uygulanma aşaması ve vergi- yükümlü- toplum bağıntısının etkileşimi ile yakından ilgilenmesi dolayısı ile yükümlüye yardımın önde tutulması isteğinin bir sonucu olarak değerlendirilebilmektedir. Ali Alaybek, bağımsız vergi denetçiliği konusu ile 1950 li yılların sonlarında bir kez daha meşgul olmuş ve bu konu ile ilgili yeniden hazırlanarak gündeme getirilen yasa tasarısı üzerine geniş bir araştırma yapmıştır. Alaybek in, bu çalışmada 1950 li yıllarda vergi denetçiliği ile ilgili görüşünü daha geniş bir perspektif halinde ortaya koymaya başladığı görülmektedir. Ona göre devlet vergi denetçiliğini sürdürmelidir. Ama vergi denetçiliği, serbest hesap uzmanları kanalı ile de geliştirilmelidir. Bunun kimi gerekçeleri vardır: Öncelikle vergi denetçiliği yaygınlaşacak ve devletin denetçi kadrolarının iktisadi gelişmelerin gerisinde kalması durumunda ortaya çıkacak denetim açığı kapatılacaktır. Öte yandan işletmelerin ve yükümlülerin aydınlanması için konuyu bir yandan işletme danışmanlığına yakınlaştırma, bir yandan yükümlünün daha fazla bilgi sahibi olması ve vergicilik gelişmelerinin dışında kalmaması için bu kurumlaşmanın bir araç olacağını düşünmektedir. Ali Alaybek in vergiciliğe her zaman vergi-yükümlü-toplum bağıntısı çerçevesinde yaklaşması, serbest hesap uzmanlığına olumlu bakışının temelini oluşturmaktadır. Alaybek bu çalışmasında 22 konuyu, o zamanki tasarıda ele alındığı adı ile yani yeminli hesap uzmanlığı ve yeminli murakıplık olarak ele alarak incelemekte, önce yeminli hesap uzmanlığı üzerinde, sonra da yeminli murakıplık (denetçilik) üzerinde durmaktadır. 22 Ali Alaybek : Yeminli Hesap Uzmanları ve Murakıplar Enstitüsü Hakkında Etüd, 1959, İstanbul, İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 15

16 Alaybek, hesap uzmanı deyimini işletmelerin iktisadi ve mali durumlarını, hesap, muhasebe ve bilanço açısından inceleyen, tahlil eden ve değerlendiren mütehassıs olarak tanımlamaktadır. O, tasarıda yer aldığı biçimi ile yeminli hesap uzmanlığı deyimini kullanır. Ona göre yeminli hesap uzmanı şu işleri yapar : + İşletme ve hesap incelemeleri yapmak ve rapor düzenlemek, bilançoyu düzenlemek ve onaylamak, + İşletme kuruluşu yapmak ve muhasebe vb bölümleri organize etmek, + Vergi sorunları ile ilgili görüş belirtmek, + Yükümlülerin hesap ve işlemlerini vergi açısından incelemek, rapor hazırlamak, vergi beyannamelerini düzenlemek ve onaylamak, + Yükümlüleri idari ve vergi mahkemelerinde temsil etmek, + Tasfiye memurluğu, bilirkişilik ve hakemlik yapmak. Ali Alaybek, eserinde Serbest Hesap Uzmanlığı nın tarifini, fonksiyonunu ve önemini ortaya koymakta, ayrıca yabancı memleketlerdeki hesap uzmanlığının nasıl olduğunu İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Avusturya, Fransa ve İsviçre deki uygulamaları belirterek 23 vermektedir. Almanya uygulamasındaki durum, günümüzdeki devletin adına inceleme yapan Hesap Uzmanları ile mesleki teşekkül olarak mükellef için çalışan TÜRMOB uygulamasına en yakın uygulama olduğundan devletin düzenleyici olduğu böyle bir mekanizmanın Türkiye ye daha uygun olduğunu belirtmektedir. Bu itibarla Ali Alaybek in analizlerinin günümüze yön verdiğini de söyleyebiliriz. Bir başka öneri olarak da iktisadi ve mali sahada tetkik ve murakabe işleri ile uğraşan serbest meslek erbabının bağlı olacakları teşekküle Türkiye Yeminli Hesap Uzmanları ve Murakıpları Enstitüsü isminin verilmesini teklif etmektedir. Yeminli Murakıplığın ise Yeminli Hesap Uzmanlığı nın bir üst kademesi olarak kurulmasını önerir. Ali Alaybek, yeminli hesap uzmanlığını, yeminli murakıplık ( denetçilik) için bir geçiş yeri olarak görür. Bu nedenle yeminli hesap uzmanı olabilmek için ya büyük şirketlerin muhasebelerinde ya da Maliye nin gelir ve muhasebe servislerinde çalışmış olmalarını şart olarak ileri sürer. Bir de sınav koşulu vardır. Hesap uzmanları beş yıllık deneyimlerinden sonra sınavsız olarak kabul edilirler. İmtihansız kabul esasının Maliye Müfettişleri ile formasyonları bakımından Maliye Hesap Uzmanlarının durumundaki diğer müfettişler ve Uzmanlarla, Üniversite ve Yüksek Okullarda enaz 5 sene müddetle maliye, iktisat (işletme iktisadı) veya 23 Ali Alaybek : a. g. Çalışma, Sayfa

17 muhasebe dersi vermiş olan profesör, doçent ve yüksekokul öğretmenleri hakkında da cari olmasını ve bu kişilerin de ardından yeminli murakıp olabileceğini eserinde belirtir. Bu fikirlerin 1/6/1989 tarihli 3568 sayılı Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu nda kanunlaştığını açık şekilde görebiliriz. Yeminli murakıplara gelince, onlar yeminli hesap uzmanlarının haklarına sahiptirler, buna ek olarak da anonim şirketlerde ve iktisadi devlet teşekküllerinde denetçilik yapabilirler. Onların en önemli ayrıcalığı ise, onların onaylayacakları bilanço ve vergi beyannamelerinin mali idare tarafından aynen kabul edileceğinin belirtilmiş olmasıdır. Beş yıl hesap uzmanı olarak çalışanlar, bir tez hazırlamaları halinde yeminli murakıp (denetçi) olabileceklerdir. Alaybek, iki unvan arasındaki farkta tez çalışmasının yeterli olacağını, bu tezden maksadın uzmanları ilmi araştırma ve çalışmalara sevketmek, böylelikle mesleğin ilmi seviyesini yüksek tutmak, murakıp olacakları seçmek imkanına malik olmak ve bunların yüksek mevki ve selahiyetlerinin resmen tanınmasını sağlamak olduğunu ifade etmektedir. Ali Alaybek bu çalışmaları ile ancak 1989 da kurulabilen TÜRMOB un kuruluşuna ilişkin ilk önerileri ve fikirleri ortaya koyan kişilerden biridir. Ali Alaybek in 1950 sonrası vergi denetçiliği konusundaki çalışmalarına son bir örnek daha vermek uygun olacaktır. Bu örnek, onun Hesap Uzmanı nın kültürel yanının geliştirilmesine dönük görüşlerini içermekte ve Hesap Uzmanları Kurulu İle İlgili Görüş ve Öneriler 24 adını taşımaktadır. Hesap Uzmanları Kurulu, beş yıllık bir deneyim sürecini yaşamıştır. Sınavla işe alınma başlamış, kurul kendisini kabul ettirmeye, vergi denetçiliğinde etkili rol oynamaya ve ekol olarak kabul edilir duruma gelmeye başlamıştır. Bu aşamada yapılacak olan hususlar, denetim esaslarındaki eksiklerin giderilmesi, hesap uzmanlarının vergi denetim raporlarının hem biçimsel ve hem de içerik yönünden geliştirilmesinin sağlanmasıdır. Ali Alaybek in bu çalışmasının konusu gereği, denetim raporlarının kalitesi öncelik taşımaktadır. Alaybek bu raporların kalitelerinin artırılması için yapılması gerekenleri sıraladıktan sonra, hesap uzmanlarının araştırma yapmalarının önemini ele alarak açıklamalarda bulunmaktadır. Alaybek, hesap uzmanlarını, ülkenin mali ve iktisadi yapısını bilen, yabancı ülkelerdeki gelişmeleri takip eden, yabancı dil bilen, çeşitli konularda görüş ileri sürebilen birer araştırmacı olarak görmek istemekte ve onların yetişmelerini bu çerçevede değerlendirmektedir. Bu niteliklerin, her şeyden önce bilimsel çalışmalar yapabilme yeteneğine sahip olmaya bağlı 24 Ali Alaybek: Hesap Uzmanları Kurulu İle ilgili Görüş ve Öneriler, 1950, İstanbul. Hesap Uzmanları Kurulu Arşivi. 17

18 bulunduğunu gören Alaybek, bu çalışmasında hesap uzmanlarının bilimsel çalışmaları için aşağıdaki görüşleri ileri sürmektedir. - Hesap Uzmanları Kurulu, vergi reformunun gerçekleştirilmesinde ve yeni vergi rejiminin uygulanmasında kendisine düşen görevleri yapabilmek için sadece teknik değil ayni zamanda bilimsel bakımdan da belirli seviyeye erişmelidir. - Hesap uzmanlarının yapacakları bilimsel çalışmaları dört grupta toplamak olanağı vardır : + Beyanname incelemesi ile ilgili çalışmalar ( mali revizyon tekniği yanında, muhasebe değerleme,masraflar, amortismanlar- gibi konular), + Sanayi ve ticaret branşları hakkında incelemeler ( çeşitli iş konularının, iktisadi faaliyet konularının ticari, teknik ve mali durumları itibarı ile gelişmeleri), + Vergi sistemi ile ilgili çalışmalar ( başka ülkelerdeki gelişmeler, Türk vergi sisteminin çeşitli konuları), + Mali ve iktisadi sorunlarla ilgili çalışmalar ( iktisadi konjonktür ve vergi, devlet bütçesi, muhasebe planı, yabancı ülkelerdeki gelişmeler). Alaybek yukarıda sıralanan konuların ilk ikisinin meslek ile doğrudan ilgili olduğunu, sonraki konuların da onların görüş alanlarının geliştirilmesi amacını taşıdığını belirtir. Ve bilimsel çalışmaların değerli olanlarının yayınlanmasının önemini vurgular. Bu çalışmaların yönlendirilmesi ve yayınlanması için bir Bilimsel Çalışmalar Komitesi oluşturulmasını da önerir. Buraya kadar yapılan açıklamalar Alaybek in yaşamının Türk vergiciliğinin ve vergi denetçiliğinin çağdaş yapıya kavuşmasına ve gelişmesine adandığını göstermektedir. Denebilir ki, XX. yüzyılın ortalarında Türk vergiciliği ve devletin vergi denetçiliği çağdaş anlayışa uygun bir gelişme göstermişse, bunda Ali Alaybek in büyük payı vardır. Ali Alaybek in bilinmeyen önemli bir yönü daha vardır. O da muhasebe ile olan ilgisidir. Bu açıdan onun, bugünkü Türkiye Muhasebe Uzmanları Derneği nin kuruluşuna yaptığı katkılara değinmek ve Sanayi Muhasebesi konusundaki eserlerine kısaca göz atmak gereği vardır. Ali Alaybek i tanıtma çabasının eksik kalmaması için bu konu üzerinde aşağıda kısaca durulmuştur. 6. ALĠ ALAYBEK ĠN MUHASEBE ĠLE ĠLGĠLĠ ÇALIġMALARI 60. Eksper Muhasipler ve ĠĢletme Organizatörleri Derneği nin KuruluĢu 18

19 1940 lı yıllar Türkiye için birçok açıdan ilginç gelişmelere sahne olmuştur. Vergi denetçiliği açısından Hesap Uzmanları Kurulu nun kuruluşu ve vergicilik açısından bir yandan Muamele ve Kazanç Vergileri ndeki eksikler giderilirken, bir yandan da 1949 vergi reformunun hazırlıkları devam ettirilmiştir. Aynı tarihlerde bağımsız muhasebe uzmanlığı mesleği konusunda çalışmalar da vardır. Bu konudaki ilk girişim 1932 yılında Ticaret Bakanlığı tarafından yapılmış, ama bu girişim yasalaşamamıştır. Bu durumda bir grup muhasebeci ve vergici bir araya gelir ve muhasebe uzmanlığı adı altında örgütlenmek isterler. Bu girişimde ondört kişi vardır. Bu ondört kişi dört gruba ayrılabilir. Bunlardan birinci grup olan vergicilik ile ilgili Ali Alaybek (Maliye Hesap Mütehassısları Büro Şefi), Rasim Saydar (Maliye Müşavir Hesap Mütehassısı), Faik Somer (Mali Müşavir) vardır. İkinci grup olan muhasebe öğretim üyesi olarak İsmet Alkan, Nihat Kiver, Osman Fikret Arkun vardır. Geriye kalanlardan üçüncü grubu muhasebeciler, dördüncü grubu da devletin ticari eğitiminde görev alan devlet memurları oluşturmaktadır. Türkiye nin en büyük kuruluşlarında görev yapan muhasebeci, devletin vergiciliğinde görev yapan üst düzey uzmanlar ve öğretim üyeleri ve eğitimciler Eksper Muhasebeciler ve İşletme Organizatörleri Derneği adı ile bir kurum oluştururlar 25. Bugün Türkiye Muhasebe Uzmanları Derneği olarak çalışmalarını sürdüren ve Türkiye nin muhasebe ile ilgili en eski sivil toplum kuruluşu olan bu derneğin kuruluşunda belirlenen amacı aşağıdaki gibidir. Derneğin amacı Türkiye de özel ve resmi her alanda ve çeşitli kademeler için ehliyetli muhasebe elemanları yetiştirmek, mevcut muhasebe elemanlarının gelişmesini ve muhasebe bilgilerinin yönetimde ve incelemelerde verimli bir şekilde kullanılmasını sağlayıcı çalışmalarda bulunmak, muhasebe uzmanlığı mesleğini teşkilatlandırıp ilerletmek Ali Alaybek in böyle bir organizasyonda ikinci kurucu üye olarak yer almasının ve yoğun çalışmaları içinde bu dernekle ilgilenmesinin nedenleri, 1950 den sonra onun bağımsız vergi denetçiliği konusunda yapacağı çalışmalarla kendini gösterecektir. Çünkü bu derneğin amaçları arasında muhasebe uzmanlığı mesleğinin teşkilatlanması da vardır. Onun mesleki kültürel yapısı, devletin memurluğuna bağlı kalarak bir uzman olarak çalışmakla yetinmeye elverişli değildir. Onun hem vergicilikte ve hem de vergi denetçiliğinde çağdaş gelişmeleri Türkiye ye getirmek arzusunun kaynağında, onun batı kültürüne açık, çağdaş gelişmeleri izleyen bir kişi olması kadar, Türkiye nin toplumsal, iktisadi ve mali yapısını iyi bilmesinin de payı vardır. Onun muhasebecilerin kurdukları bir dernekte yer almasının nedenlerinden biri de 25 Oktay Güvemli : Türk Devletleri Muhasebe Tarihi, Cumhuriyet Dönemi, XX. Yüzyıl, Sayfa ), 2001, İstanbul. 19

20 budur. Yani Türkiye de muhasebe ile ilgili koşulları ve bu konuda ülkedeki gelişmeleri iyi takip etmek istemesinin de rolü bulunmaktadır. Bir husus daha vardır ki o da Alaybek in vergi uygulamaları ve vergi denetçiliğinin başarılı olma koşulunun muhasebe uygulamalarına bağlı olduğunun bilincinde olmasıdır. Bir çok çalışmasında bu hususu dolaylı da olsa dile getirmiştir. 61. Ali Alaybek in Sınai Muhasebe Konusundaki ÇalıĢmaları Sanayi muhasebesi 1950 li yıllarda muhasebe uygulamalarında olsun, muhasebe eğitiminde olsun az ele alınan ve üzerinde az durulan bir konudur. Maliyet muhasebesi adı henüz Türkiye de kullanılmamaktadır. Böyle bir ortamda bir vergici uzmanın sınai muhasebe ile eğitici açıdan ilgilenmeyi, ancak Ali Alaybek gibi sürekli arayış ve yenilik peşinde olan bir usta yerine getirebilirdi. O da bunu yapmış ve 1953 yılında Sınai Muhasebe konusunda bir çalışma yapmış, aynı çalışmayı 1954, 1963 ve 1969 yıllarında yenilemiştir 26. Yukarıda belirtilen ve onaltı yıl içinde dört baskısı yapılan Sınai Muhasebe adlı kitap, Ali Alaybek in eserleri arasında en çok baskısı yapılan çalışmasıdır. Bir vergici ve vergi denetçisi olan Alaybek in muhasebe ile ilgili bu kitabının başarı çizgisinin açıklamasını yapmak zordur. Bu başarının nedenlerinin başında kuşkusuz, kitabın Türk muhasebe eğitimi ve uygulamasında bir boşluğu doldurmuş olması gelmektedir li yıllarda izlenmeye başlanan iktisat politikalarının etkisi ile özel kesim sanayii gelişmeye başlamış, muhasebe eğitimi de buna paralel olarak yaygınlaşma eğilimine girmiştir. Ama maliyet muhasebesi konusunda muhasebe öğretim elemanlarının fazla kitap yazdıkları görülmemiştir. Ali Alaybek in vergi denetçiliğinde sanayi kuruluşlarını denetlerken gördüğü bir boşluk ise maliyet muhasebesidir. Ali Alaybek, Alman muhasebe kültürü ile yakından ilgilenmiş ve özellikle Schmalenbach ın daha önceleri yaptığı çalışmaları yakından incelemiştir. Alman muhasebe kültüründe maliyet muhasebesinin gösterdiği gelişmelerden haberdardır. Ve en önemlisi Türkiye de bu konudaki eksikliğin farkındadır Ali Alaybek : Sınai Muhasebe, 1953, İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. - Ali Alaybek : Sınai Muhasebe, Maliye Tetkik Kurulu Neşriyatı,1954, Ankara. - Ali Alaybek : Sınai Muhasebe, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1963, Ankara.. - Ali Alaybek : Sınai Muhasebe, 1969, İstanbul. İstanbul Hesap Uzmanları Grubu Arşivi. 20

21 Ama bütün bunlar kitabın onaltı yıl boyunca gündemde kalmasını açıklamaya yetmez. Bir muhasebe öğreti kitabının başarısı, konuyu ele alış tarzı, kitabın bölümlere ayrılması, konuları anlatımı, konuya çağdaş yaklaşımı, örneklerle açıklamaları ile mümkün olabilir. Ve muhasebeci olmayan Ali Alaybek, bütün bu konularda başarılı olan bir muhasebe öğreti eseri ortaya koymuştur. Bu başarılı yaklaşımı kitabın içeriğinin başlıklarının sıralanmasında görmek olanağı vardır Yılındaki ilk baskısında kitabın içeriğinin başlıkları aşağıdaki gibidir. - Sınai muhasebenin niteliği ve önemi, - İmalat hesabı, - İşletme masrafları, - Masrafların dağıtımı, - İşletme muhasebesinin uygulaması, - Maliyet hesaplama yöntemleri. Alman ekolünün etkisi görülen bu tasnifin kısa, öz ve zamanın çağdaş anlayışına uygun nitelik taşıdığı kuşkusuzdur. Yaşamı boyunca bütün yazıları, raporları ve eserlerinde görülen kısa, öz, açık ve akıcı anlatım tarzını benimseyen Ali Alaybek in bu eserinin de aynı esaslar benimsenerek yazılmış olması kitabın başarılı olmasının bir başka nedeni olsa gerektir. 7. S O N U Ç Cumhuriyet in ilanından sonra yapılan devrimler içinde, vergicilik ve vergi denetçiliği konularında yapılan yasal düzenlemelerin özel bir yeri vardır. Muamele ve Kazanç Vergileri yasaları ile ilk kez beyan usulüne geçilmiş ve hesap mütehassıslığı adı altında vergi denetçiliği gündeme gelmiştir. Bürokrat bir ailenin çocuğu olan, İstanbul da Fransız ve Alman okullarında okuyan ve İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi nden mezun olan Ali Alaybek, genç Türkiye Cumhuriyet inin vergicilik alanındaki bu devrimlerinin uygulanması çalışmaları sırasında vergicilik alanında Muamele Vergisi Hesap Mütehassısı olarak devlette çalışmaya başlamıştır yılları arasında Ali Alaybek in, Muamele ve Kazanç Vergilerinin ülke ekonomisindeki gelişmelere ve toplumsal yapının özelliklerine uygun duruma getirilmesi çabaları içinde sürekli raporlar hazırladığı ve bu arada bu iki temel verginin nasıl denetlenmesi gerektiği konusunda, vergi denetçiliği ile ilgili yayınlar yaptığı gözlenmektedir yılları arasında Ali Alaybek, iki çalışmanın içinde olmuştur. Bunlardan birisi, 2010 yılında 65. yıl dönümü kutlanılan Hesap Uzmanları Kurulu nun kuruluşu ve 21