EŞİTLİK İLKESİ VE TARİHÇESİ

Transkript

1 45 EŞİTLİK İLKESİ VE TARİHÇESİ TÜRKİYE DE KADIN ERKEK EŞİTLİĞİ VE EŞİTSİZLİĞİ Eşitlik kavramına genel giriş ve anayasalardan eşitlik örnekleri: Eşitlik, muadelet, müsavat her ne şekilde telaffuz ediliyor olursa olsun bu kelimelerin anlamı nedir? Eşitlik kavramı neden yüzyıllar boyunca göz ardı edilmiştir? Antik Yunan da Yalnız Yunanlılar ile Yunanlılar değil, Yunanlılarla Barbarlarda eşit yaratılmıştır diyen Sofistler neden Sokrates, Platon, Aristoteles gibi dev düşünürlerin karşı çıkmaları sonuncunda, düşünce tarihinde önemli bir etki yapamadan yok olmuşlardır? 1 Gerçekte eşitlik nedir? Eşitlik 1 HACIKADİROĞLU, Vehbi, Hukuk ve Özgürlük, Hukuk ve Adalet, Günışığı Yayıncılık, Sayı: 6-7, 2005 kavramı; farklı alanlarda, farklı anlamlar ile karşımıza çıkmaktadır. Ahlaksal anlamda, insanın sadece insan olma sıfatı ile eşit haklara sahip olması; siyasal anlamda, yöneticilerin eşit oy ilkesine göre seçimi, eşitliği tanımlamaktadır. Hukuk alanındaki eşitlik ise; kanunlar önündeki eşitlik ile ifade edilmektedir. Anayasamızın 10. Maddesi, hukuk alanındaki eşitlik kavramını açıklar niteliktedir. Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin Alanur AYHAN Stj. Avukat

2 46 yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar. 2 Benzer şekilde, örneğin Federal Alman Anayasası nın üçüncü maddesinde de herkesin kanun önünde eşit olduğunu, kadın ve erkeğin eşit haklara sahip olduğunu ve hiç kimsenin; cinsiyeti, sahip olduğunu sosyal statüsü, ırkı, dili, etnik kökeni, inanış biçimi, dini ve politik görüşü dolayısıyla yargılanamayacağı ve ayrıma tabi tutulamayacağı açıkça belirtilmiştir. 3 Ancak; eşitlik teriminin dar anlamda yorumlanması, çok büyük bir yanılgıya sebep olmaktadır. Eşitlik, herkese aynı biçimde davranmak demek değildir. Eşitlik, toplumdaki farklı grupların fırsat eşitliğine sahip olmalarını engelleyen çeşitli engelleri anlamak ve bunları ele almaktır. 4 Bu cümle, Glasgow Şehir Meclisine aittir. İlk eşitlik politikasını 1998 yılında hazırlayan ve ardından 2001 yılında hazırlamış olduğu politikasını tekrar gözden geçiren Glasgow, İskoçya nın nüfusa sahip olan en büyük şehridir. Bu şehrin nüfusu, farklı çevre ve kültürden gelen insanlarla birlikte gün geçtikçe artmaktadır. Hazırlanan eşitlik politikasında; engelli kişiler, etnik ve azınlık gruplar, kadınlar, lezbiyenler, eşcinsel erkekler, biseksüeller, transeksüeller, gençler ve yaşlılar (60 üstü grup) en ön safta bulunmaktadır. Bazı grupların, bu gruplara öncelik verilmesinin eşitsizlik olarak nitelendirmesi; asıl amacın toplumda var olan eşitsizliğin ortadan kaldırılması olduğu gerçeğini hiçbir şekilde değiştirmemektedir. Eşitlik ve Eşitsizliğin Nedenleri: Toplum bilimcilerin eserleri göz önüne alındığında; toplumda var olan eşitlikten çok, olmayan eşitlikten yani var olan eşitsizlikten bahsedildiği görülmektedir. Özellikle on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda, J. J. Rousseau, A. Ferguson, J. Millar ın eserlerinde T.C Anayasası eşitsizlik olgusu kendisini göstermektedir. J. J. Rousseau nun, toplum sözleşmesinin niteliği ve eşitsizliğin kaynaklarına ilişkin ünlü çözümlemesi de bu tezimizi destekler niteliktedir. Bireyler arasında eşitliğe varılmasının imkânsızlığını savunanlar, görüşlerini aşağıda belirtilmiş olan örnekle desteklemektedirler. Bireylerin, doğal özellikler ve yetenekler bakımından birbirlerinden farklı oldukları açık ve tartışılmaz bir gerçektir. Bazı insanlar uzun boyludur, bazılarıysa kısa; kimilerinin siyah kimilerinin sarı saçları vardır. Bunları türün doğal farklılıkları olarak görebiliriz, ama bunun yanında doğal derecelendirme farkları da olacaktır. Yani bazı insanlar diğerlerinden daha hızlı koşarlar, bazıları da uzağı daha iyi görebilirler. Göz rengi doğal bir farktır ama uzağı görme yetisi bir doğal derecelenme sonucudur. 5 Bu görüş doğal derecelenmenin social stratification diye adlandırılan toplumsal katmanlaşmaya neden olduğunu ileri sürmektedir. Toplumsal tabakalaşmanın da; zenginlik, statü ve saygınlığa göre gerçekleştiği ileri sürülmektedir. Kanımca bu görüşün çok yaygın ve geçerli olmamasının sebebi; eşitlik dendiği zaman yani iki ya da daha fazla olgu ya da nesnenin karşılaştırılmasına ihtiyaç duyulduğu anda zaten ortada bir değişiklik ve farklılık olduğu gerçeğidir. Ancak bu eşitsizlik değil farklılıktır ve eşitliğe ulaşmanın imkânsız olduğunu savunanlar bu noktayı göz ardı etmektedirler. Bu noktada önemli olan, bireyleri eşit kabul ederek, fırsat eşitliği yaratmaktır. Eşitlik Çeşitleri: Dört farklı eşitlikten bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi, varlıksal eşitlik ya da kişiler arasındaki özsel eşitlik diye nitelendirmiş olan eşitliktir. Bunun en tipik örneği, tanrı karşısında herkesin eşit olduğu savıdır. Bunu yanı sıra; doğal hukukun temelini oluşturan, sadece insan olarak doğmaktan kaynaklanan ve bu yüzden herkesin eşit haklara sahip olduğu gerçeği yadsınamaz bir gerçektir. 5 TURNER, Bryan, Eşitlik, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 1997 sf. 31

3 47 İkinci eşitlik türü ise; fırsat eşitliğidir. Diğer bir değiş ile ilerleme kişinin kişisel beceri ve yeteneğine bağlıdır. Bu fikir Fransız ve Amerikan devrimlerinin temelini oluşturmaktadır. Bir toplumda herkesin eşit eğitim hakkına sahip olması -ki bunun en güzel örneği; Fredrick Engels ın, Komünizmin Temelleri (The Principals of Communism) adlı ütopyasıdır - fırsat eşitliğine bir örnek teşkil etmektedir. Ya da bir işverenin; yaş, cinsiyet, ırk gibi özellikleri değil de bireysel meziyetleri göz önüne alması fırsat eşitliğini yaratmaktadır. Tam da bu noktada Anayasamızın 10 uncu Maddesi, fırsat eşitliğini dile getirmektedir yılında Eşit Ücret Sözleşmesi (EPA) ile eşit işe eşit ücret alımı sağlanmıştır ve bu sözleşme kadın erkek arasında ücret alımı bakımından fırsat eşitliği sağlamıştır, çünkü değerlendirme cinsiyete göre değil, yapılan işe göre yapılmaktadır. Üçüncü eşitlik türü; şartlarda eşitliktir. Fırsat eşitliği, şartlarda eşitliğin doğal bir sonucudur ancak, yaratılması en güç olandır. Burada anlatılmak istenen; bireylere fırsat eşitliği verilirken onların başlangıç noktalarının da eşitlenmesidir ki toplumda var olan katmanlaşma da göz önüne alındığında, yaratılması en güç olan eşitlik türünün, şartlarda eşitlik olduğu açıkça görülmektedir. Dördüncü eşitlik türü ise; sonuçlarda eşitlik olarak adlandırılmaktadır. Pozitif ayrımcılık olarak da bilinmekte olan bu eşitlik türü; çocuklar, azınlıklar gibi avantajsız gruplara bazı imtiyazlar vererek fırsat eşitliği sağlamaktadır. En radikal ve en gerçekçi olan eşitlik türüdür. Örneğin; 1995 te engellilere karşı yapılan ayrımcılığın önlenmesine ilişkin, Engellilik Ayrımcılığı Sözleşmesi (DDA) yayımlanmıştır yılında İstihdam Hakları Sözleşmesi (ERA), çalışanların haklarını geniş bir perspektifle ele almış ve belirleyici kurallar getirerek pozitif ayrımcılık çerçevesini belirginleştirmiştir. 6 Kadın - Erkek Eşitliğinin Aşamaları: Kadın Erkek eşitliğinin ilk aşaması, eşit- 6 lik türlerinde de anlatılmış olan biçimsel hukuki eşitliktir. Bugün bizler, biçimsel eşitliğin yokluğunu hayal bile edememekteyiz. Kadınlara; seçme ve seçilme hakkının tanınması, eğitim hakkının tanınması, sadece belirli alanlarda değil tüm alanlarda çalışma hakkının verilmesi biçimsel hukuki eşitliğe örnek teşkil etmektedir. İkinci aşama pozitif ayrımcılıktır. Pozitif ayrımcılığın temel amacı, toplumda var olan eşitsizliklerin hukuki yollar ile giderilmesidir. İşverenin; eşit özelliklere sahip, aynı üniversiteden mezun, mastır yapmış, iki dil bilen iki adaydan kadın olanını seçmesi, salt cinsiyetten kaynaklan bir ayırım olduğu için, bu pozitif ayrımcılık olarak nitelendirilmektedir. Eşitlikte üçüncü aşama, Gender Mainstreaming olarak bilinen ve başka hiçbir dile çevrilmemiş olan aşamadır. Bu aşamada cinsiyet iki yönden ele alınır. Biricisi, biyolojik cinsiyettir (sex). Doğanın kanunu gereği, bireyin kadın veya erkek olarak dünyaya gelmiş olmasıdır. İkincisi ve önemli olan ise; toplumsal cinsiyettir (gender). Gender Mainstreaming de önemli olan, toplumsal cinsiyettir. Gender Mainstreaming, Avrupa 1995 yılında benimsenmiş olmakla beraber, 1997 yılında Amsterdam Sözleşmesi ile yasallık kazanmıştır. Eşitliğin bu aşamasında göz önüne alınan şey, toplumsal cinsiyetten doğmuş olan sonuçlardır. Örneğin İsveç te erkeklerin sadece yüzde birlik bir kısmı tarafından kullanılıyor olmasına karşın erkeklere de bir buçuk yıllık doğum izni tanınmaktadır. Ailenin kendi çocuğunu yetiştirmesini istemesi durumda devlet üç yıl aileye destek olmaktadır. Ancak bu yükümlülüğün yarısını anneye yarısını babaya yüklemektedir. Keza, Almanya da bu oran yüzde üçtür. Ancak çocuğun bakım yükümlülüğün sadece kadına yüklenmemesi, kadın ve erkeğe eşit olarak yüklenmesi Gender Mainstreaming e bir örnektir. Osmanlı Devlet inde ve Türkiye de Kadın - Erkek Eşitliği Gelişimi: Aşağıdaki örnekler Cumhuriyet öncesi ve sonrasında kadın erkek eşitliği yolunda atılmış olan adımlardır.

4 Tıbbiye Mektebi bünyesinde kadınlar ebelik eğitimi almaya başladı Kız ve erkek çocuklara eşit miras hakkı tanıyan İrade-i Seniye yayımlandı Arazi Kanunnamesinde mirasın kız ve erkekler arasında eşit olarak paylaştırılacağı hükmü yer aldı. Böylece kadınlar ilk kez miras yoluyla mülkiyet hakkını kazandı Kızların eğitimine ilk kez yasal zorunluluk getiren Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayımlandı Kız öğretmen okulu Dar-ül Muallimat açıldı Kanun-i Esasi kabul edilerek temel haklar düzenlendi. Kız ve erkekler için ilköğretim zorunlu hale getirildi Kadınlar ücretli işçi olarak çalışmaya başladılar Kadınlar ilk kez devlet memuru olarak çalışmaya başladılar Kadınlar tüccarlık ve esnaflığa başladırlar Inas Darülfünunu adı altında kızlar için bir yüksek öğretim kurumu açıldı Darülfünun da karma öğretime geçildi Yedi kız öğrenci Tıp Fakültesine kayıt yaptırarak eğitime başladı Nezihe Muhittin'in başkanlığında ilk kadın partisi olan Kadınlar Halk Fırkası'nın kurulması girişiminde bulunuldu, kadınlara oy hakkı tanımayan 1909 tarihli Seçim Kanunu gereğince valilikçe partinin kuruluşuna onay verilmediğinden dernekleşmeye gidildi. -29 Ekim 1923 Cumhuriyet ilan edildi. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte kadınların kamusal alana girmesini sağlayan yasal ve yapısal reformlar hızlandı. -3 Mart 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Öğrenim Birliği) çıkarıldı. Böylece eğitim laikleştirilerek tüm eğitim kurumlara Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlandı. Kız ve erkekler eşit haklarla eğitim görmeye başladı. -17 Şubat 1926 Türk Medeni Kanunu'nu kabul edildi. Kanun ile erkeğin çok evliliği ve tek taraflı boşanmasına ilişkin düzenlemeler kaldırıldı, kadınlara boşanma hakkı, velayet hakkı ve mallar üzerinde tasarruf hakkı tanındı. 4 Nisan 1926 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan kanun 4 Ekim 1926 tarihinde yürürlüğe girdi Belediye yasası çıkarıldı. Yasa ile kadınlara belediye seçimlerinde seçme ve seçilme hakkı tanındı. -26 Ekim 1933 Köy Kanunu'nda değişiklik yapılarak kadınlara köylerde muhtar olma ve ihtiyar meclisine seçilme hakları verildi. -5 Aralık 1934 Anayasa değişikliği ile kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanındı. -8 Şubat 1935 Türkiye Büyük Millet Meclisi 5. Dönem seçimleri sonucunda 17 kadın milletvekili ilk kez meclise girdi, ara seçimlerde bu sayı 18'e ulaştı Yaşlılık sigortasının kadın ve erkekler için eşit esaslara göre düzenlenmesi 5417 sayılı yasa ile sağlandı İlk kadın belediye başkan (Müfide İlhan) Mersin'den seçildi. -29 Kasım 1990 Kadının çalışmasını kocanın iznine bağlayan Medeni Kanun'un 159. maddesi Anayasa Mahkemesi'nce iptal edildi. İptal kararı 2 Temmuz 1992 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlandı Hükümet döneminde ilk kadın vali (Lale Aytaman) Muğla iline atandı. -25 Haziran 1993 Türkiye'nin ilk kadın başbakan (Tansu Çiller) hükümeti kurdu. -30 Ağustos 1995 Türkiye Pekin'de yapılan ve 189 ülkenin katıldığı 4. Dünya Kadın Konferansı na katılarak taahhütleri çekincesiz olarak kabul etti. -22 Mayıs 1997 Kadının evlendikten sonra kocasının soyadını almakla birlikte, kendi soyadını da kullanabilmesi Medeni Kanun'un 153. maddesinde yapılan değişiklikle sağlandı. -01 Mart 2000 Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü nce yapılan çalışma çerçevesinde Türkiye Büyük Millet Meclisi bünyesinde "Kadın Erkek Eşitliği Daimi Komisyonu" kurulmasına dair hazırlanan teklif, Türkiye Büyük Millet Meclisi Anayasa Komisyonunda görüşülerek, anılan Komisyon yerine "Kadın Er-

5 49 kek Eşitliği İzleme Kurulu" kurulması yönünde karara varıldı. Kurulun oluşturulması TBMM içtüzüğünde değişiklik yapılmasına dair çalışmaların tamamlanmasını beklemektedir. -1 Ocak 2002 de Yeni Türk Medeni Kanunu yürürlüğe girdi. Türkiye de Kadın - Erkek Eşitsizliği: Osmanlı Devlet inde ve Türkiye de kadın - erkek eşitliği gelişimi başlığı altında anlatılan gelişmeler yaşanmakla beraber, uygulamada eşitsizlik ve hatta adaletsizlik kendini göstermektedir. Ekte bulunan, seçim yılı ve cinsiyete göre parlamenter sayısı adlı Tablo 1, seçme ve seçilme hakkında kadın ve erkeğe eşit haklar tanınmış olmasına rağmen uygulamada bu eşitliğin olmadığını açıkça ortaya koymaktadır seçiminde meclisteki kadın milletvekili oranı % 4,6 iken, 2002 yılında bu oran hiç artmamış ve hatta % 4,4 e kadar gerilemiştir. Yerel yönetimde ise; bu oran maalesef % 1 e kadar düşmektedir. Bu oranlar söz konusuyken seçme ve seçilme konusunda bir kadın-erkek eşitsizliği ya da sözde bir eşitlik olduğu açıkça ortadadır. Bir başka sözde eşitlik örneği ise; siyasi partilerde kadın kolları adı altında birçok faaliyetin yürütülmesidir. Neden erkek kolları yokken, kadın kollarının kurulmasına gerek duyulmuştur? Siyasi haklarda mutlak eşitlik olmasına karşın neden böyle bir ayrım ortaya çıkmaktadır? Örneklerden de anlaşıldığı gibi toplumumuzda hala ataerkil toplum yapısı devam etmektedir. Bir başka çarpıcı örnek ise; Anayasamızın 42. Maddesinin 5. Fıkrası İlköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve Devlet okullarında parasızdır. 7 hükmüne karşın 6 14 yaş arasında okula hiç gitmemiş olan çocukların % 72 sini, kız çocukları oluşturmaktadır ve bu kız çocuklarının % 70 i kırsal alanda yaşamaktadır T.C Anayasası Yılı Programı, Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü, Sayı: 25984, 2005 Görüldüğü üzere, devletin kadın ve erkeğe eşit haklar tanıması ve bunu kanun ile zorunlu hale getirmesi bile bu eşitliğin oluşmasında yeterli olmamaktadır. Ekte bulunan Tablo 2 göz önünde bulundurulduğunda 2000 yılı itibari ile çalışmak isteyen kadınlar arasındaki işsizlik oranı % 7,2 iken bu oran çalışmak isteyen erkeklerde % 9,9 a kadar yükselmektedir. Ancak çalışmak isteyen ibaresi göz önünde bulundurulduğun da bu istatistiksel veriler tam tersine dönmektedir. Çünkü çalışmak isteyen erkek nüfusu, çalışmak isteyen kadın nüfusunun iki katıdır ve bunun nedeni ise Tablo 3 de açıkça gözler önüne serilmektedir yılı itibari ile ücretsiz aile işçiliği oranı, kadınlarda % 68,8 iken erkeklerde bu oran % 13,8 e kadar düşmektedir. Birçok kadının çalışmak istememesinin sebebinin çocuklarını yetiştirmek olduğu düşünülmektedir. Oysa burada büyük bir yanılgıya düşülmektedir. Kamuda ve özel işyerlerinde ücretsiz ya da makul ücretli kreşlerin açılması bu yönde etkili bir aşama olacaktır. Ancak bu konuda kamunun, özel kuruluşlara öne ayak olması gerekmektedir. Dahası bu kreşlerde çocukların sorumluluklarını üstlenecek personel de belediyeler ile iş birliği yapılarak halledilebilir. Çalışmayan ve eğitim seviyesi düşük kadınlar belediyelerce belirli bir süre eğitime tabi tutulduktan sonra hem eğitim almış hem de iş olanağı bulmuş bir şekilde topluma mal edilebilirler. Böylece hem bu kadınlar hem de diğer çalışmak isteyen kadınlar çalışma imkânı bulmuş olacaklardır Birleşmiş Milletler İnsani Gelişme Raporu na göre Türkiye toplumsal cinsiyetle bağlantılı gelişme açısından 177 ülke arasında 88. sırada bulunuyor ve buda Türkiye deki kadın erkek eşitsizliği açıkça ortaya koymaktadır. Örneklerden de anlaşıldığı gibi kadınlar geleneksel rollerinin dışına çıkmakta zorluk çekmektedirler. Kadın erkek eşitliğini sağlamaya yönelik çalışmaların başında; kadınların geleneksel rollerinden bir an önce kurtulmaları gerektiği, çalışma hayatının kadınlara özgürlük güç ve sosyal güvence getireceğinin açıklanması yani kadınların bu konularda eğitilmesi ve bilinçlendirilmesi gelmelidir.

6 50 TABLO -1- ( Seçim Yılı ve Cinsiyete göre Parlamenter Sayısı) Seçim yılı ve cinsiyete göre parlamenter sayısı EKLER Seçim yılı Toplam Kadın Erkek Kadın % , , , , , , , , , , , , , , , , , ,4 Kaynak: TABLO -2- (Türkiye de Çalışma Gücünün Dağılımı) Sayım yılı Census year Toplam - Total Toplam nüfus Total population 12 ve daha yukarı yaştaki nüfus Population 12 years of age and İşgücü Labour over force İstihdam Employed İşgücüne katılma oranı Labour force participation rate (%) İşsiz Unemployed İşsizlik oranı Unemployment rate (%) İşgücüne dahil olmayan nüfus Population not in labour force Bilinmeyen Unknown , , , , , , , , Kadın - Female , , , , , , , , Erkek - Male , , , , , , , , Kaynak: TABLO -3-

7 51 İşteki duruma göre çalışan nüfus oranı(%), Percentage of employed population by employment status (%), [12 ve daha yukarı yaştaki nüfus- Population 12 years of age & over] Kendi Ücretsiz aile Sayım yılı Toplam(1) Ücretli İşveren hesabına işçisi-unpaid Census year Total(1) Employee Employer Self employed family worker Kadın-Female ,0 10,2 0,2 6,6 82, ,0 14,1 0,1 4,7 81, ,0 13,9 0,1 4,7 81, ,0 14,3 0,1 4,7 80, ,0 17,7 0,2 7,3 74, ,0 24,3 0,9 6,0 68,8 Erkek-Male ,0 38,4 1,0 39,2 21, ,0 40,4 1,2 34,7 23, ,0 44,7 1,5 33,9 19, ,0 45,2 1,4 33,0 20, ,0 50,1 2,0 30,7 17, ,0 54,5 3,6 28,2 13,8 Kanyak: KAYNAKÇA 1-) HİRŞ, Enes, Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Dersleri, Sözükesen Matbaacılık, Ankara, ) ÖDEN, Merih, Türk Anayasa Hukukunda Eşitlik İlkesi, Yetkin Yayınları, Ankara ) TURNER, Bryan, Eşitlik, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, ) 4-) 5-) ) h t t p : / / w w w. m a n. m e t u. e d u. tr/~manclub/yayinlar/glokal/insan_kaynaklari/kadin.html 7 - ) h t t p : / / w w w. n t v m s n b c. c o m / news/ asp 4-) Hukuk ve Adalet, Günışığı Yayıncılık, Sayı: 6-7, ) 2006 Yılı Programı, Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü, Sayı: 25984, İNTERNET SİTELERİ 1-) 2-) natlcons.htm