IV. SAĞLIK HUKUKU KURULTAYI

Transkript

1 IV. SAĞLIK HUKUKU KURULTAYI Eylül 2011 ANKARA Editör Av. Cahid DOĞAN Ankara

2 ISBN ANKARA BAROSU Ankara Barosu Başkanlığı 2012 Tüm hakları saklıdır ANKARA BAROSU BAŞKANLIĞI Adliye Sarayı Kat : 5 Sıhhiye / ANKARA Tel : (0.312) Faks : (0.312) ankarabarosu@ankarabarosu.org.tr (ABEM) ANKARA BAROSU EĞİTİM VE KÜLTÜR MERKEZİ Ihlamur Sokak No: 1 Kızılay / ANKARA Tel : (0.312) Faks: (0.312) GRAFİK - TASARIM Yasir KORKMAZ (Ankara Barosu) BASKI

3 IV. SAĞLIK HUKUKUKURULTAYI , I. GÜN Av. PINAR AKSOY GÜLASLAN Sağlık Hukuku Kurulu Başkanı...7 Av. Prof. Dr. METİN FEYZİOĞLU Ankara Barosu Başkanı...9 Av. VEDAT AHSEN COŞAR Türkiye Barolar Birliği Başkanı...12 I. OTURUM ETİK-HUKUK İLİŞKİSİ Av. MUSTAFA TAM Oturum Başkanı...17 Prof. Dr. BERNA ARDA Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etiği Anabilim Dalı Başkanı ETİK NEDİR? TIP ETİĞİ, TEMEL İLKELERİ, ETİK DEĞERLER VE KURAL ÖNERME ÜZERİNE...18 Prof. Dr. NESRİN ÇOBANOĞLU Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etiği Anabilim Dalı Başkanı ETİK VE HUKUK AÇISINDAN TIBBÎ BİLİMSEL ETİK KURULLAR...23 Doç. Dr. AHMET ACIDUMAN Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etiği Anabilim Dalı TÜRK TIP HUKUKU TARİHİNDE HEKİM-HASTA ARASINDA HUKUKİ BİR BELGE: RIZA SENEDİ...39 Av. CAHİD DOĞAN Sağlık Bakanlığı Hukuk Müşaviri Kamu Yönetimi Bilim Uzmanı TIP ETİĞİ VE İDARE HUKUKU İLİŞKİSİ...54 II. OTURUM PSİKİYATRİDE HUKUKÎ SORUNLAR Av. EROL YILMAZ ARAS Oturum Başkanı

4 Prof. Dr. MURAT DOĞAN Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekan Yardımcısı PSİKİYATRİSTLERİN HUKUKÎ SORUMLULUĞU...88 Doç. Dr. ERHAN TEMEL Augsburg Üniversitesi Türk Hukuku Araştırma Merkezi Başkanı ALMAN HUKUKUNDA PSİKİYATRİ HASTASI-HEKİM İLİŞKİSİ Prof. Dr. YENER ÜNVER Özyeğin Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. AKIL HASTALARINA ÖZGÜ GÜVENLİK TEDBİRLERİ ŞAHİN KURT Ankara Adliyesi Asliye Ceza Mahkemesi AKIL HASTALARINA ÖZGÜ GÜVENLİK TEDBİRLERİNİN UYGULANMASINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE TCK. Md Soru - Cevap IV. SAĞLIK HUKUKU KURULTAYI , II. GÜN III. OTURUM DİŞ HEKİMLİLİĞİNDE HUKUKÎ SORUNLAR Av. EROL YILMAZ ARAS Oturum Başkanı Uzm. Dr. Dt. GAMZE BULUT DİŞHEKİMİNİN ETİK VE HUKUK BAĞLAMINDA SORUMLULUĞU Doç. Dr. RAMAZAN ÇAĞLAYAN Kırıkkale Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekan Yardımcısı DİŞ HEKİMLİĞİ MESLEĞİNDEN DOĞAN İDARÎ SORUMLULUK Dr. Dt. GÜL ATEŞ Sağlık Bakanlığı Ankara Topraklık Ağız Ve Diş Sağlığı Merkezi Başhekim Yardımcısı DİŞ HEKİMLİĞİNDE MALPRAKTİS

5 III. OTURUM Av. EROL YILMAZ ARAS Oturum Başkanı Yrd. Doç. Dr. HAYRÜNNİSA ÖZDEMİR Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medenî Hukuk Öğretim Üyesi DİŞ HEKİMLERİNİN HUKUKÎ SORUMLULUĞU Doç. Dr. İLHAN ÜZÜLMEZ Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekan Yardımcısı Ceza ve Ceza Usul Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi DİŞ HEKİMLERİNİN CEZAÎ SORUMLULUĞU Av. HALİDE SAVAŞ İstanbul Barosu Sağlık Hukuku Merkezi Başkanı DİŞ HEKİMLİĞİNDE AYDINLATILMIŞ RIZA Soru - Cevap IV. OTURUM SAĞLIK SEKTÖRÜNDE REKLAMIN HUKUKÎ BOYUTLARI Av. SAVAŞ ŞEKER Oturum Başkanı Av. BERNA ÖZPINAR Türk Hukuk Kurumu Genel Sekreteri Ankara Barosu Sağlık Hukuku Kurulu Üyesi ÖZEL SAĞLIK KURULUŞLARININ REKLÂM YASAKLARI VE HASTA HAKLARI Av. SUNAY AKYILDIZ Tıp Hukuku Derneği Başkanı SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ALDATICI REKLAMLAR Dr. HAKAN GİRİTLİOĞLU Türk Tabipler Birliği Yüksek Onur Kurulu Üyesi, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Reklam Kurulu Üyesi SAĞLIK VE TANITIM

6 Av. PINAR AKSOY GÜLASLAN Ankara Barosu Sağlık Hukuku Kurulu Başkanı İLAÇ REKLAMLARI Doç. Dr. Erhan TEMEL Almanya Augsburg Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi, Augsburg Hukuk Fakültesi Biyo, Sağlık ve Tıp Hukuku Enstitüsü Üyesi, Avrupa Hukuk Düzenleri Enstitüsü Türk Hukuku Araştırma Merkezi Başkanı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Görevlisi ALMAN HUKUKUNA GÖRE YANILTICI İLAÇ REKLAMLARI Soru - Cevap V. OTURUM TIBBÎ BİLİRKİŞİLİK Av. AYŞIL KİRİŞÇİOĞLU Oturum Başkanı Prof. Dr. Dr. h.c. HAKAN HAKERİ İstanbul Medeniyet Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı TIBBÎ BİLİRKİŞİNİN CEZAÎ SORUMLULUĞU Av. HAMİT BAYKARA Sağlık Hukuku Kurulu Başkan Yardımcısı HUKUK DAVALARINDA TIBBİ BİLİRKİŞİLİK İNCELEMESİ Av. ALİ YILMAZ Sağlık Hukuku Kurulu Üyesi CEZA DAVALARINDA TIBBÎ BİLİRKİŞİLİK İNCELEMESİ Prof. Dr. MEHMET DEMİR Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medenî Hukuk Anabilim Dalı Öğretim Üyesi TIBBÎ SORUMLULUK VE TAZMİNAT DAVALARINDA BİLİRKİŞİNİN ROLÜ

7 SUNUŞ Ankara Barosu Sağlık Hukuku Kurulu nca tertip edilen ve yayınlanmak üzere hazırlanan bu kitap, IV. Sağlık Hukuku Kurultayı nda sunulan bildirileri ve tartışmaları içermektedir. Kurultay geleneksel hale gelmiş ve yılda bir kez yapılmakta, incelenmemiş sağlık hukuku sorunları hakkında tebliğler sunularak, konular üzerinde tartışmalar olmaktadır. Kurultayda tebliğ sunanlar sırf Avukatlar olmayıp, Hâkimler, Öğretim Üyeleri ve Hekimlerden oluşmaktadır. Sağlığın teşvik edilmemesi ve gelişmemesi, hasta odaklı sağlık hizmetlerinin sunulmaması, etkin ulaşılabilir ve kaliteli sağlık hizmetlerinde aksamalar ve tıbbî malpraktisler yeni mevzuatların düzenlenmesine ihtiyaç doğurmuştur. Mevzuatların düzenlenmesi için, tıbbî konunun gündeme gelmemiş veya yargıya intikal etmemiş olmasına gerek yoktur. Hukuk kuralları çağdaş toplumun sosyal güvenliği olduğundan, bilimsel gelişmeleri soyut düzenlemelerle önceden görmek zorundadır. Kurultaylarımızda, sağlık hukukunun incelenmemiş ve güncel konularında uzman kişilerce tebliğler sunularak büyük tartışmalar olmuştur. Bu güne kadar konuşulmamış olan, tıp etiği- hukuk kuralları ilişkisi, diş hekimliği uygulamalarından doğan hukukî sorunlar ilk kez kurultayımızda bilimsel olarak incelenmiştir. Kurultay kitaplarımıza, akademik çalışmalarda yapılan atıfların çokluğu ve uygulayıcıların başvuru eserleri olması bizim gayretlerimizi daha da artırmaktadır. Av. Cahid DOĞAN EDİTÖR 5

8 IV. SAĞLIK HUKUKU KURULTAYI , I. GÜN SUNUCU- Değerli konuklarımız, hepiniz hoş geldiniz. Öncelikle siz değerli konuklarımızı bir dakikalık saygı duruşuna davet ediyorum. SAYGI DURUŞU VE İSTİKLAL MARŞI SUNUCU- Sayın Barolar Birliği Başkanım, Sayın Baro Başkanım, Türkiye nin dört bir yanından gelen saygıdeğer öğretim elemanları, Baromuzun değerli üyeleri ve sevgili katılımcılar; Ankara Barosu olarak bu sene dördüncüsünü düzenlemekten onur duyduğumuz Sağlık Hukuku Kurultayına hoş geldiniz. İki gün sürecek Kurultayımız beş oturum altında gerçekleştirilecek olup oturumlarda sırasıyla etik-hukuk ilişkisi, psikiyatride hukuki sorunlar, diş hekimliğinde hukuki sorunlar, sağlık sektöründe reklamın hukuki boyutları ve tıbbi bilirkişilik konuları değerlendirilecektir. Şimdi Kurultayımızın açılış konuşmasını yapmak üzere Sağlık Hukuku Kurulu Başkanı Sayın Avukat Pınar Aksoy Gülaslan ı kürsüye davet ediyorum. (Alkışlar) 6

9 Av. PINAR AKSOY GÜLASLAN Sağlık Hukuku Kurulu Başkanı Sayın Barolar Birliği Başkanım, Sayın Baro Başkanım, Türkiye nin her tarafından gelen saygıdeğer öğretim elemanları, Baromuzun değerli üyeleri ve sevgili katılımcılar; Türk milletinin sağlığı ve sağlık sistemiyle yakından ilgilenen Mustafa Kemal Atatürk genel sağlık için esaslı olarak uygulanan önlemler kesintisiz tamamlanmalı ve genişletilmelidir. Cömert ve üretken olan Türk ulusu sağlıkta sürekli teknolojik ilerlemelere erişince Türk yurdunu hızla dolduracak ve şenlendirecek güçte olduğuna kimsenin kuşkusu yoktur ifadesiyle ülkenin gelişimi ve refahında sağlığın önemine ve gücüne dikkat çekmiştir. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesiyle sağlık hakkı temel insan hakkı olarak kabul edilmiştir. Sağlık hizmetinin özgürlükler gibi iyi örgütlenmesi, iyi düzenlenmesi, adaletli biçimde dağılımı yasalarla güvence altına alınması gerekmektedir. Ankara Barosu her alanda olduğu gibi sağlık hakkının örgütlenmesi ve dağılımını da titizlikle takip etmekte, Ulu Önderimizin ilkeleri doğrultusunda hareket etmektedir. Bu Kurultayın başlıklarına baktığımızda dünyadaki gelişmelere bağlı olarak ülkemizde de değişen ihtiyaçları ve talepleri karşılamak için tıp ve hukuk bilimlerine gönül veren meslek erbaplarının birlikte çalışması gerektiğini görmekteyiz yılında Ankara Barosu ve Ankara Hukuk Fakültesi işbirliğiyle düzenlenmeye başlayan Sağlık Hukuku Kurultayına değerli katkılarından dolayı o dönemde Ankara Barosu Başkanı olan Sayın Avukat Vedat Ahsen Coşar a ve yine o dönemde Ankara Hukuk Fakültesi 7

10 Dekanı olan Sayın Baro Başkanımız Avukat Metin Feyzioğlu na teşekkürlerimizi arz ederiz. Sayın konuklar, bu vesileyle Sağlık Hukuku Kurultayının verimli geçmesini umar, bizleri aydınlatacak çok değerli bilim insanlarına, uygulamacılara, katılımcılara Ankara Barosu Sağlık Kurulu adına teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. (Alkışlar) SUNUCU- Sayın Başkanımıza teşekkür ederiz. Şimdi ise Sağlık Hukuku Kurulumuza sunduğu desteklerle Kurultayın düzenlenmesini sağlayan Sayın Baro Başkanımız Avukat Metin Feyzioğlu nu açılış konuşmasını yapmak üzere kürsüye davet ediyorum. (Alkışlar) 8

11 Av. Prof. Dr. METİN FEYZİOĞLU Ankara Barosu Başkanı Sayın Başkanım, çok değerli sağlık mesleği mensubu konuklarımız, aslında ev sahibisiniz, çok kıymetli meslektaşlarım, hepinizi saygıyla selamlıyorum. Bugün dördüncü geleneksel Ankara Barosu Sağlık Hukuku Kurultayını açıyoruz. Başlangıcını Sayın Başkanla birlikte yapmıştık biraz önce sevgili meslektaşımın söylediği gibi. Kendisi Ankara Barosu Başkanı, ben Ankara Hukuk Fakültesinin Dekanıyken bir başlangıç yaptık, bugüne kadar geldi. Bundan sonra artık gelenekselleştiğine göre giderek de daha gelişerek devam edecektir ve çok da faydalı sonuçlar alacağımıza eminim. Kıymetli dostlar, sağlık hukukunda ve sağlık sektöründe son derece sıkıntılı bir süreç yaşıyoruz. Daha bugünkü gazetelerde, hemen hepsinde sağlıkta bir çöküntüden bahsediliyor. Birtakım gazeteleri de açtığımızda yapılanların ne kadar mükemmel olduğu söyleniyor; bir karmaşa var. Sanıyorum, karmaşanın ilk nedeni siyasi iktidarın tek başına tek parti olarak Mecliste mutlak güce sahip olmasına rağmen sağlık sektöründe, sağlık alanında temel değişiklikleri kanun hükmünde kararnameyle yapmış ve sivil toplumun, demokratik kitle örgütlerinin, sağlık mesleği çalışanlarının, biz hukukçuların, kısaca bütün bir toplumun tartışmasına, değerlendirmesine sunmamış olması; yani biz ortak akla ulaşamamış durumdayız, çünkü dostlar, kanun hükmünde kararnameler olağan rejimlerin düzenlemeleri değildir. Parlamenter demokrasilerde yasama organının başlıca varlık sebebi etkili bir forum olmasıdır. Kanun hükmünde kararnamelerle kapalı kapılar ardında 9

12 yapılan düzenlemeler sivil toplumu dışlayan, yok sayan düzenlemelerdir. İşte, bu yüzden ortak aklı biz sağlık sektörü baştan aşağı kanun hükmünde kararnameyle düzenlendikten sonra bulmaya çabalıyoruz ve tartışmalar bu yüzden son derece keskin oluyor. Sizler karar vereceksiniz, ama benim görüşüm olarak ifade edeyim. Bugün doktorlar, adeta tüccar yerine konmakta, performans sistemiyle ne kadar çok vakaya bakarsa o kadar para kazanacaksın denilmektedir. Belki de ilk yapılması gereken hekimlerin hekim olduğunu kabullenmek ve sağlık hizmetinin bir ticaret olmadığını anlamaktır. Böylece sağlık hizmetinden yararlananlar kendilerine yapılan tetkiklerin, tedavilerin performansı arttırmamak için yapıldığından emin olabilirler ve sağlık mesleği mensupları da gönül rahatlıyla hastalarına ayırmaları gerektiği kadar vakti ayırabilirler. Öyleyse ücretlerin çağdaş standartlara yükseltilmesi ve performans sisteminin derhal gözden geçirilmesi lazımdır. Bugün riskli vakalarda, özellikle cerrahi branşlarda müdahale edecek hekim bulmakta hastaneler zorlanmaktadır. Üniversite hastanelerinde korkunç bir kaos yaşanmakta ve ciddi bir hekim açığı oluşmaktadır. Ben bir üniversite öğretim üyesinin özellikle uygulamalı alanda ders veriyorsa, kendi alanımla ilgili söylüyorum, mutlaka avukatlık yapması gerektiğini yıllarca savundum. Ben ceza hukukçusuyum. Ceza hukukunu duruşma salonlarında görmeden, ceza yargılamasını duruşma salonlarında yaşamadan bu alana girip meslek icra edecek olan gençlere bu ceza hukukudur, bu da usûldür diye nasıl anlatabilirdim? Kürsünün neresinde duracağımı yaşamadan, görmeden ne yapabilirdim? Örnek olarak da şunu verdim hep, dedim ki bir beyin cerrahı düşününüz, tahtaya beyin çizsin, desin ki arkadaşlar, bu beyindir, ben de görmedim, ama biz bunun üstünde operasyon yapıyoruz. Bunun ne kadar absürt olduğunu anlatmaya çalışırken diyorum ki birileri sesimi duydu, çarpıklığı düzeltmeye çalıştı, ama yanlış yaptı, çünkü üniversite öğretim üyelerinin dışarıda çalışmaları durumunda üniversite hastanelerinde eğitim, öğretim faaliyeti dışında herhangi bir şekilde faaliyet göstermeleri yasaklandı. Dolayısıyla, örneğin bir beyin cerrahı artık tahtaya bu beyindir diye çizip hasta üzerinde göstermekten mahrum kaldı. Burada cezalandırılan kuşkusuz o öğretim üyesi değil, ondan yararlanmak için bekleyen gençler ve sonunda hastalar. Bunun başka bir çözümü olması lazımdır. Ne olacağına siz burada karar vereceksiniz, ama sizin verdiğiniz kararın yasal düzenlemeye etkili olması için kanun hükmünde kararname yapılmamış olması gerekiyordu. İşte, başa dönüyorum, kanun hükmünde kararnamelerle demokrasi olmaz. 10

13 Efendim, Sağlık Hukuku Kurultayını düzenleyen çok kıymetli Kurulumuza, sevgili meslektaşlarıma, Başkanıma çok teşekkür ediyorum. Çoğunluğumuz vardır, dolayısıyla oturumu açmadan önce çok kıymetli Başkanımı, Avukat Vedat Ahsen Coşar ı konuşmasını yapmak üzere buraya davet ediyorum efendim. (Alkışlar) 11

14 Av. VEDAT AHSEN COŞAR Türkiye Barolar Birliği Başkanı Ankara Barosunun değerli Başkanı, değerli hocalarım, konuşmacılar, sevgili meslektaşlarım, değerli konuklar, sizleri Türkiye Barolar Birliği adına, kendi adıma sevgi ve saygıyla selamlıyor, hepinize sağlık, mutluluk ve esenlikler diliyorum. Hepimiz biliriz, biyolojik yapımızda ya da genetik kodlarımızda başka bir çağdan daha özgür bir çağda, başka bir toplumdan daha özgür bir toplumda, başka bir toplumsal katmandan daha özgür bir toplumsal katmanda doğmamızı önceden belirleyen bir şey yoktur. Öyle olduğu için insan olarak hepimiz doğumun rastlantısallığına bağlı olarak özgür bir dünyaya fırlatılırız. Bu özgür dünyada başkalarıyla birlikte yaşamak zorunda olsak da yaşamımızı sahiplenip üstlendikçe bir şeyi fark ederiz; yalnızlığımızı. Esasen dünyaya yalnız gelir, dünyadan yalnız başımıza gideriz. Dahası, yaşarken de aslında ve çoğu zaman yalnızızdır. Çevremizdeki insanların çoğu ise sadece bir kalabalıktan ibarettir. Onun için bilge Mevlana, yanımda kimse olmadığından değil yalnızlığım, yalnız olduğumu söyleyebileceğim kimse olmadığından yalnızım ben demiştir. Bu yönden bakıldığında demek gerekir ki, asıl ve gerçek anlamıyla insan yaşamı herkesin kendi açısından gördüğü biçimiyle kendi yaşamıdır; yani kişiseldir; yani aktarılamaz. Öyle olduğu için insan kendi acısını, kendi sıkıntısını, kendi hastalığını bir başkasına aktaramaz, bizzat kendisi yaşar. Zira başkalarının acısı, başkalarının sıkıntısı, başka- 12

15 larının hastalığı bizim için ikincildir. Bununla birlikte başkalarının acısına, sıkıntısına, hastalığına duyarsız kalmamız mümkün değildir. Zira ve Dostoyevski nin romanlarına egemen olan anlayışla ifade etmek gerekirse, kendi şahsında sahici insan olma, bağımsız, özgür, özerk birey olma gücünü gösteremeyen ve bunu gerçekleştiremeyen insana acımak gerekir. Her insan önce insan olmalıdır ve diğer insanlara insanca davranmalıdır. Sanırım sağlığın hak olarak kabul edilmesindeki temel neden de budur; yani insanın insan olmasıdır, başkalarına insanca davranmasıdır. Onun için bedensel, ruhsal ve toplumsal yönden tam bir iyilik hali içinde yaşama hakkı olarak tanımlanan sağlık hakkı temel bir insan hakkıdır ve bu hak hasta olan insanı yalnız bırakmamayı gerektirir. Salt bu nedenle İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin 25. maddesinde, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesinin 12. maddesinde sağlık hakkının temel haklardan olduğu, bir insan hakkı olduğu kabul edilmiş ve bu konuda gerek anayasalarla, gerekse uluslararası sözleşmelerle devlete sosyal görevler verilmiştir. Onun için günümüzde başta sanayileşmiş ülkeler olmak üzere diğer pek çok ülke yaygın ve son derece pahalı sağlık altyapıları oluşturmuşlardır. İnsan haklarının özel bir kategorisi olan hasta haklarının pozitif hukukta kabul edilmesinin nedeni de devletin bu konuda yüklendiği sosyal ve pozitif yükümlülüğün gereğidir. Sağlık kavramı her şeyden önce insanın kendi biyolojik durumunu ve yakın çevresinin koşullarını denetleyebileceği özerk bir alanı ifade eder. Bu açıdan bakıldığında sağlık, sahip olunan ve yaşanan özgürlük düzeyiyle eşdeğerdedir. Onun için sağlık hizmetinin özgürlükler gibi iyi örgütlenmesi, iyi düzenlenmesi, adil biçimde dağıtılması, bu hizmetten herkesin eşit biçimde yararlanmasının sağlanması ve bütün bunların yasalarla güvence altına alınması gerekir. Zira sosyal devlet olmanın, insan ve hizmet odaklı devlet olmanın asgari koşulu budur. Değerli meslektaşlarım, sağlığın bir hak olması, hastalarının haklarının olduğunun kabul edilmesi nedeniyledir ki hukuk sağlık konusuyla ilgilidir, ilgilenmek durumunda ve zorundadır. Bu hakkın kullanılmasının veya kullandırılmamasının, özü ve niteliği itibarıyla bir kamu hizmeti olan sağlık hizmetinin gerektiği gibi verilmesinin veya verilmemesinin, hizmetin verilmesinde asli görev üstlenen hekimlerin, hasta bakıcıların hatalı uygulamalarının gerek özel hukuk, gerekse ceza hukuku bağlamında doğurduğu sonuçlar olduğu için sağlık hukuku biz hukukçuların ilgi, bilgi ve uzmanlık alanı içindedir. Bu Kurultayın düzenlenmesinin nedeni de sanırım budur. Daha önce düzenlenen sağlık hukuku kurultaylarında olduğu gibi bu 13

16 Kurultayda sunulacak olan tebliğlerin ve yapılacak tartışmaların sağlık hukukuna önemli katkılar yapacağına olan inancımı özellikle belirtir, tüm konuşmacılara başarılar diler, başta Ankara Barosunun değerli Başkanı olmak üzere Kurultayın gerçekleştirilmesinde hizmeti, emeği, katkısı olan herkese ve hepinize en içten sevgi ve saygılarımı sunarım. Teşekkür ederim. (Alkışlar) 14

17 I. OTURUM ETİK-HUKUK İLİŞKİSİ

18

19 Av. MUSTAFA TAM Oturum Başkanı SUNUCU- Şimdi ise Kurultayımızın etik-hukuk ilişkisi konusunda ilk oturumunu açmak üzere Avukat Mustafa Tam ı ve değerli konuklarımız Profesör Doktor Berna Arda yı, Profesör Doktor Nesrin Çobanoğlu nu, Doçent Doktor Ahmet Acıduman ı ve Avukat Cahid Doğan ı yerlerine davet ediyorum. Av. MUSTAFA TAM (Oturum Başkanı)- Değerli konuklar, tekrar hoş geldiniz. Ankara Barosunun düzenlemiş olduğu dördüncü Sağlık Hukuku Kurultayına tekrar hoş geldiniz diyorum. Sürenin de kısıtlı olduğunu göz önüne alarak, gecikmeyi de göz önüne alarak hemen sözü misafirlerimize veriyorum. Etik nedir? Tıp etiği temel ilkeleri, etik değerler ve kural önerme üzerine konulu sunumunu yapmak üzere mikrofonu Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etiği Anabilim Dalı Başkanı Profesör Doktor Sayın Berna Arda ya bırakıyorum. Berna Hanım, buyurun. 17

20 Prof. Dr. BERNA ARDA Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve EtikAnabilim Dalı Başkanı ETİK NEDİR? TIP ETİĞİ, TEMEL İLKELERİ, ETİK DEĞERLER VE KURAL ÖNERME ÜZERİNE Evet, Sayın Başkan, değerli meslektaşlar, değerli katılımcılar, öncelikle bu etkinliğin düzenlenmesi için çaba gösteren, emek veren herkese teşekkür ediyorum. Ardından, böyle bir davette bulunulduğu için teşekkür ediyorum ve hepinize de bu saatte bu salonda bulunduğunuz için ayrıca kendi adıma da, organizasyon adına da teşekkür etmek isterim. Değerler konusu çok eski çağlardan beri düşünürler tarafından ele alınmıştır. Bu süreçte onların neler oldukları, neye karşılık geldikleri, mutlak olup olmadıkları, bu değerlerin neden yaşamımızda önemli olduklarını açıklamaya yönelik tartışmalar yürütülmüştür. Felsefenin iyi ve kötü değerleri ele alan koluna etik adı verilir. Etik, Yunanca Ethos sözcüğünden gelmektedir. Onu, ahlak kuramı ya da teorik ahlak diye basitleştirilebiliriz. Etik; binlerce yıldır İyonyalı düşünürlerden bu yana, iyi ve doğru kavramlarının ne olduğunu, evrensel iyi, evrensel doğru bulunup bulunmadığını ve bunlara ulaşılıp ulaşılamayacağını araştıran bir zihinsel çabadır. Ontoloji, epistemoloji ve estetik gibi, etik de felsefe etkinliğinin temel alanlarından birisidir. Tıp uygulaması içinde etkinlik gösteren ve tıptaki değer sorunlarının ele alındığı alan da tıbbi etik ya da tıp etiği olarak adlandırılmaktadır. Temel tıp, koruyucu hekimlik, klinik tıp... gibi, tıbbın bütün alanlarında ortaya çıkması olası değer sorunları tıbbi etiği ilgilendirmektedir.. Deontoloji, terim olarak, 19. yüzyılın ilk yarısında hukukçu bir düşü- 18

21 ETİK NEDİR? TIP ETİĞİ, TEMEL İLKELERİ, ETİK DEĞERLER VE KURAL ÖNERME ÜZERİNE nür olan Jeremy Bentham tarafından önerilmiş ve yükümlülükler bilgisi karşılığı olarak kullanılmıştır. Bu anlamda deontoloji ne yapmalı ya da ne yapmamalı sorularına toplumun belirlediği ve ayrıca yaptırımlarla donattığı kuralların bilgisidir. Yani, deontolojinin dile getirdiği yükümlülükler tartışmasız ve zorlayıcı bir nitelik taşımaktadır. Bir başka deyişle, deontoloji terim olarak yeni olmakla birlikte; yazılı olsun olmasın kökleşmiş ilkeleri ve kuralları içeren ve bunları tartışmasız bir normatif bilgi olarak aktaran bir alandır. Bu aşamada sözcüğün, ilk kez 1834 de kullanılmasıyla birlikte, özellikle hekimler arasında benimsenmiş olduğunu, tıbbi deontoloji adı altında mesleği uygularken uyulması gereken yasal ve ahlaki yükümlülüklerin kastedilmiş olduğunu belirtmeliyiz. Hatta hemen her meslek için bir deontolojinin varlığından söz etmek olanaklıyken, başında tıbbi sözcüğü olmasa bile, deontoloji denince ilk akla gelenler hekimlik kurumu ve hekimler olmaktadır. Etik ile deontoloji arasındaki en belirgin fark, onların yöntemlerinden ve ayrıca, ortak konularına değişik bir yaklaşımla eğilmelerinden kaynaklanmaktadır. Etik, henüz çözümü belirlenmemiş, yerleşik normların dışında kalan sorunlarla ilgilendiği ve bu açık uçlu sorunlarda ilkelerin belirlenmesine yönelik çalışmalar yaptığı için, her zaman tartışmaya açık bir alandır. Etiğin üzerinde çalıştığı sorunlar çözüme kavuştuğunda, yani onlarla ilgili normlar belirginleştiğinde söz konusu bilgiler artık deontolojinin konusu haline gelmiş sayılırlar. Bu görünümü ile etik, deontolojiyi besleyen bir havuz özelliği taşımaktadır Ancak mevcut hukuk ve deontoloji kurallarının yine etik açıdan ele alınabileceğini, özellikle zaman içinde toplumsal gelişmelere yabancılaşan bu normların yeniden değerlendirilebileceğini de belirtmek gerekir. Tıbbi etiğin genel olarak amacı nedir? Etik, ilk gündeme geldiği antik çağ filozoflarından bu yana, değerler dünyası ile ilgilenir. İyi nin (ve kötü nün) ne olduğu, mutlak iyi nin olup olmayacağı onun temel sorunsalıdır. Buna göre, tıp uygulaması içindeki değer sorunlarına yaklaşımımız olan iyi ve kötü nün hangi değer ölçülerine göre belirlenebileceği, tıp uygulaması içerisinde gerek toplumsal, gerekse evrensel nitelikli değerlerin olup olmayacağı, onun en temel amaçları arasında sayılabilir. Tıbbi etik bu temel amaçlardan yola çıkarak bugün tıp uygulaması sırasında karşılaşılan değer sorunlarına yaklaşımımızın temellerini atmaya çalışır. Etik sorun lar karşısında yargıda bulunulurken nasıl hareket edilmelidir? Başka bir söyleyişle bu sorunların çözüm yöntemi ne olabilir? Sağlık çalışanı böyle bir durum karşısında belirli bir tutumu sergilerken, 19

22 Prof. Dr. BERNA ARDA etik yargıda bulunurken, gelişigüzel davranamaz. Onun tutum ve davranışının birtakım belirleyicileri olmalıdır. Eğer, sorunlar karşısında daha önce belirlenmiş bir yasa varsa ona göre davranmak zorundadır. Bu bir ölçüde rahatlık sağlasa da eskiyen yasalar onun için bağlayıcı birer engel olma özelliği de gösterebilir. Fuat A. Göksel e göre; hem bu sorunlara yaklaşımın, hem de daha önce karşılaşılmamış yeni bir sorunun karşısında sergilenecek tutum ve davranış hamama giren terler ilkesiyle benzeşmektedir. Etikle ilgili başlıca kuramlar; Erdem etiği, Ödev etiği (Deontolojik yaklaşım, Kantianizm), İlkecilik, Haklar etiği, Anlatısal etik ve Toplumcu etiktir. Ancak burada tüm bu kuramlar hakkında ayrıntılı bilgi vermek yerine, kısaca sadece ilkecilik üzerinde durulacaktır. Herhangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır. Normatif bir çalışma olan etikte, hukukta olduğu gibi, genel kurallardan özel bir yargıya ulaşabilmek tümdengelimsel (dedüktif) bir mantık işlemini gerektirir. Dedüksiyon yapabilmek için çok genel önermeler kullanılmalıdır. Bunlar çağlar boyunca insan toplumlarının kendi yarattığı normları ve bunların yaratılma mekanizmalarını incelerken elde etmiş olduğu temel bilgiler olarak değerlendirilebilir. Bu bilgiler ister hukuk isterse ahlak olarak adlandırılsın norm oluşturma etkinliğinin yapısını açıklamakta ve bu sistemlerin iç mantığını tanıtmaktadır. Sağlık bilimleri çalışanları etik sorunlarını çözme aşamasında, bu temel etik ilkelerini kullanmaktadırlar. Etik ilke nedir? Etik ilkeler akıl yürütme sürecinde başvurduğumuz genelleştirilmiş anlatımlardır. Temel dayanakları son derece sıradan ve genel kabul gören ahlaki kanılardır. Burada aslında tek ve mutlak bir ilkeden söz edilmemektedir. Bir dizi ilke söz konusudur. Beauchamp ve Childress ilkeci yaklaşımın öncüsüdür Etik ilkeler neden gereklidir? Uygulama sırasında karşılaşılan ve etik sorun içeren olayları çözümlemek ve ona özgü karar verebilmek için bir takım ilkelerin varlığı zorunludur. Çünkü; ancak genel kurallardan yola çıkarak, özel yargılara ulaşmak mümkündür. Tümdengelimsel (dedüktif) bir işleyiş için de genel ilkelerin varlığına gereksinim duyulur. Etik ilkelerin aynı zamanda ortak akademik ve mesleki kültürün içeriğini oluşturmada da gerekli oldukları söylenebilir. Etik ilkelerin başlıca özellikleri nelerdir? Beauchamp ve Childress e göre biyoetiğin temel ilkeleri saydıkları bu ilkeler; hem oldukça geneldirler, hem dayatmacı değildirler, hem de ilkeler arasında bir önemlilik ve öncelik sıralaması yoktur. Dolayısıyla; içinde bulunulan bağlama ve kültürel dokuya göre değerlendirme yapılabilmesi olanaklıdır. 20

23 ETİK NEDİR? TIP ETİĞİ, TEMEL İLKELERİ, ETİK DEĞERLER VE KURAL ÖNERME ÜZERİNE Temel etik ilkeler nelerdir? Zarar vermemek (Non nocere, nonmaleficence), Yararlılık (beneficence), Özerkliğe saygı (respect for autonomy) ve Adalet (justice) sadece sağlık bilimleri için değil; biyoetik için de geçerli ilkelerdir. Bugünün tıbbını tanımlamaya çalışmak devasa bir bilgi birikimini, aynı zamanda teknolojiyi, bir o kadar yoğun sanatsal yaklaşımı ve iletişim becerileri yumağını da kastetmek demektir. Bilimsel bilgi birikimi açısından tıp; içeriğini büyük bir hızla katlayarak, neredeyse logaritmik boyutlarda arttırmakta olan bir alandır ve aynı zamanda yoğun teknoloji kullanımına açık bir alandır. Tıbbın gelişmeye dönük yapısı ve teknoloji aktarımının çok yoğun yaşanıyor olması, yakın zamanlarda bilim kurgu gibi algıladığımız olayların bir realite olarak karşımıza çıkması gibi nedenlerle; tıbbın etik açıdan sorgulanması kendine çok gereksinim duyulan bir konudur. Bu nedenle başta tıp alanından doğan gereksinimler nedeniyle, ulusal düzeyde bir etik danışma kurulunun oluşturulması, politikalar oluşturabilmek için gerekli görünmektedir. Ancak mesleki kimliklerin bu baş döndürücü gelişmeler karşısında son derece sağlam bir biçimde geliştirilebilmesi bir zorunluluktur. Çünkü hekimin davranışını belirleyen, onun kişisel kimliğinin çatışmaya düştüğü durumlarda bile, mesleki kimliğinin işaret ettiği ve de güvencesi olduğu değerleri öne çıkarıp çıkaramadığıdır. Hekimi güvenilir kılan ve buna dayalı olarak da tıp kurumunu binlerce yıldır ayakta tutabilen temel dayanak noktası da, hekim kimliğine gölgesini düşüren insancıl ve evrensel bir kimliğin içeriğinde saklı olsa gerektir. Bir kurum olarak tıbbın, hangi özelliklere sahip profesyonelleri kendisinden sayacağı ve hekim kabul edebileceği ile ilgili kristalize olmuş ilkeleri binlerce yıldır bulunmaktadır. Hekim - hasta ilişkisinin üzerine inşa edildiği güven öğesinin, zaman içerisinde yerini kayıtsız koşulsuz bir güven yerine aydınlatılmış onam kavramına bıraktığını söylemek mümkündür. Günümüzde hekimin hastası adına en iyiyi yapacağı düşüncesi yerini hastanın kendi bedenine ve kendi sağlığına ilişkin en doğru kararı vermek için gerek duyacağı bilgiyi hekimin hastasına vereceği düşüncesine dönüşmüştür. Günümüzde tıp uygulamasında aydınlatılmış onam kavramı son derece merkezi bir konumda bulunmaktadır. Hastanın hastalığına ve buna yönelik tedaviye ilişkin yeterince bilgi almasından sonra, kendisine uygulanacak tedaviler hakkında rıza göstermesi biçiminde özetleyebileceğimiz aydınlatılmış onam kavramı ile birlikte, hem hekimin etik ve hukuki sorumlulukları yeniden gözden geçirilmeye başlanmış; hem de bu tür bir paylaşımcı ilişkinin egemen olduğu hekim - hasta ilişkisi türünde hekimlerin otoriter ve paternalist bir figür olmaktan vazgeçerek hastanın kararına saygı duymak zorunda olduk- 21

24 Prof. Dr. BERNA ARDA ları konusu gündemdedir. Hasta özerkliğine saygının her durumda ve her koşulda belirlenmiş sınırlarının bulunup bulunmadığı net olmamakla; her bir vaka için özel bir tartışma yürütmek gerekli görülmektedir. Bu metin temelde aşağıdaki yayınlara dayanmaktadır; Arda B: Tıp ve Etik. Tıbbi Laboratuvar Etiği (Ed. Yusuf Öztürk) Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2087, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1118, s.28-45, Eskişehir, Eylül Aksu M, Arda B: From deontology to ethics in Turkey: A glance to laws. Oral presentation,15 th World Congress on Medical Law. Congress Proceedings p Aug Sidney, Avustralya. ISBN Hepinize teşekkür ediyorum. (Alkışlar) OTURUM BAŞKANI- Teşekkür ediyoruz Hocam, aydınlattınız bizi. Şimdi etik ve hukuk açısından bilimsel etik kurallar başlıklı sunumunu yapmak üzere mikrofonu Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Başkanı Sayın Profesör Doktor Nesrin Çobanoğlu na bırakıyoruz. Buyurun Nesrin Hanım. 22