Türkiye Et Üretiminin Mevcut Durumu, Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Transkript

1 Kocatepe Veteriner Dergisi Kocatepe Veterinary Journal DERLEME REVIEW Türkiye Et Üretiminin Mevcut Durumu, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Mehmet Kenan TÜRKYILMAZ Ö Z E T Anahtar Kelimeler Türkiye Hayvanc l k Et Üretim Key Words Livestock Meat Production Turkey Türkiye et üretimi 2008 y l itibariyle 1603 bin ton olarak gerçekle mi tir. Bu miktar üretimde bulunan hayvanc l n kendine özel birçok sorunu halen çözüm beklemektedir. Örne in, hayvanlar n verim düzeyleri istenilen düzeye ç kar lamam t r. Girdi fiyatlar oldukça yüksek seyretmektedir ki, hayvan yeti tiricileri artan üretim maliyetleri nedeniyle her geçen gün sektörden uzakla maktad rlar. Üretilen hayvan ve hayvansal ürünler gerekti i gibi ihracat ans yakalayamazken, bu ve benzeri ürünlerin ithalat miktarlar her geçen gün artmaktad r. Bu derlemenin amac Türkiye hayvanc l n n içinde bulundu u durumun ortaya konulmas, sorunlar n n saptanmas ve bu sorunlara çözüm önerileri getirilmesidir. Adnan Menderes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Zootekni ABD Ayd n Türkiye * Corresponding Author mkturkyilmaz@adu.edu.tr Tel: The Present Situation of Meat Production, Its Problems and Solution Proposals S U M M A R Y Meat production in Turkey in 2008 was recorded as tons. Livestock sector that producing such amount of animal products has a lot of special problems is still waiting solutions. For example, productivity in animal production is insufficient. Because of high input prices many producers are gradually leaving the animal production. The export chance of animal products is still low, but importation of animal products is gradually rising. The main purposes of this article were to reveal the present situation of the livestock production in Turkey, to determine the problems and to produce proper solution proposals. 83

2 G R nsan vücudu protein sentezi için gerekli birtak m esansiyel aminoasitleri (löysin, lizin, izolöysin, valin, metionin, fenilalanin, treonin ve triptofan) d ar dan sa lamak zorundad r. Bu esansiyel aminoasitlerin ba l ca kayna ise hayvansal g dalard r. Eri kin bir insan n yeterli ve dengeli bir ekilde beslenebilmesi için günlük 0,75 g/kg hayvansal g da tüketmesi gerekmektedir. 1 Hayvansal g dalar içerisinde etin önemi büyüktür. Dünya et üretimi 2008 y l verilerine göre 279,95 milyon ton olarak kaydedilmi tir. Türkiye toplam et üretimi ise ayn y l için 1603 bin ton olarak gerçekle mi olup, bu de er dünya et üretiminin %0,57sini olu turmaktad r y l itibariyle Türkiye toplam et üretiminin %70,1inin kanatl etinden olu tu u, geri kalan k rm z etin ise %77,1inin s r etinden meydana geldi i belirlenmi tir. 2,3 Türkiye Hayvan Varl Türkiye hayvan varl n n y llar aras ndaki de i imi Çizelge 1de verilmi tir. 2 Çizelge 1e göre s r hariç di er türlerin tamam nda say olarak dü ü - ler gözlenmektedir. S r say s 2002 y l nda %7,1 oran nda bir dü ü gösterse de 2008 y l s r varl - n n 2000 y l na göre say olarak önemli bir de i im göstermedi i anla lmaktad r. Buna kar n, bu dönemde manda say s n n %40,9, koyun say s n n %15,9, keçi say s n n %22,3, kanatl say s n n ise %5,8 oran nda azald saptanm t r y l itibariyle hayvan türleri aras nda say s en fazla azalan türün manda oldu u tespit edilmi tir. Söz konusu dönemde Türkiye hayvan varl ndaki e ilimler ise ekil 1de verilmi tir. Üretim ve Verimlilik Durumu Hayvan say lar ndaki dü ü e paralel olarak, kesilen hayvan say s nda da önemli dü ü görülmektedir (Çizelge 2). 2 Bununla birlikte bu dönemde kesilen kanatl hayvan say s n n %49,3 oran nda artt belirlenmi tir. Kesilen hayvan say lar aç s ndan özellikle kesilen keçi say s n n y llar aras nda %34,1 oran nda azald ortaya ç km t r. Kesilen bu hayvanlardan elde edilen et miktarlar Çizelge 3de verilmi tir. 2 Çizelge incelendi inde kesilen hayvan say lar na paralel olarak üretilen et miktarlar nda da önemli dü ü lerin oldu u gözlenmektedir. Üretilen koyun ve keçi eti miktarlar bu dönemde s ras yla %13,5 ve %33,3 oran nda azalm t r. Buna kar n üretilen beyaz et miktar bu dönemde %39,6 oran nda artarak 2008 y l itibariyle 1123 bin tona ula m t r. Türkiyenin 2008 y l toplam et üretimi ise 1603 bin ton olarak kaydedilmi tir. Hayvan say lar nda azalmalar n tespit edildi i y llar aras nda hayvanlar n verim düzeylerinde de önemli de i iklikler gözlenmi tir. Örne in Çizelge 4 2 de izlenece i üzere s r ve manda karkas veriminin bu dönemde s ras yla %26,6 ve %6,9 oran nda artt, koyun ve keçiden elde edilen karkas a rl klar n n ise s ras yla %4,9 ve %2,2 oran nda azald kaydedilmi tir. Ürün ve Girdi Fiyatlar Hayvansal üretim yapan i letmelerin ekonomik yaamlar n sürdürebilmeleri belirli bir oranda kar elde etmelerine ba l d r. letme kar n art rman n bir yolu da elde edilen ürünü en yüksek fiyattan satmaktan geçmektedir. Bu anlamda y llar aras nda hayvansal i letmelerin hayvanlar n satt klar nda ellerine geçen fiyatlar ile perakendecilerin et sat fiyatlar Çizelge 5 ve Çizelge 6da verilmi tir. 2 Çizelge 5de görüldü ü üzere, y llar aras nda yeti tiricilerin eline geçen fiyatlar itibariyle fiyat en çok yükselen hayvan türünün s r (inek) oldu u, bunu koyunun izledi i anla lmaktad r. Canl hayvan sat fiyatlar temelinde inek, dana ve koyun sat fiyatlar n n y llar itibariyle belirli bir oranda yükseldi i görülmektedir. Buna kar n keçi sat fiyat n n nispeten dalgal bir seyir izledi i belirlenmi tir. Örnein, 2001 y l nda yakla k olarak yar fiyat na dü en keçi fiyat n n 2002 y l nda bir toparlanma sürecine girdi i, 2004 y l nda ise tekrar dü tü ü saptanm t r. Çizelge 6da yeti tiriciler kadar tüketicileri de yak ndan ilgilendiren s r, koyun, keçi ve tavuk eti perakende sat fiyatlar n n döneminde 2000 y l na göre s ras yla %312,2, %296,6, %281,1 ve %275,9 oran nda artt gözlenmektedir. Yeti tiricilerin eline geçen fiyatlar ile perakendecilerin sat fiyatlar aras ndaki fark n Türkiyede genellikle arac lar taraf ndan payla ld bilinmektedir. Yeti tiricilerin eline geçen fiyatlar ile perakende et sat fiyatlar n n y llar aras ndaki seyri ise ekil 2de verilmi tir. ekil 2de görüldü ü üzere, hayvan yeti tiricisinin eline geçen fiyatlar ile perakendecilerin et sat fiyatlar aras nda y llar aras nda önemli bir aç lman n ya and tespit edilmi tir. Normal artlarda birbirine paralel seyretmesi gereken bu e rilerin birbirinden ba ms z hareket etmesi söz konusu dönemde fiyatlar n perakendecilerin lehine bir art gösterdi ini i aret etmektedir. Piyasa ko ullar n n normale dönmesiyle birlikte bu aç kl n 2003 y l ndan sonra düzene girdi i ve fiyatlar n normal seyrine kavu tu u izlenmektedir. Hayvansal üretimde kullan lan önemli bir üretim faktörü olan yemin hayvanc l k i letmelerinde katlan lan toplam maliyetin %60-65ini olu turdu u bilinmektedir. Toplam maliyet içerisindeki önemli yeri itibariyle et fiyatlar n do rudan etkileyen yemin 84

3 y llar aras nda gerçekle en sat fiyatlar Çizelge 7de verilmi tir. 4,5 Çizelge 7de görüldü ü gibi, y llar aras nda yem fiyatlar nda yakla k dört katl k bir art n ya and izlenmektedir. Yem fiyat ndaki art lar özellikle 2007 ve 2008 y llar nda dikkati çekmektedir. Örne in s r besi ve s r süt yemi fiyat n n 2007 y l nda bir önceki y la göre s ras yla %25,81 ve %25,00 oran nda artt görülmektedir. Bu yükseli 2008 y l nda da h z kesmemi ve 2008 y l nda s r besi ve s r süt yemi fiyat 2007 y l na göre s ras yla %20,51 ve %22,50 oran nda artm t r. Sonuç olarak 2009 y l itibariyle s r besi ve etlik piliç yemi fiyatlar n n 2000 y l na göre s ras yla %362,37 ve %358,82 oran nda artarak 0,43 ve 0,78 TL/kga ula t görülmektedir. Hayvanc l k i letmelerinde kullan lan girdilerin ba nda gelen motorin ve gübre fiyatlar n n y llar aras ndaki de i imi Çizelge 8de verilmi - tir. 4 Çizelgeden görülece i üzere 2000 y l nda 44 kr olan motorinin litre fiyat geçen dönem içinde 6,2 kat artarak 2008 y l nda 2,74 TL/lye ula m t r. Di er önemli bir girdi faktörü olan gübrenin birim sat fiyat ise motorini geçmi ve gübrenin birim sat fiyat söz konusu dönemde 8,4 kat artarak 2008 y l nda 0,76 TL/kg olarak kaydedilmi tir. Hayvanc l k i letmelerinin kulland baz temel girdi fiyatlar ile k rm z ve beyaz et sat fiyatlar n n y llar aras nda göstermi oldu u hareket ekil 3de verilmi tir. ekil 3de görüldü ü üzere bu dönemde fiyat en çok yükselen girdi faktörünün gübre oldu u anla lmaktad r. Gübre birim sat fiyat bu dönemde yakla- k dokuz kat art göstermi tir. Gübreyi bir di er önemli girdi faktörü olan motorin izlemektedir ki, onun fiyat da bu dönemde yakla k yedi kat artm - t r. Bu iki girdi faktörünün direkt olarak etkisiyle s r besi ve etlik piliç yemi fiyatlar n n da y llar aras nda yakla k olarak 4,5 kat artt görülmektedir. Bu dönemde s r ve tavuk eti fiyatlar ise s ras yla yakla k 4,0 ve 3,5 kat art kaydedebilmi tir. Hayvan ve Hayvansal Ürün D Ticareti Türkiyenin y llar aras nda yapm oldu u canl hayvan, et ve et ürünleri ithalat ve ihracat de erleri Çizelge 9 ve Çizelge 10da verilmi tir. 6-9 Çizelge 9da görüldü ü üzere Türkiyenin canl küçükba hayvan ve et ithalat bulunmamaktad r. Canl büyükba hayvan ithalat nda ise özellikle son dört y lda belirli bir hareket gözlenmektedir. Türkiyenin hayvan ve hayvansal ürünler ithalat nda en önemli yeri et ürünleri tutmaktad r. Türkiyenin 2008 y l et ürünleri ithalat n n 2000 y l na göre %170,1 oran nda artarak 88,5 tona ula t izlenmektedir. Çizelge 10dan izlenece i üzere Türkiyenin baz y llar canl hayvan ihracat yaparken, baz y llar herhangi bir canl hayvan ihracat nda bulunmad anla- lmaktad r. Et ihracat da 2000 y l na göre oldukça azalm olup, 2008 y l nda 68071,8 ton et ihracat yap ld görülmektedir. Bununla birlikte, söz konusu y llarda et ürünleri ihracat nda belirli bir art e iliminin sürdü ü görülmektedir. Türkiyenin et ürünleri ihracat n n 2000 y l na göre %215,5 oran nda artarak 2008 y l nda 1067,7 tona ula t izlenmektedir. Et Üretiminin Sorunlar ve Çözüm Önerileri Türkiye et üretiminin çözüm bekleyen birçok sorunu bulunmaktad r. Bununla birlikte bunlar n baz lar öncelikli olup, k sa bir süre içinde çözüme kavu turulmalar gerekmektedir. Bu sorunlar ve çözüm önerileri a a da maddeler halinde verilmeye çal lm t r. 1. Türkiyede büyükba ve küçükba hayvan say lar her geçen y l azalmaktad r. Hayvan varl ndaki bu azalman n en önemli nedeni artan üretim maliyetleri alt nda ezilen hayvan yeti tiricilerinin sektörü terk etmeleridir. Bilindi i üzere bir i letmenin ekonomik faaliyetlerine devam edebilmesinin tek yolu üretti i mal maliyetinin bir miktar üzerinde bir fiyata satabilmesidir. Aksi halde hayvan yeti tiricisi do rudan ve/veya dolayl yollarla mali olarak desteklenmek zorundad r. Türkiyede hayvansal üretime yönelik olarak verilen mali desteklerin miktar son y llarda oldukça azalm t r. letmelere özellikle girdilerin sa lanmas a amas nda mali yönden yard mc olunmas gerekmektedir. 2. Türkiyede yumurta ve piliç eti üretimi ayr tutulursa, hayvansal üretimde verimlilik oldukça dü üktür. Verim dü üklü ünün ba l ca nedeni hayvanlar n genetik yap lar n n istenilen düzeye getirilememi olmas d r. Konu ile ilgili slah çal malar n n bir devlet politikas haline getirilmesi ve uzun vadeli çal ma programlar n n düzenlenmesi sa lanmal d r. Bu anlamda Üniversiteler, Bakanl k, Sanayi Kurulu lar yard mla mas n n sa l kl ekilde kurulmas faydal olacakt r. 3. Hayvansal üretimde do rudan veya dolayl etkiler ile maliyetlerin giderek yükseldi i görülmektedir. Maliyet faktörlerinden en önemlisi olan yemin sat fiyat n n oldukça yüksek oldu u bilinmektedir. Yem fiyatlar nda özellikle y llar nda görülen yükseli ler her ne kadar artan girdi fiyatlar na ba lansa da bunda en önemli faktörün söz konusu y llarda ya anan a r kurakl k oldu u söylenebilir. Ayr ca Türkiyede kaliteli kaba yem aç bulunmaktad r. Çay r ve meralar n slah ile kaliteli kaba yem ihtiyac n n bir ölçüde kar lanabilece i dü ünülmektedir. Yem üretiminde kullan lan girdilerin (akaryak t, gübre vs. gibi) fiyatlar dü ürülerek veya yem bitkilerine verilen destekler art r larak üretim maliyetleri a a çekilebilir. 85

4 4. Türkiye toplam et üretiminin tavuk eti hariç olmak üzere son y llarda dü meye ba lamas n n bir di er nedeni pazarlama kanallar n n uzun olmas ndan dolay pazarlama maliyetlerinin yüksek olmas d r. Özellikle, k rm z et pazarlanmas nda, tüketicinin ehir veya k rsal alanda bulunmas na göre de i mekle birlikte, ortalama 5-6 arac n n (komisyoncu) bulundu u görülmektedir. Tavuk eti pazarlama kanal ise k rm z ete göre k sa olmakla birlikte, pazarlamada verimlilik istenilen düzeye ç kar lamam t r. Di er yandan, hayvansal ürünlerin pazarland piyasan n oligopsonik yap s hayvan yeti tiricisinin pazarl k ans n elinden almakta ve yeti tiriciyi az say daki büyük firmayla kar kar ya getirmektedir. 5. Bugün içine dü ülen durum göstermi tir ki, hayvanc l a verilen devlet destekleri yeterli olamamaktad r. Özelikle süt ve buza için verilen desteklerin, dam zl k materyalin yeti tiricinin elinde tutulmas yla direkt ili kili oldu u ortaya ç km t r. Di er taraftan, ihracat desteklerinin de son derece yetersiz oldu u anla lmaktad r. Örne in, 2007 y l nda Avrupa Birli i (AB) kanatl eti ihracat için ton ba na 450 verirken, Türkiye 26$ destek vermi tir. 10 Türkiye, geli mi ülkelerin de yer ald ABnin bu derece destekledi i hayvanc l k sektörüne eskiye göre daha fazla mali kaynak ay rmak zorundad r. 6. Türkiyede karkas derecelendirme sistemine henüz geçilememi olmas, karkaslar n oldu undan daha dü ük bir fiyatla sat lmas na neden olmaktad r. Ayr ca perakende sat noktalar nda etin parçalanmas na ve bu sayede karkaslardan elde edilebilecek katma de erin yükseltilmesine yönelik uygulamalar oldukça yetersizdir. Bu anlamda tüketicilerin de oldukça isteksiz davrand klar anla lmaktad r. Di er taraftan, son y llarda et ya n n yüksek düzeyde kolesterol içerdi i sav yla koyun ve keçi etine kar olumsuz bir tutum sergilenmektedir. Oysa yap lan çal malar et ya n n içerdi i kolesterol yönünden hayvan türleri aras nda önemli bir fark n olmad n göstermi tir 11. Buna ba l olarak özellikle kurban bayram kesimleri ba ta olmak üzere küçükba hayvan kesiminin son y llarda oldukça azald görülmektedir. Oysa Türkiyenin göreceli olarak üstün oldu u tek hayvanc l k kolu küçükba hayvan yeti tiricili idir. Bahsedilen konudaki yanl yönlendirmelerin düzeltilmesi ve küçükba hayvanc l a daha fazla önem verilmesi ve son on y lda say s yar yar ya azalan küçükba hayvan say s n n art r lmas gerekmektedir. 7. Hayvanc l k i letmelerine teknik bilgi deste i sa layacak olan Tar msal Yay m ve Dan manl k Hizmetleri çal r duruma getirilmelidir. Buna ili kin olarak 28 Nisan 2010 tarihli resmi gazete ile yürürlüe giren 2010/299 say l kararda i letmelere 2010 y l nda 500 TL destekleme yap laca söylenmesine kar n, bugün için sistem henüz i ler duruma getirilebilmi de ildir. Gerekli düzenlemeler yap larak sistem en k sa sürede çal r hale getirilmelidir Hastal klar ile mücadele için öncelikle a lama programlar düzenlenmeli ve bunlara uyulmas gerekmektedir. Özellikle zoonotik hastal klar n bula ma ekilleri ile yay lma alanlar tespit edilmeli, gerekli hallerde bu hayvanlar belirli süre karantina alt nda tutulmal veya itlaf edilmelidir. Yeti tiricilere itlaf edilen hayvanlar n n bedelleri zaman nda ve tam olarak ödenmelidir. 9. Hastal klar n yay lmas nda önemli bir rolü olan yasad hayvan hareketleri kontrol alt na al nmal d r. Bu anlamda özellikle Türkiyenin do u ve güneydo u s n rlar co rafi yap s nedeniyle güçlükle kontrol edilebilmektedir. Ülkemize yasad yollarla giren hayvan say lar Çizelge 11de verilmi tir. 13 Türkiyeye do u ve güneydo u s n rlar ndan yasad yollarla giren hayvan say lar incelendi inde, yak n dönemde yaln zca 2007 y l nda 1154 ba l k bir büyükba hayvan giri inin oldu u tespit edilmi tir. Küçükba ta ise benzer bir giri in 2008 y l nda ve 1283 ba ile s n rl kald görülmektedir. SONUÇ Bugün ya anan ve kamuoyunda et krizi olarak adland r lan et arz ndaki yetersizli in temel nedeni özellikle y llar nda dam zl k s rlar n önceki y llara göre daha yüksek oranda kesilmi olmas d r. Dam zl k s rlar n kesilmesi o y llarda et arz n geçici olarak art rm fakat izleyen y llarda besiye al nacak materyalin yok olmas na neden olmu tur. Pahal besi materyaline fiyat artan di er girdi faktörleri de eklenince et arz ndaki daralma kaç n lmaz hale gelmi tir. Bu geli meler üzerine al nan ithalat karar ile et tüketicisinin k sa dönemde geçici bir nefes almas sa lanm t r. Fakat eldeki veriler nda rahatl kla söylenebilir ki, uzun vadeli ve yap c önlemler süratle hayata geçirilmedikçe Türkiye hayvanc l n daha s k nt l günler beklemektedir 86

5 Çizelge 1. Türkiye hayvan varl (1000 ba ) Y llar S r End Manda End Koyun End Keçi End Kanatl * End 2000 ** , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,2 *: Yumurta tavu u, broyler, hindi, kaz ve ördek ele al nm t r. * Çizelge 2. Y llar itibariyle kesilen hayvan say lar (ba ) Y llar S r End Koyun End Keçi End Kanatl End 2000 * , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,3 Çizelge 3. Y llar itibariyle et üretimi (1000 ton) Y llar S r End Koyun End Keçi End Kanatl End Toplam End 2000 * , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 Çizelge 4. Ba l ca çiftlik hayvanlar nda karkas verimleri (kg) Tür 2000 * S r 168,7 179,9 184,7 182,6 196,6 197,3 194,6 215,6 213,5 Endeks ,6 109,5 108,2 116,5 117,0 115,4 127,8 126,6 Manda 172,1 183,4 161,2 179,5 197,8 176,8 183,7 208,6 184,0 Endeks ,6 93,7 104,3 114,9 102,7 106,7 121,2 106,9 Koyun 18,2 18,0 19,3 17,7 17,7 17,8 17,2 18,3 17,3 Endeks ,9 106,0 97,3 97,3 97,8 94,5 100,5 95,1 Keçi 18,3 18,4 20,4 18,9 18,1 18,0 17,6 19,2 17,9 Endeks ,5 111,5 103,3 98,9 98,4 96,2 104,9 97,8 87

6 Çizelge 5. Y llar itibariyle canl hayvan fiyatlar (yeti tiricinin eline geçen fiyatlarla)(ba /TL) Y l nek End Dana End Koyun End Keçi End 2000 * 686,7 100,0 453,5 100,0 46,4 100,0 88,7 100, ,7 124,3 550,7 121,4 61,9 133,4 52,2 58, ,0 156,3 660,7 145,7 89,9 193,7 72,8 82, ,7 226,1 844,8 186,3 178,5 384,8 131,5 148, ,0 248,2 952,7 210,1 145,6 314,0 103,0 116, ,8 303,6 997,9 220,1 161,4 348,0 116,0 130, ,4 329,9 1041,4 229,6 161,7 348,6 120,2 135, ,2 354,6 1100,2 242,6 164,1 353,9 125,9 141, ,6 378,9 1225,1 270,1 168,0 362,2 129,5 145,9 Çizelge 6. Ba l ca çiftlik hayvan türlerinin y llar itibariyle et sat fiyatlar (TL/Kg) Y l S r End Koyun End Keçi End Tavuk End 2000 * 2,84 100,0 2,81 100,0 2,64 100,0 0,98 100, ,33 117,0 3,46 123,3 3,17 119,8 1,04 105, ,57 196,0 5,92 210,8 5,33 201,8 2,01 205, ,42 296,1 8,40 299,4 7,96 301,4 2,21 224, ,17 322,5 9,26 329,9 8,81 333,4 2,37 241, ,56 336,2 9,57 341,0 9,07 343,2 2,43 247, ,29 361,9 10,12 360,6 9,53 360,6 2,72 277, ,16 392,5 10,50 374,2 9,30 351,9 3,61 367, ,72 412,2 11,13 396,6 10,07 381,1 3,69 375,9 Çizelge 7. Y llar itibariyle karma yem fiyatlar (TL/kg) Yem 2000 * Etlik piliç 0,17 0,41 0,49 0,57 0,55 0,54 0,63 0,76 0,78 Endeks 100,0 241,18 288,24 335,29 323,53 317,65 370,59 447,06 458,82 Yumurta yemi 0,13 0,32 0,39 0,45 0,45 0,46 0,53 0,66 0,66 Endeks 100,0 246,15 300,00 346,15 346,15 353,85 407,69 507,69 507,69 S r besi yemi 0,093 0,19 0,24 0,31 0,3 0,31 0,39 0,47 0,43 Endeks 100,0 204,30 258,06 333,33 322,58 333,33 419,35 505,38 462,37 S r süt yemi 0,096 0,2 0,25 0,32 0,31 0,32 0,4 0,49 0,45 Endeks 100,0 208,33 260,42 333,33 322,92 333,33 416,67 510,42 468,75 *: 2000 y l 100 kabul edilmi tir. Çizelge 8. Y llar itibariyle motorin ve gübre (üre) sat fiyatlar (TL/kg) Y llar Motorin Endeks Gübre (üre) Endeks 2000 * 0,44 100,0 0,09 100, ,71 161,4 0,19 211, ,1 250,0 0,24 266, ,4 318,2 0,31 344, ,55 352,3 0,35 388, ,95 443,2 0,42 466, ,35 534,1 0,58 644, ,49 565,9 0,76 844, ,74 622,7 0,76 844,4 88

7 Çizelge 9. Türkiye canl hayvan, et ve et ürünleri ithalat (ton) Table 9. Meat and meat products import of Turkey (tons) Y l Canl büyükba End Canl küçükba ** Et ** Et ürünü End 2000 * , ,78 100, , ,0 51, ,2 9, ,8 5, ,4 16, ,4 130, ,2 76, ,3 49, ,4 138, ,9 158, ,0 238, ,7 333, ,5 270,1 **: Canl büyükba ve küçükba ithalat de erleri belirli bir e ilim göstermedi i için endeks hesaplanmam t r. Çizelge 10. Türkiye canl hayvan, et ve et ürünleri ihracat (ton) Table 10. Meat and meat products export of Turkey (tons) Y l Canl büyükba ** Canl küçükba ** Et End Et ürünü End 2000 * 0, ,3 100,0 338,4 100, , ,6 32,1 158,9 47, , ,4 6,0 245,3 72, ,7 11,1 335,3 99, , ,4 7,5 584,6 172, , ,5 4,3 674,9 199, , ,1 3,7 661,8 195, , ,3 4,8 874,2 258, , ,8 6,3 1067,7 315,5 **: Canl büyükba ve küçükba ihracat de erleri belirli bir e ilim göstermedi i için endeks hesaplanmam t r. Çizelge 11. Y llar itibariyle Türkiyeye yasad yollardan giren hayvan say lar (Ba ) Table 11. Number of illegally entered animals to Turkey by years (head) Y llar Büyükba Küçükba ekil 1. Türkiye hayvan varl n n y llar aras ndaki de i imi (2000 y l 100 kabul edilmi tir) 89

8 ekil 2. S r sat fiyat ile perakende s r eti sat fiyatlar n n seyri (2000 y l 100 kabul edilmi tir.) ekil y llar aras nda et ve baz temel girdi fiyatlar n n de i imi (2000 y l 100 kabul edilmi tir. K A Y N A K L A R 1. Özerhan, B. (1999) Proteinlerin nsan Beslenmesindeki Önemi. Türkiyede hayvanc l k Sektörü: Üretici, Sanayici ve Politika Yap c lar Aç s ndan Sektörün De erlendirilmesi. I. Besi ve Süt Hayvanc l Sempozyumu, 2-3 Aral k 1999, Menemen, zmir. 2. Anonim (2010) Türkiye statistik Kurumu verileri. Eri im tarihi Anonim (2010) FAO (Food and Agriculture Organisation) verileri. fao.org. Eri im tarihi Anonim (2008) Kanatl Sektör Raporu Türkiye Ziraat Odalar Birli i Yay nlar. Yay n No: 268, Eylül, 2008, Ankara. 5. Anonim (2006) Kanatl Bilgileri Y ll. Beyaz Et Sanayicileri ve Dam zl kç lar Birli i. BESD-B R Yay nlar Yay n No: 7, lke Emek Matbaac l k, Ankara. 6. Anonim (2007) Dokuzuncu 5 Y ll k Kalk nma Plan Hayvanc l k Ö K Raporu. Devlet Planlama Te kilat Yay nlar. Eri im tarihi Anonim (2005) Et ve Et Ürünleri Durum ve Tahmin. Tar msal Ekonomi Ara t rma Enstitüsü Yay n No: Anonim (2010) Türkiye Canl Hayvan, Et ve Et Ürünleri hracat ve thalat De erleri ( ). Eri im tarihi Anonim (2010) Ege hracatç birlikleri. Eri im tarihi Anonim (2010) Beyaz Et Sanayicileri ve Dam zl kç lar Birli i. Eri im tarihi: Kor, A. (2003) Koyun yeti tiricili i ve K rm z Et Üretimi, sanal kütüphane, makaleler. 12. Anonim (2010) Tar m ve Köyi leri Bakanl. Tar msal Yay m ve Destekleme Dairesi Ba kanl. Eri im tarihi Anonim (2010) Tar m ve Köyi leri Bakanl KKGM Dairesi Ba kanl. Eri im tarihi