YOZGAT TA YEM BİTKİLERİ TARIMININ GENEL DURUMU

Transkript

1 YOZGAT TA YEM BİTKİLERİ TARIMININ GENEL DURUMU Hanife MUT 1, Mustafa GEZE 2, Erdem GÜLÜMSER 3, Uğur BAŞARAN 1, Medine ÇOPUR DOĞRUSÖZ 3, İlknur AYAN 4 Özet Yozgat ili dekarlık toplam yüzölçümü ile Türkiye de toprak genişliği bakımından 15. sırayı alır. İlin toplam işlenebilir tarım arazisi varlığı dekar olup, bu alanın dekarında (% 12) sulu tarım, dekarında (% 88) kuru tarım yapılmaktadır. İlin çayır mera varlığı dekar ile toplam arazi varlığının % ini, orman alanları ise dekar ile % sini kapsamaktadır. Ülkemizde ve dünyada yapılan araştırmalar göstermiştir ki; hayvansal üretimin en temel besin kaynağını kaliteli kaba yemler oluşturmaktadır. Hayvansal üretimin gelişmiş olduğu ülkelerde yem bitkileri tarımı, ekili alanların % unu teşkil ederken, bu oran ülkemizde % 9 10; ilimizde ise % civarındadır. Hayvancılık işletmelerinde maliyetin yaklaşık %70 ini yem giderleri oluşturmaktadır. İşletme giderlerinin yarısından fazlasını oluşturan yem giderlerinin daha da fazla yükselmesinin önüne geçebilmek için yem bitkileri üretiminin arttırılması ilimiz gibi en önemli ekonomik faaliyet alanı tarım ve hayvancılığa dayalı olan bölgelerde daha da önemli hale gelmektedir. Yozgat ilinde büyük baş ( ) ve küçükbaş hayvan ( ) sayısı BBHB dir. Bu hayvan varlığının ekonomik ve dengeli bir şekilde beslenebilmesi için yıllık ton kuru ota ve ton silaja ihtiyaç duyulmaktadır. Hayvan besleme konusunda eskiden kalma alışkanlıkların terk edilip kaynakların nasıl etkin kullanılması gerektiği ile ekonomik ve yüksek verimli bir hayvansal üretim için gerekli olan kriterlerin yetiştiricilere anlatılarak bu bilincin yerleştirilmesi, belki de yem bitkileri tarımının önündeki engelin büyük bir kısmının aşılmasını sağlayacaktır. Anahtar kelimeler: Yozgat, Yem bitkileri, Mera, Hayvan sayısı, Ot üretimi Abstract Current Status of Forage Cultivation in Yozgat Yozgat ranks 15th regarding land size with a total decares in Turkey. Total arable land in the province is decares; decare (12%) of this area is irrigated and, decare (88%) of is practiced in dry farming. Rangelands occupies 19.38% of the province with decares, while forest covers 20.02% with decares. Studies conducted in our country and the world showed that high-quality forage is indispensable input for economic animal production. Forage crops occupies 20-30% of cultivated land in countries which are developed in animal production. However this rate is 9-10% in Turkey and % in Yozgat. In animal production, feed costs are accounted for about 70% of the total cost. To prevent the further rise in feed costs, increasing of forage production is very important especially for Yozgat which is based on agriculture and animal husbandry in economy. Yozgat has animal units. There is needed to annually tons quality hay and tons silage to feed these animals in balanced and economical manner. Besides to leave the old practices, raise awareness of producers about to effective use of resources and the principle of economic and efficient animal production will perhaps allow overcoming the most of obstacles in forage crop farming. Key Words: Yozgat, Forage, Rangeland, Animal unit, Hay production 1 Doçent, Bozok Üniversitesi Tarım ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Yozgat-Türkiye 2 Ziraat Yüksek Mühendisi, Dalaman İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Yozgat-Türkiye 3 Arş. Gör., Bozok Üniversitesi Tarım ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Yozgat-Türkiy 4 Profesör, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Samsun-Türkiye 133

2 1 Giriş Ülkemizde ve dünyada yapılan araştırmalar göstermiştir ki hayvansal üretimin vazgeçilmez besin kaynaklarının başında, kaliteli kaba yemler gelmektedir. Hayvancılık işletmelerinde maliyetin yaklaşık %70 ini yem giderleri oluşturmaktadır (Akdeniz ve ark., 2005). İşletme giderlerinin yarısından fazlasını oluşturan yem giderlerinin daha da fazla yükselmesinin önüne geçebilmek için yem bitkileri üretiminin arttırılması, ekonomik açıdan önemli bir fayda sağlamaktadır. Ayrıca, kaba yemler; selüloz yönünden zengin yemlerdir. Rasyonda kaba yemlerin az kullanılması durumunda, yemin selüloz oranı düşer ve selülozu parçalayan mikroorganizmalar azalır. Buna bağlı olarak asetik asit üretimi azalır, süt yağı oranı düşer. Kaba yemler; selülozlu yemler olduğundan, istenilen seviyede süt yağı ve süt veriminin alınabilmesi için mutlaka yeterli düzeyde tüketilmeleri gerekir (Erdoğan, 2015). Bu nedenle kaba yemlerin rasyonda önemli bir yeri vardır. Hayvanlara günlük, canlı ağırlığının % 2.5 i kadar kuru ot veya % 10 u kadar yeşil ot verilmesi uygun görülmektedir (Avcıoğlu ve ark., 2009). Türkiye büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığına ( BBHB) sahiptir. Mevcut hayvan varlığının yıllık tüketmesi gereken kuru kaba yem miktarı tondur. Ülkemizde yetiştiriciliği yapılan yem bitkilerinden elde edilen kuru kaba yem miktarı ise yıllık tondur. Oluşan ton kaba yem açığını ülkemizde bulunan mevcut çayır-mera alanları ile kapatmak mümkün değildir. Dolayısıyla hayvancılığımızın gelişmesi ve üretim maliyetlerinin düşmesinde önemli rolü bulunan yem bitkileri üretiminin arttırılması yanı sıra birim alandan alınan verimlerin de yükseltilmesi için çalışmalara devam edilmelidir. 2. Yozgat İli Yem Bitkileri Ekim Alanı Ve Üretimi Yozgat ili dekarlık toplam yüzölçümü ile Türkiye de toprak genişliği bakımından 15. sırayı alır. İlin toplam işlenebilir tarım arazisi varlığı dekar olup bu alanın dekarında (% 12) sulu tarım, dekarında (% 88) kuru tarım yapılmaktadır. İlin çayır mera varlığı dekar ile toplam arazi varlığının % ini oluşturmaktadır. Orman alanları ise dekar ile ilin % sini kapsamaktadır (Anon, 2015). Ülkemiz genelinde yem bitkileri ekim alanlarının toplam tarım alanı içerisindeki payı % 9.50 iken, Yozgat ta bu oran % 2.50 dir. Yozgat ta yetiştirilen yem bitkileri Çizelge 1 de görüldüğü üzere, yonca, korunga, silajlık mısır, fiğ ve çok az miktarda olan tritikale ekimi ile sınırlıdır. İlde da alanda yem bitkileri tarımı yapılmaktadır. İl geneli olarak bir inceleme yaptığımızda en büyük ekim alanına sahip yem bitkisi dekar ile fiğ türleridir. Fiğ ekim alanı toplam yem bitkisi ekim alanının % ini oluşturmaktadır. Fiğ ekimini, sırasıyla dekar ile yonca, dekar ile korunga, dekar ile silajlık mısır ve 31 dekar ile tritikale takip etmektedir (Çizelge 1). Yozgat genelinde yem bitkilerinden ton kuru ot ve ton silaj elde edilmektedir. Bitkiler bazında elde edilen kuru ot üretimlerine bakıldığında, fiğden ton, yoncadan ton, korungadan ton ve tritikaleden ise 6 ton kuru ot üretimi gerçekleşmektedir. Mısır silajı üretimi ise ton olarak görülmektedir (Çizelge 2). Çizelge 1. Yozgat ili yem bitkileri ekim alanları (da)* İlçeler Yonca Korunga Silajlık Mısır Fiğ Tritikale Akdağmadeni Aydıncık Boğazlıyan Çandır Çayıralan Çekerek

3 Kadışehri Merkez Saraykent Sarıkaya Sorgun Şefaatli Yenifakılı Yerköy İl Geneli Ülke Geneli *Anon, Çizelge 2. Yozgat ili yem bitkileri kuru ot üretim miktarları (Ton)* İlçeler Yonca Korunga Silajlık Mısır Fiğ Tritikale Akdağmadeni Aydıncık Boğazlıyan Çandır Çayıralan Çekerek Kadışehri Merkez Saraykent Sarıkaya Sorgun Şefaatli Yenifakılı Yerköy İl Geneli Ülke Geneli *Anon, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarımsal üretimi geliştirebilmek amacı ile her yıl çeşitli alanlarda üreticilere destek sağlamaktır. Yem bitkisi yetiştiren çiftçilere ise mazot ve gübre desteği ile sertifikalı tohum desteğinin yanı sıra yem bitkisi desteği vermektedir. Desteklerin üretim maliyetlerini ne kadar azaltabildiğini göstermek amacıyla Çizelge 3 de Yozgat ta yetiştirilen yem bitkilerine verilen destekler ve maliyeti karşılama oranları verilmiştir. Desteklerin maliyeti karşılama oranının en yüksek olduğu bitki korunga, en düşük olduğu bitki ise silajlık mısırdır. Çizelge yılı yem bitkileri desteklemelerinin maliyeti karşılama oranı a Ürünler Sertifikalı Tohum Desteği (TL/Da) Mazot ve Gübre Desteği (TL/Da) Yem Bitkisi Desteği b (TL/ Da) Toplam Destek Miktarı (TL/ Da) c Maliyet (TL/Da) d Maliyeti Karşılama Oranı (%) Yonca Korunga Fiğ Silajlık Mısır a Anon, 2015a b Yem bitkisi desteği, ürünün ekildiği yıldan itibaren yoncada 4 yıl, korungada 3 yıl boyunca ödenmektedir. c Yonca ve korungada bir yıllık destek hesaplanmıştır. d Maliyet hesabında tarla kira bedeli bulunmamaktadır. 135

4 3. Yozgat İli Çayır Mera Alanları İlin toplam arazi varlığının % ini çayır mera alanları oluşturmaktadır. Çayır mera alanlarının toplam tarım alanına oranı ise % dır. Toplam tarım alanı içerisindeki bu oran ülke genelinde % dür. Ülke genelindeki toplam BBHB için, hektar çayır mera alanı bulunurken (10.99 da/ BBHB), Yozgat ilinde BBHB ve dekar çayır mera alanı olup buna göre 1 BBHB başına da düşmektedir. İlçeler bazında çayır mera alanlarının tarım alanlarına oranına baktığımızda, Yozgat ın kuzeyinde ve batısında kalan ilçelerin ortalamanın üzerinde mera alanlarına sahip olduğunu görmekteyiz. Toplam dekar çayır ve mera alanının kuru ot üretimi tondur. Mevcut çayır ve mera alanlarından elde edilen kuru ot ile ancak BBHB nin yıllık kuru ot ihtiyacı karşılanabilmektedir. Bu miktar ilde bulunan hayvan varlığının yıllık kuru ot ihtiyacının sadece % sına karşılık gelmektedir. İlin meraları, kar örtüsünün olmadığı aylarda sürekli otlatmaya açıktır ve amenajman ilkelerine riayet edilmeden otlatma yapılmaktadır. Bu nedenle meraların verim güçleri oldukça düşüktür. Ot verimleri 15 kg ile 80 kg arasında değişim göstermektedir. İl genelinde toplam adet büyükbaş ve adet küçükbaş hayvan mevcuttur. İlde toplam büyükbaş hayvan varlığının % sini kültür, % unu melez, % ini yerli ve % 1.01 sini manda oluşturmaktadır. İldeki küçükbaş hayvan mevcudunun ise başını koyun ve başını da keçi oluşturmaktadır. Bu sayılar Büyük Baş Hayvan Birimi (BBHB) ne dönüştürüldüğünde ilde BBHB mevcuttur (Anon, 2015). Yozgat ta bulunan mevcut çayır ve mera alanları ile yem bitkisi ekim alanlarından elde edilen kaba yemin, mevcut hayvan varlığının ihtiyacını karşılama oranı, Çizelge 5 te verilmiştir. Buna göre, ilde çayır mera alanlarından ton, yem bitkileri ve silajdan ton olmak üzere toplam ton kaba yem elde edilmektedir. İldeki toplam hayvan varlığının BBHB olarak değeri dir. Mevcut hayvan varlığının 1 yıllık kaba yem ihtiyacı tondur. Gerekli kaba yem ihtiyacından toplam kaba yem üretimini çıkardığımızda ise Yozgat taki kaba yem açığı ton olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu da göstermektedir ki Yozgat ta üretilen kaba yemin ihtiyacı karşılama oranı % dur (Çizelge 5). Çizelge 4. Yozgat ilçelerinin çayır mera alanları (ha) ve kuru ot üretimleri (ton)* Çayır Mera Alanı (da) Üretilen Ot (ton) Toplam Tarım Alanı Mera Alanlarının (da) Tarım Alanlarına Oranı İlçeler (%) Akdağmadeni Aydıncık Boğazlıyan Çandır Çayıralan Çekerek Kadışehri Merkez Saraykent Sarıkaya Sorgun Şefaatli Yenifakılı

5 Yerköy İl geneli Ülke geneli * Anon, 2015 Çizelge 5. Üretilen kaba yemin ihtiyacı karşılama oranı Çayır mera alanları kuru ot ton Yem bitkisi alanları kuru ot ton Silajdan gelen kuru ot değeri ton Toplam Hayvan varlığı BBHB Gerekli kaba yem ihtiyacı ton Kaba yem açığı ton Üretilen kaba yemin ihtiyacı karşılama oranı % Yem Bitkileri Tarımının Sorunları Ve Çözüm Önerileri Ekonomik ve sürdürülebilir bir hayvancılığın yapılabilmesi için kaliteli kaba yem kullanımının gerekliliği bilinmektedir. Kaba yem açığı aslında ülkemiz hayvancılığının temel sorunlarının başında gelmektedir. Hayvancılık işletmelerinin yeterli kaba yemi temin edememesi sonucu kesif yem kullanımının artması, üretim maliyetlerini önemli ölçüde yükseltmektedir. Hayvanların yeteri kadar kaba yemle beslenememesi sonucu; et, süt vb. hayvansal ürün miktarlarındaki düşüşün yanında, stres ve beslenmeye bağlı hastalıklar gibi problemler de ortaya çıkmaktadır. Bu nedenlerden dolayı hayvancılık işletmelerinde yem bitkileri üretiminin arttırılması kaçınılmaz görülmektedir. Yem bitkilerinin bu faydalarına karşın tarımının yapılmasında birçok sorunla karşılaşılmaktadır. Bu sorunları ve çözüm önerilerini Yozgat özelinde şu şekilde sıralayabiliriz: * Yozgat ta yem bitkileri tarımının en önemli sorunu, hayvansal üretimin olmazsa olmazı kaba yem gereksiniminin bilincine yeterince varılamamış olmasıdır. Kaba yemlerin geviş getiren hayvanların beslenme fizyolojilerine uygun bir yem grubu olması, bu yemler sayesinde hayvanların verim ömrünün arttırılması, beslenmeye bağlı hastalıkların meydana gelme olasılığını büyük ölçüde azaltması, hayvanların mekanik tokluğunu sağlanması, geviş getiren hayvanlarda yemlemeye bağlı olarak meydana gelen ishalin ortadan kaldırılmasında etkili olması ve ayrıca ucuz ve güvenli olması gibi birçok önemi bulunmaktadır. Hayvan yetiştiricileri kaba yemin bu denli önemli olduğunun farkında olmadan, bu tür yemlerden daha pahalı olan kesif yem ile hayvan besleme yoluna gitmekte, bunun sonucu olarak da sadece yem girdilerindeki artışla kalmamakta bunun yanında hayvanların sağlığı ve verimleri de olumsuz etkilenmektedir. * İlde nadasa bırakılan arazi miktarı dekardır. Toplam arazi varlığının dekar olduğu düşünüldüğünde % lük bir kısmı her yıl nadasa bırakılmaktadır. Yıllık ortalama yağışın mm olduğu Yozgat ta nadasın bu kadar fazla alan oluşturmaması gerekir. Ekiliş miktarlarına bakıldığında yem bitkilerinin ekim nöbetinde çok az yer aldığı da görülmektedir. Halbuki araştırmalar göstermiştir ki, baklagil yem bitkilerinin ekim nöbetine alınmasıyla toprakta organik madde, azot, su tutma kapasitesi, mikrobiyolojik aktivite, gözenek miktarı ve havalanma, toprak profilinden ve neminden yararlanma oranı, toprağın su alma hızı ve sonuç olarak da verimin arttığı belirlenmiştir (Tosun, 1975; Yalçuk, 1976; Tan, 1982; Doğan ve 137

6 Yürür, 1997; Adak ve ark., 1998; Eser ve ark., 1997; Sağlamtimur ve ark., 1999). Yem bitkilerinin münavebe sistemlerine dâhil edilmesi ve nadas alanlarının daraltılması ile Yozgat ta kaba yem açığı azaltılabilecektir. * İlde yetiştiriciliği yapılan silajlık mısırın toplam ekim alanı dekardır. Silajlık mısır, yetiştiriciliği yapılan diğer yem bitkilerinden farklı olarak yazlık bir ürün olması ve Yozgat ın iklim şartlarında ikinci ürün olarak yetiştirilebilmesidir. Bu yüzden silajlık mısır ekimi için ayrıca bir ekim alanı ayırmaya ihtiyaç kalmadan sulanan alanlarda tahılların ardından ikinci ürün olarak yetiştirilebilir. Tarım alanlarının kısıtlı olduğu bölgelerde etkin bir arazi kullanımı için silajlık mısırdan başka ikinci ürün olarak Yozgat ta yetiştirilebilecek yem bitkileri de tespit edilmeli ve yetiştiriciliği yaygınlaştırılmalıdır. * İldeki mevcut çayır-mera varlığından elde edilen ton kuru ot miktarı ile toplam ton kaba yem gereksiniminin ancak % si karşılanabilmektedir dekar gibi önemsenecek derecedeki çayır-mera varlığının aşırı ve düzensiz otlatılması nedeniyle bitkiler generatif devreye geçememekte, istilacı ve yem değeri düşük bitkiler çoğalmakta ve bunun sonucunda çayır-meraların kaba yem üretimi ve kalitesi düşmektedir. Her yıl İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü nce hangi meranın hangi dönemlerde otlatılması gerektiği ile ilgili bilgiler köy ve belde muhtarlıklarına bildirilmektedir. Fakat meraların otlatma kapasiteleri dikkate alınmamakta, buna göre bir planlama yapılmamaktadır. Yozgat ta bugüne kadar da alanda mera ıslah çalışması tamamlanmış, da alanda ise mera ıslah çalışmaları devam etmektedir. Ancak ıslah çalışmaları tamamlandıktan sonra bu meralarda da planlı bir otlatma sistemi uygulanamadığı takdirde çok kısa zamanda eski durumlarına geri döneceklerdir. Bu nedenle ildeki mevcut mera alanlarının otlatma kapasiteleri tespit edilmeli ve buna göre ne kadar hayvanın hangi aralıklarda otlatılacağına dair otlatma sistemleri geliştirilmeli, ayrıca bu planlamalara uyulması için gerekli kontroller yerinde ve zamanında yapılabilmelidir. * Yozgat ilinde fiğ çeşidi olarak genelde yaygın fiğ yetiştirilmektedir. Özelliklede organik madde miktarı ve yağışın düşük olduğu topraklarda yetiştirildiğinde ot veriminde önemli bir düşüş olduğundan fiğ yetiştiricileri yem bitkileri desteklemesinden de faydalanamayacaklarını bildikleri halde dane üretimine yönelmekte, daneleri kesif yem olarak, diğer aksamları da saman olarak değerlendirmektedirler. Yozgat ın iklim ve toprak şartlarında daha fazla verim alınabilecek fiğ çeşitlerinin yaygınlaştırılması ile yetiştiricilerin kaba yem üretimine yönelmesi ve yem bitkisi desteğinden faydalanmaları sağlanabilir. * Yem bitkilerine gereken önem verilmediği için üretimlerinde de sertifikalı tohumluk kullanımı yaygın değildir. Özellikle fiğ üretiminde, yetiştiriciler ya kendi ürettikleri ya da kendi aralarında satın aldıkları tohumlukları kullanmakta, bu da verimi olumsuz yönde etkilemektedir. Sertifikalı tohumluk kullanımını sınırlayan faktörlerden biri de tohumluk fiyatlarının yüksek oluşudur. * Yem bitkileri üretimini kısıtlayan faktörlerden bir diğeri de alet ve ekipman yetersizliğidir. Yetiştiriciler, sadece yem bitkisi üretiminde kullanacağı ot biçme makinesi, silaj makinesi, balya makinesi vb. gibi yüksek maliyetli makineleri almakta zorlanmakta ve bu sebeple yem bitkileri tarımı yapılmamakta veya küçük alanlarda üretim yapmaktadırlar. Son yıllarda Bakanlık tarafından uygulanan tarımsal makine desteklemeleri bu sorunun çözümünde ciddi katkılar sağlamıştır. Gelecekte çiftçilerin yem bitkilerinin toprak verimliliği ve hayvan besleme açısından önemlerini daha iyi anlamaları sağlandığında ilde yem bitkileri üretimi ve bu alanda makine kullanımı da yaygınlaşacaktır. * Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nca, Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkında Karar ile çiftçilere yem bitkisi desteği verilmektedir. Çiftçiler, 2001 yılında çıkan bu destekten faydalanabilmek için yem bitkisi ekim alanlarını arttırmışlar ama sadece destek alabilmek için yetiştiricilikteki kurallara uymadıklarından kimileri destekten faydalanamamış, kimileri ise desteği alsa bile istenilen düzeyde verim ve kalite elde edilemediğinden yem bitkileri destekleri asıl amacına ulaşamamıştır. Çoğu çiftçi destekleme için gerekli şartları yerine getiremediğinden dolayı yem bitkisi ekim alanlarını tekrar daraltmaya başlamıştır. Bu destek, uygun ekim normlarında ve bitki çeşidine göre uygun biçim zamanlarında hasat edilerek birim alandan daha fazla ve kaliteli kaba yemin alınmasını amaçlamaktadır. Dolayısıyla yetiştiricilerin yem bitkisi 138

7 desteğine bu gözle bakmaları sağlanırsa hem kaliteli kaba yem üretmiş hem de bu destekten faydalanmış olacaklardır. 5. Sonuç Yozgat ın temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılığa dayanır dekar tarım alanına sahip Yozgat ilinde, BBHB ye eşdeğer hayvan varlığı için gerekli kaba yemi temin etmek zor görünmemektedir. Hayvan besleme konusundaki eskiden kalma alışkanlıkların terk edilip, kaynakların nasıl etkin kullanılması gerektiği ile ekonomik ve yüksek verimli bir hayvansal üretim için gerekli olan kriterlerin yetiştiricilere anlatılarak bu bilincin yerleştirilmesi, belki de yem bitkileri tarımının önündeki engelin büyük bir kısmının aşılmasını sağlayacaktır. Ayrıca, geniş mera alanına sahip ilimizde mera ıslah programları hazırlanmalı, uygulanmalı ve mutlaka otlatma planları yapılarak otlatma yapılmalıdır. 6. Kaynakça Adak, M.S., Biesantz, A., Gurgun, V Determinations of Microbiological Activity, Organ Matter and Nitrogen Forms in Soil in the Different Soil Tillage, Fallow Wheat and Lentil-Wheat Rotation Systems under Central Anatolia Conditions. Turkish J. Agric. and For. 22(3): Akdeniz RC, Ak İ, Boyar S (2005). Türkiye Karma Yem Endüstrisi ve Sorunları. VI. Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Ocak, (2): Anonim, 2015a, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Yozgat İl Müdürlüğü. Anonim, 2015, Avcıoğlu, R., Geren, H., Tamkoç, A., Karadağ, Y., Yonca (Medicago sp. L.). Baklagil Yem bitkileri, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, İzmir, Cilt II: Doğan, R., Yürür, N., Nohut-Buday Ekim Nöbetinde Saraybosna Ekmeklik Buğday Çeşidine (Triticum aestivum var. aestivum em. Tell.) Uygulanan Azotlu Gübre Miktarının Belirlenmesi Üzerinde Bir Araştırma. Ulud. Üniv. Zir. Fak. 11: Eser, D., Adak, M. S., Biesantz, A., Kuru tarım alanlarında farklı toprak işleme, nadas-buğday ve mercimek-buğday ekim nöbetinde toprakta nem durumu. Türkiye II. Tarla Bitkileri Kongresi, Eylül, s: , Samsun. Erdoğan, A., Tekirdağ İlinde Kaba Yem Üretimi ve İhtiyacı Karşılama Oranı. Namık Kemal Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Semineri, Tekirdağ. Sağlamtimur, T., Tansı, V., İnal, İ., Tansı, S., Baytekin, H. ve Kızıl, S., Güney Doğu Anadolu bölgesinde uygulanabilecek ekim nöbeti sistemleri, Türkiye 1. Ekolojik Tarım Sempozyumu, Tan, A., Çeşitli Ekim Nöbeti Dizgelerinin Toprağın Fiziksel Özelliklerine Etkisi. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü. Tosun, O., Türkiye Tahıl Açığı Nedenleri ve Çözüm Yolları. A. Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları. No: 595, Bilimsel Araştırma ve İnceleme, 343, 45, Ankara. Yalçuk H., Bitki Münavebe Sistemleri ile Toprağın Fiziksel Özellikleri Arasında İlişkiler. Menemen Bölge Toprak-Su Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, yayın no:5, Menemen-İzmir. 139