PRİMİPAR EMZİREN ANNELERDE MEME UCU SORUNLARININ ÖNLENMESİNDE FARKLI YÖNTEMLERİN ETKİNLİĞİNİN İNCELENMESİ

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PRİMİPAR EMZİREN ANNELERDE MEME UCU SORUNLARININ ÖNLENMESİNDE FARKLI YÖNTEMLERİN ETKİNLİĞİNİN İNCELENMESİ KADIN SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI HEMŞİRELİĞİ ANA BİLİM DALI PROGRAMI DOKTORA TEZİ Ar. Gör. Şenay ÜNSAL ATAN DANIŞMAN Prof. Dr. Ahsen ŞİRİN İZMİR 2008

2 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PRİMİPAR EMZİREN ANNELERDE MEME UCU SORUNLARININ ÖNLENMESİNDE FARKLI YÖNTEMLERİN ETKİNLİĞİNİN İNCELENMESİ KADIN SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI HEMŞİRELİĞİ ANA BİLİM DALI PROGRAMI DOKTORA TEZİ Ar. Gör. Şenay ÜNSAL ATAN DANIŞMAN Prof. Dr. Ahsen ŞİRİN İZMİR 2008

3 II

4 DEĞERLENDİRME KURULU ÜYELERİ (Adı Soyadı) (İmza) Başkan : Prof. Dr. Ahsen Şirin... (Danışman) Üye : Yard. Doç. Dr. Bahire Bolışık... Üye : Yard. Doç. Dr. Oya Kavlak... Üye : Prof. Dr. Nuran Kömürcü... Üye : Doç. Dr. Zümrüt Başbakkal... Doktora Tezinin kabul edildiği tarih: III

5 ÖNSÖZ Doktora tezimin hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım ve hocam Sayın Prof. Dr. Ahsen ŞİRİN, jüri üyelerim Yard.Doç.Dr. Oya KAVLAK, Yard.Doç.Dr.Bahire BOLIŞIK, Prof. Dr. Nuran KÖMÜRCÜ ve Doç. Dr. Zümrüt BAŞBAKKAL, Araştırmamın uygulanmasına olanak sağlayan T.C. Sağlık Bakanlığı Dr. Ekrem Hayri Üstündağ Kadın Hastalıkları ve Doğum Hastanesi, Sağlık Bakanlığı Ege Doğumevi ve Kadın Hastalıkları Eğitim Hastanesi Baştabipleri ve özellikle obstetri kliniklerinde görevli hemşire, ebe, personel ve hekim arkadaşlarım, Tezimin istatistik aşamasında görüşleri ile bana yardımcı olan Hatice ULUER, Veri toplama aşamasında kolaylık sağlayan ve uygulamaya katılarak araştırmanın kaynağını oluşturan sevgili anneler, Sürekli yanımda olduğunu bana hissettiren ve beni destekleyen değerli eşim Mustafa ATAN, hem hamileliğimde hem de doğum sonrasında çalışmama izin veren sevgili kızım Ela ATAN ve ailem, Çalışmamdaki değerli katkılarınız için hepinize teşekkür ediyorum. İzmir, 2008 Şenay ÜNSAL ATAN IV

6 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER TABLOLAR DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ GRAFİKLER DİZİNİ IV V XII XVIII XIX BÖLÜM I 1 GİRİŞ ARAŞTIRMANIN KONUSU ARAŞTIRMANIN AMACI HİPOTEZLER SAYILTILAR ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ SINIRLILIKLAR TANIMLAR GENEL BİLGİLER Laktasyonun Fizyolojisi Meme Dokusunun Yapısı Süt Oluşumunu Sağlayan Hormonlar Süt Oluşumunu Sağlayan Refleksler Anne Sütünün Özellikleri Anne Sütünün Bileşimi 16 V

7 Anne Sütünün İçeriği Anne Sütünün Yararları Anne Sütünün İmmünolojik Önemi Anne Sütünün Fizyolojik Yararları Anne Sütünün Anne Sağlığına Yönelik Etkileri Anne Sütünün Psikolojik Yararları Antenatal Dönemde Emzirmeye Hazırlık Başarılı Emzirme Meme Problemleri Meme Ucu Ağrısı Meme Ucu Çatlağı Meme Dolgunluğu Memelerde Süt Birikmesi (Süt Retansiyonu) Süt Kanallarının Tıkanması Mastit Meme Apsesi Büyük Memeler İçe Dönük ya da Düz Meme Başı Meme Problemlerinin Önlenmesi Üzerine Uygulamalar Emzirme eğitimi Anne sütü / kolostrum uygulaması Sıcak, nemli su kompresi uygulaması 36 VI

8 Çay kompresi uygulaması Lanolin uygulaması Hidrojel pansuman uygulaması (Hydrogel Dressing) Meme ucu koruyucularının (Nipple Shields) uygulanması Breast Shell uygulaması Başarılı Emzirme ve Meme Sorunlarının Önlenmesinde Hemşire ve Sağlık Bakım Profesyonellerin Sorumlulukları Dünya da ve Türkiye'de Anne Sütü İle Beslenme Politikaları Dünya da Anne Sütü İle Beslenme Politikaları Türkiye de Anne Sütü İle Beslenme Politikaları 46 BÖLÜM II 2.GEREÇ VE YÖNTEM 2.1 ARAŞTIRMANIN TİPİ ARAŞTIRMANIN YERİ VE ZAMANI ARAŞTIRMANIN EVRENİ ARAŞTIRMANIN ÖRNEKLEMİ VERİ TOPLAMA YÖNTEMİ Veri Toplama Araçları Lohusa Tanıtım Formu (EK-I) Emzirme Gözlem Formu (EK-II) Emzirme İzlem Formu (EK-III) 53 VII

9 Sayısal Ölçek VERİLERİN TOPLANMASI Anne sütü uygulaması Sıcak nemli çay kompresi uygulaması Sıcak nemli kompres uygulaması ARAŞTIRMANIN BAĞIMLI VE BAĞIMSIZ DEĞİŞKENLERİ Bağımlı değişkenler Bağımsız değişkenleri VERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE BULGULARIN ANALİZİ SÜRE VE OLANAKLAR ETİK AÇIKLAMALAR 64 BÖLÜM III 3. BULGULAR 3.1. ANNELERİN TANITICI ÖZELLİKLERİNE İLİŞKİN BULGULAR ANNELERİN ŞİMDİKİ GEBELİĞİNE VE DOĞUMUNA İLİŞKİN BULGULAR 3.3. ANNELERİN HASTANEDE EMZİRME UYGULAMALARINA İLİŞKİN BULGULAR 3.4. ANNELERİN EMZİRME GÖZLEMLERİNE İLİŞKİN BULGULAR 3.5. ANNELERİN MEME SORUNLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLERE İLİŞKİN BULGULAR Annelerin Meme Sorunlarına İlişkin Bulgular 112 VIII

10 Annelerin Meme Ucunda Ağrı Bulunma Durumuna İlişkin Bulgular Annelerin Meme Ucunda Çatlak Bulunma Durumuna İlişkin Bulgular Annelerin Meme Ucunda Kanama Bulunma Durumuna İlişkin Bulgular Annelerin Memede Dolgunluk Bulunma Durumuna İlişkin Bulgular Annelerin Memede Kızarıklık/Hassasiyet Bulunma Durumuna İlişkin Bulgular Annelerin Meme Sorunlarını Etkileyen Faktörlere İlişkin Bulgular BÖLÜM IV 4. TARTIŞMA 4.1. ANNELERİN TANITICI ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ ANNELERİN ŞİMDİKİ GEBELİĞİNE VE DOĞUMUNA İLİŞKİN BULGULARIN İNCELENMESİ 4.3. ANNELERİN HASTANEDE EMZİRME UYGULAMALARINA İLİŞKİN BULGULARIN İNCELENMESİ 4.4. ANNELERİN EMZİRME GÖZLEMLERİNE İLİŞKİN BULGULARIN İNCELENMESİ 4.5. ANNELERİN MEME SORUNLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLERE İLİŞKİN BULGULARIN İNCELENMESİ Annelerin Meme Sorunlarına İlişkin Bulguların İncelenmesi 215 İncelenmesi Annelerin Meme Ucu Ağrısına İlişkin Bulguların Annelerin Meme Ucu Çatlağına İlişkin Bulguların 222 IX

11 İncelenmesi Annelerin Meme Ucunda Kanama Bulunma Durumuna İlişkin Bulguların İncelenmesi Annelerin Memede Dolgunluk Bulunma Durumuna İlişkin Bulguların İncelenmesi Annelerin Memede Kızarıklık/Hassasiyet Bulunma Durumuna İlişkin Bulguların İncelenmesi Annelerin Meme Sorunlarını Etkileyen Faktörlere İlişkin Bulguların İncelenmesi BÖLÜM V 5. SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1. SONUÇLAR ÖNERİLER 243 BÖLÜM VI 6.1. ÖZET ABSTRACT 250 YARARLANILAN KAYNAKLAR 257 EKLER EK I Loğusa Tanıtım Formu 268 EK II Emzirme Gözlem Formu 275 EK III Emzirme İzlem Formu 276 EK IV Anne Sütü Uygulaması 277 X

12 Sıcak Su Uygulaması 278 Sıcak Çay Uygulaması 279 EK V Bilgilendirilmiş Hasta Onam Formu- I 280 Bilgilendirilmiş Hasta Onam Formu- II 281 Bilgilendirilmiş Hasta Onam Formu- III 282 EK VI E.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Bilimsel Etik Kurul İzin Yazısı EK VII İzmir İl Sağlık Müdürlüğü İzin Yazısı ÖZGEÇMİŞ 285 XI

13 TABLO DİZİNİ Tablo No Sayfa No 1 Annelerin Tanıtıcı Özelliklerine Göre Dağılımı 66 2 Eşlerin Tanıtıcı Özelliklerine Göre Dağılımı 71 3 Annelerin Evlilik Süresine Göre Dağılımları 72 4 Annelerin Doğurganlık Özelliklerine Göre Dağılımları 73 5 Annelerin Gebeliklerinde Kontrole Düzenli Gitme Durumu, Kontrole Gitme Sayıları, Kontrole Gittiği Kuruma Göre 74 Dağılımları 6 Annelerin Doğum Öncesi Emzirme İle İlgili Bilgi Alma Durumuna Göre Dağılımı 7 Annelerin Doğum Öncesi Meme Muayenesi Olma Durumuna Göre Dağılımı 8 Annelerin Doğum Öncesi Meme Bakımı İle İlgili Bilgi Alma Durumuna Göre Dağılımı 9 Annelerin Doğum Öncesi Meme Ucuna Uygulama Yapma Durumuna Göre Dağılımı 10 Annelerin Doğum Yaptıkları Gebelik Haftası Ortalamalarına Göre Dağılımı Annelerin Bebeklerinin Tanıtıcı Özelliklerine Göre Dağılımı Annelerin Bebeklerinin Boy Ortalamalarına Göre Dağılımı Annelerle Doğum Sonrası İlk Karşılaşma Zamanına Göre Dağılımı 14 Annelerin Bebeklerini İlk Kucağa Alma Zamanına Göre Dağılımı XII

14 15 Annelerin Bebeklerini İlk Besledikleri Besinlere Göre Dağılımı Annelerin Bebeklerini İlk Emzirme Zamanına Göre Dağılımı Annelerin Bebeklerinin İlk Emzirmede Emme İsteğine Göre Dağılımı 18 Annelerin Bebeklerinin İlk Emzirmede Emme Gücü Ölçeğinden Aldığı Puan Ortalamalarının Dağılımı Annelerin Bebeklerini Emzirme Sayısına Göre Dağılımı Annelerin Bebeklerini Emzirme Süresine Göre Dağılımı Annelerin Hastanede Bebeklerini Besledikleri Besinlere Göre Dağılımı 22 Annelerin Emzirme Konusunda İstekli Olma Durumuna Göre Dağılımı 23 Annelerin Emzirme Sırasında Yorgun Hissetme Durumuna Göre Dağılımı 24 Annelerin Bebeklerini Emzirmek İstediği Süreye Göre Dağılımı 25 Annelerin Emzirme Öncesi Ellerini Yıkama Durumuna Göre Dağılımı 26 Annelerin Emzirme Öncesi Meme Uçlarını Temizleme Durumuna Göre Dağılımı 27 Annelerin Emzirme Sırasında Meme Ucunda Ağrı Olma Durumuna Göre Dağılımı 28 Annelerin Emzirme Sırasında Yaşadıkları Ağrının Zamanına Göre Dağılımı Annelerin Meme Ucu Ağrı Ölçeğinden Aldığı Puan 92 XIII

15 Ortalamalarının Dağılımı 30 Annelerin Meme Ucu Ağrısının Emzirmeyi Etkileme Durumuna Göre Dağılımı 31 Annelerin Meme Ucu Ağrısı Nedeni İle Emzirmeyi Kesmeyi Düşünme Durumuna Göre Dağılımı 32 Annelerin Emzirme Gözlem Formundan Aldığı Puan Ortalamalarının Dağılımı Annelerin Eğitim Öncesi ve Sonrası Emzirme Gözlem Formundan Aldığı Puan Ortalamalarının Uygulama Gruplarına 96 Göre Dağılımı 34 Annelerin Birinci Gözlemde Bebeklerini Emzirme Süresine Göre Dağılımı 35 Annelerin İkinci Gözlemde Bebeklerini Emzirme Süresine Göre Dağılımı 36 Annelerin Bebeklerinin Emme Gücü Ölçeğinden Aldığı Puan Ortalamalarının Günlere Göre Dağılımı 37 Annelerin Bebeklerini Emzirme Sayısı Puan Ortalamalarının Günlere Göre Dağılımı 38 Annelerin Doğum Sonrası İlk On Dört Günde Bebeklerini Besledikleri Besinlere Göre Dağılımı 39 Annelerin Altıncı Haftada Bebeklerini Besledikleri Besinlere Göre Dağılımı 40 Annelerin Doğum Sonrası İlk On Dört Günde Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumuna Göre Dağılımı Annelerin Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumunun Günlere 113 XIV

16 Göre Dağılımı 42 Annelerin Meme Ucunda Ağrı Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı 43 Annelerin Doğum Sonrası İlk On Dört Günde Meme Ucunda Ağrı Bulunma Durumuna Göre Dağılımı 44 Annelerin Meme Ucu Ağrı Ölçeğinden Aldığı Puan Ortalamalarının Günlere Göre Dağılımı Annelerin Meme Ucunda Ağrı Bulunma Durumunun, Emzirmeyi Etkileme Ölçeğinden Aldığı Puan Ortalamaları ve 131 Günlere Göre Dağılımı 46 Annelerin Meme Ucunda Çatlak Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı 47 Annelerin Doğum Sonrası İlk On Dört Günde Meme Ucunda Çatlak Bulunma Durumuna Göre Dağılımı Annelerin Meme Ucunda Çatlak Bulunma Durumunun, Emzirmeyi Etkileme Ölçeğinden Aldığı Puan Ortalamaları ve 143 Günlere Göre Dağılımı 49 Annelerin Meme Ucunda Kanama Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı 50 Annelerin Doğum Sonrası İlk On Dört Günde Meme Ucunda Kanama Bulunma Durumuna Göre Dağılımı Annelerin Meme Ucunda Kanama Bulunma Durumunun, Emzirmeyi Etkileme Ölçeğinden Aldığı Puan Ortalamaları ve 153 Günlere Göre Dağılımı 52 Annelerin Memede Dolgunluk Bulunma Durumunun Günlere 156 XV

17 Göre Dağılımı 53 Annelerin Doğum Sonrası İlk On Dört Günde Memede Dolgunluk Bulunma Durumuna Göre Dağılımı Annelerin Meme Dolgunluk Bulunma Durumunun, Emzirmeyi Etkileme Ölçeğinden Aldığı Puan Ortalamaları ve Günlere 163 Göre Dağılımı 55 Annelerin Memede Kızarıklık/Hassasiyet Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı 56 Annelerin Doğum Sonrası İlk On Dört Günde Memede Kızarıklık/Hassasiyet Bulunma Durumuna Göre Dağılımı Annelerin Memede Kızarıklık/Hassasiyet Bulunma Durumunun, Emzirmeyi Etkileme Ölçeğinden Aldığı Puan 172 Ortalamaları ve Günlere Göre Dağılımı 58 Sıcak Nemli Çay Uygulama Grubundaki Annelerin Emzirme, Meme Bakımı İle İlgili Bilgi Alma, Doğum Öncesi Meme Ucuna Uygulama Yapma, Emzirmeden Önce Meme Uçlarını 174 Temizleme, Emzirirken Meme Ucunda Ağrı Olma Durumuna Göre Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumunun Dağılımı 59 Sıcak Nemli Çay Uygulama Grubundaki Annelerin Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumunun, Gebelik Haftası, Bebeğin 176 Kilosu, Emme Gücü, Emzirme Sayısı Ortalamalarının Dağılımı 60 Sıcak Nemli Uygulama Grubundaki Annelerin Emzirme, Meme Bakımı İle İlgili Bilgi Alma, Doğum Öncesi Meme Ucuna Uygulama Yapma, Emzirmeden Önce Meme Uçlarını 178 Temizleme, Emzirirken Meme Ucunda Ağrı Olma Durumuna XVI

18 Göre Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumunun Dağılımı 61 Sıcak Nemli Uygulama Grubundaki Annelerin Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumunun, Gebelik Haftası, Bebeğin Kilosu, Ortalama Emme Gücü, Ortalama Emzirme Sayısı 180 Ortalamalarının Dağılımı 62 Anne Sütü Kontrol Grubundaki Annelerin Emzirme, Meme Bakımı İle İlgili Bilgi Alma, Doğum Öncesi Meme Ucuna Uygulama Yapma, Emzirmeden Önce Meme Uçlarını 181 Temizleme, Emzirirken Meme Ucunda Ağrı Olma Durumuna Göre Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumunun Dağılımı 63 Anne Sütü Kontrol Grubundaki Annelerin Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumunun, Gebelik Haftası, Bebeğin Kilosu, Ortalama Emme Gücü, Ortalama Emzirme Sayısı 183 Ortalamalarının Dağılımı XVII

19 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil No Sayfa No 1 Meme Dokusunun Anatomisi 12 2 Süt Yapımı 14 3 Mastit 30 4 Meme Apsesi 31 5 İçe dönük meme ucu 32 6 Hidrojel pansuman 38 7 Nipple Shields 39 8 Breast Shell 40 9 Araştırmanın Zamanlaması 65 XVIII

20 GRAFİKLER DİZİNİ Grafik No Sayfa No 1 Annelerin yaşadığı ilçelere göre dağılımları Annelerde Meme Ucu Sorunu Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı Annelerde Meme Ucu Ağrısı Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı Annelerde Meme Ucu Çatlağı Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı Annelerde Meme Ucunda Kanama Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı Annelerde Memede Dolgunluk Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı Annelerde Memede Kızarıklık/Hassasiyet Bulunma Durumunun Günlere Göre Dağılımı XIV

21 BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. ARAŞTIRMANIN KONUSU Emzirme bebeklerin sağlıklı büyümesi ve gelişmesi için en uygun ve eşi bulunmaz bir beslenme yöntemidir (52). Emzirme, çocukların beslenme durumlarını etkileyen bir gösterge olup erken yaştaki çocukların hastalık ve ölüm riskini etkilemektedir. Anne sütü, annenin antikorları aracılığı ile bebeklerin hastalıklara karşı bağışık olmasını sağlamakta ve beslenme bozukluklarının prevalansı ve gıda kaynaklı enfeksiyonları azaltmaktadır(4, 87). Anne sütü ile beslenme, genel çocukluk hastalıklarından olan diyare ve pnömoniye bağlı bebek ölümleri azaltmakta ve hastalık sırasında hızlı iyileşmeye de yardımcı olmaktadır(1). Dünya da her sene bir buçuk milyon çocuğun anne sütü ile beslenemediği için ishal, solunum yolu ve diğer enfeksiyonlardan öldüğü bilinmektedir(94, 95). Dünya sağlık örgütü (WHO) verilerine göre, yılları arasında beş yaş altı çocuk ölümlerinin %37 sini neonatal ölümler oluşturmaktadır. Neonatal ölümlerin, %3 ünden diyare, %26 sından ise sepsis/pnömoni sorumludur (1). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması na (TNSA- 2003) göre önceki beş yıllık dönem için, beş yaş altı ölüm hızı 1000 canlı doğumda 37, bebek ölüm hızı 1000 canlı doğumda 29 olarak bulunmuştur. Bebek ölümlerinin yüzde 59 u neonatal dönemde meydana gelmiştir. Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) 2001 verilerine göre, Türkiye de il ve ilçe merkezlerinde sıfır yaş grubu ölümlerinin

22 ( bebek) % 1.8 inden diyare, %5.0 dan akut solunum yolu enfeksiyonları sorumludur. Ayrıca, 1-4 yaş grubu (2 915 bebek) ölümlerinin %3.9 undan diyare, %12.9 undan akut solunum yolu enfeksiyonları sorumludur(88). Emzirme ayrıca anne sağlığını da korumada yardımcı olmaktadır(94, 95). Emzirme, doğum aralıklarının uzamasına ve doğurganlık düzeyinin azalmasına yardım ederek, over ve meme kanseri riskini azaltarak, aile ve ulusal kaynakları artırarak annenin sağlıklı ve iyi olmasına katkıda bulunur. Emzirme, hem karı, hem de zararları mutlak olan farklı bir yatırım sürecidir. Emzirmenin eksikliği bir çocuk için beslenmeyi, büyüme ve gelişmeyi geriletir. Bunun maliyetleri geleceğe aktarılır. Anne sütü alan çocuk emzirme aracılığı ile annenin biyoritmine uyum sağlar, yaşamının ilk günlerinden başlayarak sistemli bir yaşam düzenine alışır. Ayrıca, ailenin damak tadının anne sütüyle bebeğe aktarıldığı belirtilmektedir. En önemlisi, emzirme anne ve bebek arasındaki en tamamlayıcı ve en gerekli iletişim biçimidir. Emzirme, yeryüzündeki yaşamın çeşitliliğini koruyan tek ve düzenli bireysel bir uygulamadır(4, 10, 28, 29, 38, 43, 63, 87). WHO ve UNİCEF her bebeğin doğumdan itibaren altı aylığa kadar yalnız anne sütü ile beslenmesini bundan sonra da ek besinlerle birlikte olmak koşulu ile en az iki yaşına kadar anne sütü ile beslenmenin devam ettirilmesini önermektedir. WHO ve UNİCEF, bebeğin altı ay boyunca yalnız anne sütü ile beslenmesinin sürdürülebilmesi için, yaşamın ilk saati içinde emzirilmeye başlanmasını, yalnız anne sütü ile beslenmesini (başka katı ve sıvı gıdalar almadan ve su almadan), annenin emzirmeyi istemesini, gece gündüz bebek istedikçe bebeyi emzirmesini, biberon veya emzik kullanmamasını önermektedir (63). Buna karşı birçok ülkede annelerin büyük çoğunluğu bebeklerine yapay yiyecek ve içecekler vermeye altı aydan önce başlamakta ve birçoğu da iki yaşından çok önce anne sütü ile emzirmeyi 2

23 kesmektedir(52, 94, 95). TNSA 2003 verilerine göre, emzirme Türkiye de oldukça yaygındır, tüm çocukların yüzde %97 si bir süre emzirilmiştir. Emzirmeye erken başlanması hem anne, hem bebek sağlığı için önemlidir. Ancak, emzirilen çocukların sadece %54 ü doğumdan sonraki bir saat içinde emzirilmeye başlanmış, %16 sı doğumdan sonraki ilk 24 saatte hiç emzirilmemiştir. Anne sütünden önce başka gıda verilmesi ise, doğumdan hemen sonra ve anne sütü düzenli gelmeden önce bebeğe diğer sıvı gıdaların verilmesidir. TNSA 2003 verilerine göre çocukların %40 ı anne sütünden önce başka bir gıda almışlardır. Türkiye de küçük çocuklarda ek gıda verilmesinin yaygın olduğu gözlenmektedir. TNSA 2003 verilerine göre, hayatın ilk iki ayında bebeklerin yalnızca %44 ü, iki-üçüncü aylarda %16 sı, dört-beşinci aylarda ise %11 i sadece anne sütü ile beslenmektedir. Çocuklar aylık olduğunda %45 i artık emzirilmemektedir. Bebeklere erken yaşta ek gıdaların verilmeye başlanması Türkiye de bebek ölümlerine yol açan nedenlerden biri olan bağırsak enfeksiyonlarının riskini arttırmaktadır (4, 87). Dünya da ki tüm toplumlarda anne sütü ile beslenmeye erken bırakılmasının sık rastlanan nedenleri; annelerin emzirmede bazı meme problemleri ile karşılaşmaları, doğumdan sonra anne ve bebeğin ayrılması, anne sütü ile beslenme sayı ve süresinin kısıtlanması, annelere ücretsiz hazır çocuk maması örneklerinin verilmesi, süt gelene karar bebeklerin başka gıdalarla beslenmesi, annelerin sütlerinin yeterli olmadığına inanmaları düşüncesi ile ek gıdalara erken başlanması, annelerin bebeklerinin doymadığına inanmaları, hastaneden erken taburcu olmaları, annenin çalışması, çekirdek aile özelliğinin yaygınlaşması nedeni ile annelere verilen sosyal desteğin ve problemlerin çözümünde yetersiz kalması ve annelere verilen emzirme danışmanlığının yetersiz olması şeklinde sıralanabilir (52, 89, 94, 95). 3

24 Doğum sonu dönemde bazen anneden bazen de bebekten kaynaklanan nedenlerle emzirmeyle ilgili çeşitli güçlükler yaşanmaktadır. Anneden kaynaklanan nedenlerin başında, genellikle emzirmenin başladığı ilk bir-iki hafta içinde ortaya çıkan meme sorunları gelmektedir. Puerperiumda ortaya çıkan meme sorunları nedeni ile annenin sağlığının bozulduğu, anne-bebek ilişkisinin yeterli kurulamadığı, laktasyon sürecinin sorunlu geçtiği ve bu nedenle annelerin emzirmeyi kestikleri bilinmektedir. Emzirmeyi engelleyen en önemli sorun olan meme ucu ağrısı ve çatlaklarının doğum sonu ilk bir hafta içinde yaygın olarak ortaya çıktığı gözlenmektedir. Yapılan çalışmalar, meme ucu ağrı insidansının %34 ile %96 arasında değişebildiğini ve bu sorunu yaşayan annelerin yaklaşık 1/3'inin doğum sonu altı hafta içinde emzirmekten vazgeçtiklerini göstermektedir (49, 101). Sheehan ve arkadaşlarının (2001) yaptığı çalışmada postpartum dördüncü haftada emzirmeyi bırakma oranı %16.8 olarak bulunmuştur. Annelerin %11 i meme ucu ağrısı nedeni ile emzirmeden vazgeçmişlerdir(73). Cooke ve arkadaşlarının (2003) yaptığı çalışmada(n=284), doğumdan sonra ilk iki hafta içinde annelerin üçte ikisinde, meme ucu ağrısı ve çatlağı, %55 inde memelerde süt birikmesi, %19 unda meme başı kanaması, %4.6 sında ise mastit saptanmıştır(22). Ülkemizde yapılan çalışmalarda, Ekizler(1992), multipar annelerin %29 unun daha önceki doğumlarında meme ucu çatlağı olduğunu, Vural ve Akan(1995), annelerin %54.2 sinde meme ucu çatlağı olduğunu, Gözüm ve Kılıç(2003), annelerin %71.4 ünde memelerde dolgunluk, hassasiyet ve ağrı olduğunu, Kavlak ve arkadaşları(2005), annelerin %55.6 sında meme başında kızarıklık, %62.1 inde meme ucu ağrısı, %60.1 inde ise meme ucu çatlağı olduğunu tespit etmişlerdir. Bu sonuçlar meme ucu sorunlarının insidansının ülkemizde de yüksek olduğunu göstermesi bakımından önemlidir (32, 40, 48, 92). 4

25 Meme başında gelişen problemlerin önlenmesinde doğum sonu verilecek meme bakımı önem taşır. Meme bakımında çeşitli yöntemler uygulanmaktadır. Meme ucu sorunlarının gelişmesini önleyebileceği düşünülen; çeşitli maddelerin, vitaminlerin ve pomatların lokal uygulamalarının yapıldığı bilinmektedir. Meme ucu sorunları için kremler, pomatlar, yağlar, losyonlar veya nemlendiricilerin kullanılması son yıllarda terk edilmek istenmekte ve bu uygulamaların yerini doğal yöntemler almaktadır (7, 8). Yararları tartışılan bu farmakolojik tedbirlere karşın son yıllarda yapılan çalışmalar, yağlı, antibakteriyel ve kokulu salgısı ile meme ucu ve areolanın doğal nemliliğini sağlayan areoladaki montgomery tüberküllerinin, bu fonksiyonunu sürdürmesine izin verecek uygulamalar üzerinde durmaktadırlar (16, 69). WHO/UNICEF emziren annenin meme bakımında, meme başının temiz ve kuru tutulmasını, meme başında ağrı oluştuğunda ise anne sütü uygulanmasını önermektedir. Anne, emzirme bittikten sonra birkaç damla süt sıkarak, meme ucu ve çevresine hafifçe yaymalı ve kurumaya bırakmalıdır denilmektedir(91, 94). Ülkemizde de doğum sonu dönemde bu öneriler doğrultusunda annelere meme bakımı ve eğitimi verilmektedir. Ancak, literatüre bakıldığında WHO/UNICEF in önerdiği bu uygulamanın meme ucu ağrısını azaltıcı etkisi konusunda yapılan araştırma sayısı sınırlıdır. Meme ucuna sıcak ya da soğuk uygulamalar yapılmasının, bölgeyi kuru tutma ve meme başı ağrısını azaltma özellikleri vardır(8). Sıcak uygulama, ısı reseptörleri aracılığı ile ağrıyı inhibe eden refleksleri harekete geçirir ve vazodilatasyon etkisi ile ağrıyı azaltır(11). Hastaların ağrıyı gidermede sıcak uygulamayı tercih ettiklerini ortaya koymuş çalışmalar da vardır (50). Lokal sıcak ya da soğuk uygulama, amaca göre yaş veya kuru şekilde uygulanmaktadır. Hastaların çoğu nemli sıcak 5

26 uygulamaları daha iyi tolere ederek daha çok hoşlanmaktadırlar (8). Sıcak uygulamaların meme ucunda da ağrı ve çatlakları önlemede ve azaltmada etkili olabileceği, sıcağın etki mekanizmasına bakarak düşünülebilir. Lokal sıcak uygulamanın bu etkisinin meme ucunda çatlak gelişmesini önleyici ya da geliştiğinde hızlı iyileşmeyi sağlayabileceğini öne süren görüşler vardır (14, 16). Buchko ve arkadaşları (1994) günde dört kez uyguladıkları sıcak nemli kompres uygulamasının çatlak gelişmesini önlemede anne sütü uygulamasına göre daha etkili olduğunu tespit etmişlerdir (16). Çay, Camellia sinensis olarak bilinen bir bitkinin yapraklarından elde edilmekte ve 4000 den fazla kimyasal madde içermektedir. Yapılan çalışmalarda çayın, antioksidatif, antiinflamatuar, antimutajenik, antikarsinojenik, antianjiyojenik, apoptotik, antiobezite, hipokolesterolemik, antiaterosklerotik, antidiyabetik, antibakteriyal, antiviral, yaşlanmayı geciktirici gibi değişik farmakolojik etkileri olduğu gösterilmiştir. Meme bakımında tavsiye edilen diğer bir yöntem, sıcak veya soğuk nemli çay kompresinin uygulanmasıdır. Çay kompresi yöntemi 1893 ten bu yana literatürde yer almaktadır. Lokal çay kompresi uygulamasının tedavi edici etkisi, çayın bileşiminde yer alan tannik asitten gelmektedir. Tannik asit, mukoz membran tarafından absorbe edilmekte ve aşınmış ciltte nekroz gelişimini önlemektedir. Ayrıca kısmen antiseptik özelliğe de sahiptir. Tıpta çok geniş kullanım alanı olan bu madde, damarlarda ve mukozada vazokonstriksiyon etkisinden dolayı, bademcik, farenjit, hemoroid gibi hastalıkların tedavisinde, diyare kesici, bağırsak hemorojilerini durdurucu olarak ve solunum yolu enfeksiyonlarından kaynaklanan boğaz ağrıları ve kızarıklıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Ağızda gargara şeklinde, deri yüzeyine sürerek, banyo yaparak yada dış yüzeyi temizlemede dezenfektan olarak, özelliklede yaralarda ve ağız içi rahatsızlıklarında 6

27 kullanılmaktadır (16,84,85). Lavergne(1997), doğum sonu ilk beş günde annelerden bir bölümüne meme bakımı için sıcak çay kompresi, bir bölümüne de sıcak nemli kompresi günde dört kez olacak şekilde uygulamıştır. Bir grup anne de meme ucunu kuru ve temiz tutmuştur. Sonuçta çay ve su kompresleri kuru tutmadan daha etkili bulunmuştur (56). Hemşirenin önemli görevlerinden biri de yeni doğanın anne sütü ile beslenmesini sağlamak için anneleri emzirme konusunda desteklemektir. Emzirmeyi olumsuz yönde etkileyen meme ucu sorunlarının önlenmesi ile yeni doğanın anne sütünden yararlanması dolayısı ile anne ve çocuk sağlığının yükseltilmesi bu alanda çalışan hemşire ve ebelerin önemli sorumluluklarından biridir(86) ARAŞTIRMANIN AMACI Bu araştırma; primipar emziren annelerde, meme bakımında uygulanacak; sıcak nemli çay kompresi, sıcak nemli kompres ve anne sütü uygulama yöntemlerinin meme ucu sorunlarının önlenmesinde etkisinin belirlenmesi amacı ile deneysel olarak yapılmıştır HİPOTEZLER H 1 = Postpartum dönemde meme ucu sorunlarının önlenmesinde; meme ucuna sıcak nemli çay kompresi uygulaması, sıcak nemli kompres uygulaması ve anne sütü uygulaması arasında fark vardır. H 2 = Postpartum dönemde meme ucu ağrısının önlenmesinde; meme ucuna sıcak nemli çay kompresi uygulaması, sıcak nemli kompres uygulaması ve anne sütü uygulaması arasında fark vardır. 7

28 1.4.SAYILTILAR Evren, örneklem, veri toplama teknikleri, analiz yöntemleri, kullanılan araç ve gereçler araştırmanın amaçlarını gerçekleştirilebilecek kapasitededir. Araştırma kapsamına alınan annelere, eşit koşullarda ve araştırmacı tarafından anne sütünün yararları ve başarılı emzirme konusunda eğitim yapılmış ve kitapçık dağıtılmıştır. 1.5.ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ Beslenme; bir çocuğun sağlıklı büyüme ve gelişmesinde en temel faktörlerden birisidir. Anne sütü bebeğin gereksinim duyduğu besin maddelerini uygun miktarda ve kalitede içermesi, ayrıca enfeksiyonlara karşı koruyucu özellikleri yüzünden yaşamın ilk anlarından itibaren verilmesi gereken tek fizyolojik bebek besinidir. Bebek yaşamının ilk altı ayında su dahil hiçbir yiyecek-içecek almaksızın anne sütü ile beslenerek enerji ve besin öğesi gereksinimlerini karşılar (10, 28, 75, 76). Bebeğini besleme yöntemini seçmek, annenin aldığı en önemli kararlardan biridir (16). Bilinen yararlarına karşın emzirme sıklığı ve süresi giderek azalmaktadır, 1960'lı yıllarda hızlı endüstrileşme kadınların iş yaşamına girmesi, bebek mamalarının üretiminin artmasıyla biberonla besleme giderek yaygınlaşmaktadır ve geleneksel bir uygulama olan emzirmeden uzaklaşılmaktadır (52). Hemşireler, anne ile bebeğini besleme seçimini tartışmada ve emzirmeyi arttırmada önemli bir pozisyondadırlar(16). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), doğumu izleyen ilk altı ay bebeklerin sadece anne sütüyle beslenmeleri durumunda her yıl 1.5 milyon bebek ölümünün önlenebileceğini belirtmektedir. Yenidoğan bebekler arasında ilk altı ay yalnızca 8

29 anne sütüyle beslenme oranında Dünya ortalaması %39 iken, Türkiye'de yalnızca %1.6'dır (5). Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması 2003 verilerine göre, Türkiye'de çocukların %97'si belirli sürelerle emzirilmişlerdir. Emzirilen çocukların sadece yarısı doğumdan sonraki ilk bir saat içinde emzirilmeye başlanmıştır. Doğumun ilk günü içinde emzirilen çocukların oranı ise %84'tür. Tüm çocuklar için ortanca emzirme süresi 14 ay gibi oldukça uzun bir süre olmasına karşın, ek gıdaya çok erken yaşlarda başlandığı görülmektedir. Bebeklerin %78'i iki-üç aylık olduklarında ek gıdalara geçerken, sadece %16'sının anne sütüyle beslendikleri saptanmıştır (4, 87). Sağlık hizmetleri uygulamalarının emzirme konusunda büyük etkileri vardır. İyi uygulamalar emzirmeyi desteklerken, annelerin daha başarılı ve uzun süre emzirme olasılığını arttırmaktadır. Niteliksiz uygulamalar ise anne sütü ile beslenmeyi azaltarak, yapay beslenmenin yaygınlaşmasını kolaylaştırmaktadır (66). DSÖ ve Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu (United Nations Children's Fund- UNICEF), 1989'da "Emzirmenin Korunması, Özendirilmesi ve Desteklenmesi"nde doğum hizmetlerinin rolüne ilişkin önerileri belirten "Başarılı Emzirme İçin 10 Öneri" adı altında ortak bir bildiri yayınlamışlardır. Bu 10 öneriyi benimseyen ve uygulayan kurumlar "Bebek Dostu Hastaneler" olarak adlandırılmaktadır(98). Ülkemizde "Bebek Dostu Hastane" olmanın anne sütü ile beslenme üzerine etkilerinin incelendiği bir çalışmada, "Bebek Dostu Hastane" olmadan önce ilk altı ay yalnızca anne sütü alma oranı %41.8 iken "Bebek Dostu Hastane" olduktan sonra bu oranın %48 e çıktığı, altıncı ayın sonunda ek gıdalarla birlikte anne sütüne devam etme oranının ise %79.6'dan %85.6'ya çıktığı belirlenmiştir (24). Birçok sağlık çalışanı, meme ucu ağrısı, meme çatlağı, meme dolgunluğu, süt sızması, yetersiz sütünün olduğuna inanma ve mastit gibi emzirmeyi güçleştiren 9

30 problemlerin annelerin emzirme ile ilgili memnuniyetini etkilediğini ve emzirmeyi erken kesmeye neden olduğuna inanmaktadırlar(22). Meme ucu ağrısını yaşayan annelerin yaklaşık 1/3'inin doğum sonu altı hafta içinde emzirmekten vazgeçtikleri bilinmektedir (49, 101). Sheehan ve arkadaşlarının(2001) yaptığı çalışmada postpartum dördüncü haftada emzirmeyi bırakma oranı %16.8 olarak bulunmuştur. Annelerin %11 i meme ucu ağrısı nedeni ile emzirmeden vazgeçmişlerdir(73). Cooke ve arkadaşlarının(2003) yaptığı çalışmada(n=284), doğumdan sonra ilk iki hafta içinde annelerin üçte ikisinde, meme ucu ağrısı ve çatlağı, %55 inde memelerde süt birikmesi, %19 unda meme başı kanaması, %4.6 sında ise mastit tespit edilmiştir. Ayrıca, meme problemi yaşayan annelerin %9 unun emzirmeyi kestiği bulunmuştur (22). Günümüzde erken taburculuğun yaygınlaşması ile ilk günlerde ortaya çıkan ve çoğu önlenebilir erken meme ucu problemleri emzirmenin erken bırakılmasına neden olmaktadır(57). Meme ucunda gelişen sorunların önlenmesinde doğum sonu verilecek meme bakımı önem taşır. Meme bakımında çeşitli yöntemler uygulanmaktadır(7, 8). Bu yöntemler, sıcak su kompresi, çay kompresi, ısı uygulaması, anne sütü uygulanması, lanolin, A vitamini, kollajen (collagenase), dekspantenol, hidrojel terapi, gliserin jel terapi, nemli emici pansuman uygulaması ve eğitimdir(72). Hemşirenin önemli görevlerinden biri yenidoğanın anne sütüyle beslenmesini sağlamak için anneleri emzirme konusunda desteklemektir. Doğum sonrası dönemde, emzirmeyi olumsuz yönde etkileyen meme ucu sorunlarının önlenmesinin öneminden yola çıkarak planlanan bu araştırma, emzirmenin özendirilmesi ve sürdürülmesinde anneye gereken desteğin ve eğitimin verilmesi ile yenidoğanın anne sütünden yararlanmasını dolayısı ile anne ve çocuk sağlığının yükseltilmesini sağlama açısından önemlidir. 10

31 1.6.SINIRLILIKLAR Araştırmaya doğum yapılan diğer hastanelerde lohusalar alınmak istenmiş, ancak zaman kısıtlılığı ve ulaşım problemleri nedeni ile araştırma iki hastanede yürütülmüştür. Verilerin iki aşamada toplanması ve evde 14 gün boyunca emzirme izlem formunun anne tarafından doldurulacak olması annelerin araştırmaya katılımlarını azaltmış ve veri toplama süresini uzatmıştır. Sıcak nemli çay kompresinin ülkemizde yaygın olarak bilinmemesi annelerin araştırmaya katılımlarını azaltmış ve veri toplama süresini uzatmıştır. Araştırmacının, beşinci ve 14. günlerde ev ziyaretinde bulunacak olması, annelerin araştırmaya katılımlarını azaltmış ve veri toplama süresini uzatmıştır. 1.7.TANIMLAR Meme ucu ağrısı: Erken postpartum dönemde emziren annelerde görülen genel bir problemdir(14, 19). Bebeğin areolayı ve meme ucunu kavrayamaması ya da meme boşaldıktan sonra bir memede uzun süre emzirilmesi sonucu gelişir. Bu durumda bebek, yeterli süt alamayacağı için meme ucunu çiğner ve irritasyona yol açar(25). Sıcak uygulama: Isı reseptörleri aracılığı ile ağrıyı inhibe eden refleksleri harekete geçiren ve vazodilatasyon etkisi ile ağrıyı azaltan bir yöntemdir(11). Lokal sıcak uygulama, amaca göre yaş veya kuru şekilde uygulanmaktadır(7, 8). Çay kompresi (Tea bag): Bu yöntem, literatürde 1893 ten bu yana yer almaktadır. Lokal çay kompresi uygulamasının tedavi edici etkisi, çayın bileşiminde yer alan tannik asitten gelmektedir(16, 84, 85). Tannik asit, mukoz membran tarafından absorbe edilmekte ve aşınmış ciltte nekroz gelişimini önlemektedir(16). 11

32 1.8. GENEL BİLGİLER Laktasyonun Fizyolojisi Meme Dokusunun Yapısı Memeler, ikinci-altıncı kostalar seviyesinde, dış yanı aksillar hatla, iç yanı sternumla sınırlı ön göğüs duvarı üzerinde yer alan organlardır(52, 86). Kadınlarda memeler puberteye kadar aktif değil iken, puberteyle birlikte estrojenin yükselmesiyle gelişmeye başlar (52). Olgun meme dokusu, fonksiyonel kısımları olan alveoller, kanallar ile bunların destek dokusundan oluşur. Alveol ve kanallar, kan damarları, lenfatikler ve bağ dokusu içinde yerleşmişlerdir. Şekil 1: Meme Dokusunun Anatomisi Kaynak: ( ) Alveollerin içerisinde süt yapımını sağlayan asini hücreleri bulunmaktadır. Alveollerin ve süt kanallarının etrafında myoloepitelyal hücreler bulunur. Bu miyofibriller emzirmeyle uyarılan oksitosin hormonunun etkisiyle kasılma özelliğine sahiptir. Meme dokusu lobülden oluşmuş loblara ayrılır. Her bir lobda süt kanalları, meme ucuna doğru laktiferöz sinüsler şeklinde devam eder. Süt laktiferöz sinüslerde toplanır. Memelerin dıştan gözlenen yapıları ise meme ucu ile çevresindeki koyu renkli alan olan areoladır. Meme ucu ve areolada yer alan küçük, 12

33 kabarcık şeklinde yapılara Montgomery Tüberkülleri denir. Montgomery Tüberkülleri gebelik boyunca belirginleşir ve meme ucuna koruyucu yağlı bir madde salgılar(52, 86). Meme bezleri sekretuvar özellikleri olan bezlerdir ve hamilelik ile erken puerperal dönemde belirgin anatomik ve fizyolojik değişikliklere uğrar. Rolü, anneden bebeğe besin ve antikor geçişini sağlamak açısından önemlidir(59). Hamileliğin ilk yarısında, alveoller epitel hücre proliferasyonu, yeni kanal oluşumu ve lobuler yapı gelişmesi meydana gelir. Hamileliğin geç evresinde proliferasyon azalır ve epitel salgılama aktivitesi nedeni ile memeler değişikliğe uğrar. Hamileliğin sonunda her meme yaklaşık gr kadar ağırlaşır. Memenin büyümesine katkıda bulunan faktörler; kan damarlarında, miyoepitelyal hücrelerde ve bağ dokusunda hipotrofi, yağ depolanması ve elektrolit-su retansiyonudur. Kan akımı gebelik öncesine göre yaklaşık iki kat fazladır(59) Süt Oluşumunu Sağlayan Hormonlar Laktasyon üç ayrı basamağa ayrılabilir: (1) Mammagenez (memenin büyüme ve gelişmesi), (2) Laktogenez (süt salgılanmasının başlaması), (3) Galaktogenez ( süt salgısının devamlılığı) (59). Memelerin gelişimi ve laktasyonda başlıca, altı hipofız hormonu rol oynamaktadır. Bu hormonlar; büyüme hormonu (growth hormon), prolaktin, folikülü stimüle edici hormon (FSH), luteinize edici hormon (LH), adenokortikotropik hormon, troid stimülan hormondur. Bu hormonlara ek olarak, adrenal glandlar, overler, plasentadan salgılanan, human korionik somatotropin, human plasental laktojenik hormon (HPL) ve steroid hormonlar da laktasyonu etkilemektedir (9, 52, 59). 13

34 Gebelikle birlikte plasentadan giderek artan miktarda salgılanan estrojen, progesteron ve plasental laktojenik hormonun etkisi ile meme dokusu laktasyon dönemine hazırlanır. Gebeliğin ikinci ayında estrojenin etkisi ile areola ve meme ucu büyümeye başlar. Montgomery tüberkülleri daha belirgin hale gelir. Areola ve meme ucu koyulaşır, meme ucu dikleşir. Progesteronun etkisi ile hiperemi, alveollerde hipertrofi meydana gelir. Epitel hücreler (alveollerdeki asini hücreleri) salgı faaliyetine hazırlanır (9, 59, 86). Gebeliğin ikinci trimestirinde yaklaşık 16. haftada kolostrum üretilmeye başlar. Ön hipofizden prolaktin salınmasına karşı memelerden süt akışının Şekil 2: Süt Yapımı Kaynak: ( ) görülmemesinin nedeni, plasentadan salgılanan yüksek düzeyde HPL, estrojenin süt akışını engellemesidir. Doğum sonrası plasentanın atılımıyla HPL, progesteron ve estrojenin hızla düşmeye başlaması ile prolaktin sekresyonu hızlanır ve sonuçta süt yapımı başlar (9, 52, 59). Prolaktin (Luteotrop Hormon-LTH), en önemli laktojenik hormondur. Bebeğin emmesiyle meme ucundaki sinir uçları uyarılır ve afferent yolla hipotalamusa uyarı gönderilir. Hipotalamus ön hipofiz de bulunan prolaktin hormonunun salınımını uyararak alveollerde süt yapımını başlatır. Prolaktin hormonunun sekresyonunun miktarı bebeğin emme sıklığına, yoğunluğuna ve süresine göre değişir (9, 52, 59). 14

35 Süt Oluşumunu Sağlayan Refleksler Doğumdan sonra memelerden süt üretiminin başlaması, estrojen ve progesteron hormonunun seviyesinin düşmesi, prolaktin ve oksitosin hormonlarının salınması ile olmaktadır. Prolaktin hormonunun etkisi ile alveolllerdeki epitelyal hücrelerden süt yapımı başlar. Buna süt yapım refleksi denir. Bebeğin emmesiyle oluşan uyarı, meme ucundan afferent sinirler aracılığıyla hipotalamusa ulaşır(9, 59, 86). Hipotalamus arka hipofiz bezini uyararak oksitosin salınımını başlatır. Oksitosin hormonu alveollerin etrafını saran myoloepitelyal hücreleri kasarak sütün atılımını sağlar. Buna süt inme refleksi (Let-down refleks-oksitosin refleksi) denir (9, 52, 59). Oksitosin hormonu prolaktinden daha çabuk üretilir. Salgılanan oksitosin, sadece o anki emzirme için salgılanır. Çeşitli etkenler süt inme refleksini pozitif ya da negatif etkileyebilir. Annenin, bebeğin acıkması nedeniyle ağlama sesini duyması, emme saatinin gelmesi, bebek için sevgi dolu düşünceler süt inme refleksini uyarabilir. Kaygı, stres, ağrı ve şüphe gibi olumsuz duygularda süt inme refleksini baskılar (9, 52, 59, 86). Süt inme refleksinin, yeterli olduğunu gösteren belirtiler; emzirmeden hemen önce ya da emzirme sırasında memelerde karıncalanma hissi, anne bebeğini düşündüğünde, ya da ağladığını duyduğunda memeden süt akması, bebek memeyi emerken diğer memeden süt akması, emzirme sırasında bebek memeden ayrıldığında ince ince süt gelmesi, ilk haftalardaki emzirmelerde, emzirme sırasında karında ağrı hissedilmesidir(9, 22, 59, 86). Sağlıklı ve miyadında doğan yenidoğanın beslenmesine yardımcı üç refleks vardır. Arama refleksi; bebeğin ağzını iyice açarak meme ucunu arayıp bulmasını ve 15

36 yeterince meme dokusunu ağzına almasını sağlar. Emme refleksi; damağına herhangi bir şey dokunan yenidoğan emmeye başlar. Emme refleksi çene hareketleri ve sütün sağılması için gerekli peristaltik dil hareketlerini içerir. Yutma refleksi; bebeğin ağzı süt ile dolduğu zaman yutma refleksi uyarılır (25). Bebekte emme refleksinin en kuvvetli olduğu zaman doğumdan sonraki ilk dakikalık dönemdir. Eğer bebek bu süre içinde memeye tutulmazsa emme refleksi geçici olarak zayıflar. Bu zayıflama yaklaşık gün sonra düzelir. Bu nedenle, başarılı bir emzirme için, bebek dostu hastanelerinde politikalarından biri olan ilk 30 dakika içinde emzirme son derece önemlidir. Ayrıca süt yapımının emme stimülasyonlarına en duyarlı olduğu dönem doğum sonrası ilk bir haftalık süreyi kapsar. Bu yüzden yaşamın ilk günlerinde sık emzirme süt üretiminin arttırılmasında önemlidir(52) Anne Sütünün Özellikleri Anne Sütünün Bileşimi Anne sütü; %7 karbonhidrat olarak laktoz, %3-5 yağ, %0.9 protein ve %0.2 mineralleri içerir. Enerji içeriği % Kcal dl'dir. Anne sütündeki total nitrojenin yaklaşık % 25'i protein olmayan bileşimlerdir. Bunlar, üre, ürik asit, kreatinin ve serbest amino asitlerdir. Anne sütündeki esas proteinler, kazein, -Iaktalbumin, laktoferrin, IgA, lizozim ve albumindir. Süt, ayrıca bebeğin sindirimine katkıda bulunan çok değişik enzimleri içerir. Bunlar; amilaz, katalaz, peroksidaz, lipaz, ksantin oksidaz ve alkalen-asit fosfatazdır. Anne sütünün yağ asit birleşimi palmitik ve oleik asitlerden zengindir ve dietle bir dereceye kadar değişir. Anne sütünün major iyon ve mineral içerikleri Na+, K+, Ca²+, Mg²+, Cl, fosfat, sülfat ve sitrattır. Kalsiyum konsantrasyonu mg/dl arasında, fosfat konsantrasyonu ise mg/dl arasında değişir. Demir, bakır, kurşun gibi metaller oldukça değişkenlik 16

37 gösterir. K ve D vitamini hariç bütün vitaminler anne sütünde yeterli miktarda bulunur. Anne sütünün içeriği, ırk, yaş veya parite ile büyük değişkenlik göstermez ve birisi enfekte olmadıkça her iki meme arasında da fark yoktur(59, 77) Anne Sütünün İçeriği Kolostrum, sütten önce gelen, sarımtırak alkali bir sıvıdır, hamileliğin son aylarında ve doğumdan sonraki ilk iki-üç günkü süte denir. Yoğunluğu daha fazladır, daha fazla protein, vitamin A, immunoglobulin, sodyum ve klorid içerirken, karbonhidrat, potasyum ve yağ içeriği açısından esas süte nazaran daha fakirdir. Kolostrumun normal laksatif etkisi vardır(36, 59). Geçiş sütü, laktasyonun yedi-10. günleri arasında görülen süttür. İmmunoglobulin ve proteinler azalırken laktoz, yağ, kalori yönünden zenginleşmiştir. Vitamin içeriği olgun süte benzer. Matür süt, laktasyonun ikinci haftasından itibaren gelmeye başlar. Bu sütün % 10 u karbonhidrat, protein ve yağları içerir, geri kalanı sudur. Emzirmenin ucunda gelen süt, vitamin, protein ve sudan zengindir. Emzirmenin sonuna doğru gelen süt ise yağdan zengin bir özellik kazanır(52, 82, 86) Anne Sütünün Yararları Anne sütü ücretsiz, taze, steril, sindirilmesi daha kolay bir besindir. Emzirmek mama hazırlamaya göre kolaydır. Taşıma, ısıtma ve hazırlama gerektirmez(36, 52, 59, 64, 77) Anne Sütünün İmmünolojik Önemi Anne sütü, içerdiği immünolojik ve anti bakteriyel maddelerle bebek ve çocukları enfeksiyonlardan korumaktadır. Bütün, immunoglobulinler sütte vardır. Ancak, IgA kolostrum ve anne sütündeki immunoglobulinlerin %90'nını oluşturur. Yaşamın ilk haftalarında, anne sütünde immunoglobulin miktarı maksimumdur. IgA 17

38 antitoksindir. Mukozaya bağlanan bakterileri inhibe eder. IgG, IgM; bakteri, virüs gibi yabancı protein moleküllerinin gastrointestinal sistemden absorbe olmasını önler(25, 59, 79). Anne sütünün mililitresinde 'den fazla kan hücresi vardır ve bunların çoğu da lökosittir. Anne sütündeki lökositler genellikle mononükleer hücreler ve makrofajlardır. Makrofajlar, bakteri, mantar ve diğer partikülleri fagosite eder. Anne sütünde, T ve B lenfositleri de mevcuttur. T ve B lenfositleri spesifik immunoglobulin yapar ve hücresel immüniteyi kolaylaştırır(25, 59). Anne sütündeki proteinlerden laktoferrin demiri bağlayarak üremeleri için demire ihtiyacı olan bakterilerin çoğalmasını engeller. Lizozim bakterileri öldürür. Anne sütü ile beslenen bebeklerin barsaklarında Bifidobakterium bifidus (Bifidus faktörü) baskın durumdadır. Bu faktör, E.Coli'yi inhibe ederek bağırsak florasında laktobasillerin çoğalmasını sağlar ve ishali önler (25, 59, 96). Anne sütünde yüzden fazla oligosakkarit tanımlanmıştır. Nötral oligosakkaritler yenidoğanın gastrointestinal sistemini Vibrio Kolera enfeksiyonundan korur, sepsis ve menenjit etkeni olan E. coli'nin hücre yüzeyine bağlanmasını engeller. Bağırsaklardan emilip üriner sistemden atılan oligosakkaritler bebeğin üriner sistemini de enfeksiyonlardan korur(51, 59). Anne sütündeki interferonlar virüslerin çoğalmasını inhibe eder(25, 59). Anne sütü, laktozdan zengindir. Laktoz barsaktan kalsiyum emilimini kolaylaştırmakta ve laktobasil florasının gelişmesini sağlayarak çocuğu gastroenteritten korumaktadır(21). Anne sütü, diare, solunum sistemi enfeksiyonu, kronik akciğer hastalığı, otitis media, allerji, bakteriyel ve viral enfeksiyonlar, üriner sistem enfeksiyonu, nekrotizon enterokolit, ani bebek ölüm sendromu, tip I ve tip II diabetus mellitus, lenfoma, lösemi, Hodgkin hastalığı, multiple skleroz, crohn, çölyak hastalığı, fazla 18

39 kiloluluk ve obesite, astım, tüberküloz ve bakteriyel menenjit yönünden koruyucudur(9, 23, 35, 59, 78, 79, 80, 93) Anne Sütünün Fizyolojik Yararları Anne sütü, yenidoğanın gastrointestinal, renal ve immün sistem fonksiyonları için en uygun ve ideal besindir. Protein içeriğinin %60'ını sindirimi kolay ve biyolojik değeri yüksek olan Whey proteini oluşturmaktadır. Düşük düzeyde fenil alanin, tirozin, metionin, yüksek düzeyde taurin bulunmaktadır. Taurin bir büyüme faktörüdür ve retina harabiyetini önleyici özelliğe sahiptir. Whey proteini, büyük oranda alfa laktalbuminden oluşmakta ve meme alveollerinde laktoz sentezinde, laktoferrin, lizozim, sekretuar IgA ve diğer immünglobulinler de bağışıklıkta rol oynamaktadır. Anne sütünün %30-40'ı ise sindirimi daha güç olan kazeindir. Kazein besleyici olarak kullanılmakta, bebeğe kalsiyum, fosfor, aminoasit sağlamaktadır(36). Anne sütünde bulunan lipaz, yağ sindirimine yardımcı olmaktadır. Anne sütünde bulunan araşidonik asit (AA), doksahegzaenürik asit (DHA), linoleik asit ve alfa linolenik asit, sinir ve retina hücrelerinin yapısına girmekte, sinir sistemi ve görme fonksiyonlarının gelişimini sağlamaktadır (21, 36). Anne sütünde bulunan karbonhidratların en önemli komponenti laktozdur. Laktoz, yavaş ve kolay sindirilebildiğinden, kan şekerini düzenlemekte, kalsiyum emilimini artırarak kemik mineralizasyonunu olumlu yönde etkilemektedir. Laktozun galaktoz komponentinin lipidlerle yaptığı bileşikler beyin dokusu gelişiminde önemli rol oynamaktadır (36). Bebeğin ilk dört ayda yalnız anne sütüyle beslenmesi, bebeklerin çeşitli bulaşıcı hastalıklara ve alerjik kökenli hastalıklara daha dirençli olmasını 19

40 sağlamaktadır. Anne sütüyle beslenmenin atopik hastalıkların gelişimini azalttığı belirtilmiştir (34). Anne sütünde başta gastrointestinal sistem, merkezi sinir sistemi, solunum sistemi olmak üzere pek çok sistemin gelişimini sağlayan büyüme faktörleri bulunmaktadır. Epidermal büyüme faktörü (EGF), dönüştürücü büyüme faktörü (TGFα ve TGFß ), sinir büyüme faktörü (NGF), insüline benzer büyüme faktörü (IGF-1), meme kaynaklı büyüme faktörü, eritropoetin, Taurin, etanolamin, interferon bu faktörlerin başlıcalarıdır. Yenidoğan için esansiyel bir aminoasit olan sistin ve beyin gelişimi için Taurin aynı zamanda hücre membran bütünlüğünü sağlamakta ve retina harabiyetini önlemektedir(21, 36). Anne sütüyle beslenen çocukların, formül mama ile beslenenlere göre okul çağında sistolik kan basınçları daha düşüktür ve bilişsel gelişimleri daha iyidir, zeka ve dil gelişimi testlerinden daha yüksek puanlar aldıkları gözlenmiştir, üstelik anne sütünü alma süresi arttıkça bu yararlı etki daha da belirginleşmektedir (99). Yorbık ve ark. (2003) yaptığı araştırmaya göre, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan çocukların olmayanlara göre daha kısa süreli anne sütü aldıkları tespit edilmiştir (23, 99). Anne yeterli ve dengeli besleniyorsa, anne sütünde K ve D vitamini dışındaki diğer vitaminler bebek için yeterlidir. Flor un anne sütündeki yeterliliği ise tartışmalıdır. Yeni doğana doğumdan sonra 1-2 mg IM K vitamini, 3-4 haftalıktan itibaren iki yaşına kadar günde 400 IU oral D vitamini uygulanması önerilmektedir. Bu vitaminlerin dışında bebeklerin ek vitamin ya da meyve suyuna gereksinimi yoktur. Anne sütü ile beslenen bebekler yeterli miktarda demir alırlar ve en az altı ay kadar demir eksikliği anemisinden korunmuş olurlar (26, 36, 86). 20

41 Önemli ölçüde anne sütünün yeterli süre verilmemesiyle ortaya çıkan malnütrisyon, gelişmekte olan ülkelerin çocuk ölümlerinin yaklaşık % 50'sinin nedenini oluşturmaktadır (36). Anne sütünde ayrıca cinsiyet hormonlarının salınmasını uyaran hormon (GnRH), tiroid hormonları, parathormon, kalsitonin, prolaktin, estrojen, progesteron gibi hormonlar bulunmaktadır(36) Anne Sütünün Anne Sağlığına Yönelik Etkileri Emzirme ile anne vücudundan salgılanan oksitosin hem sütün memelerden salgılanmasını hem de doğum sonrası uterusun involüsyonunu kolaylaştırır. Doğum sonrası dönemde kanamaları azaltarak anemiyi önler(9, 25, 35, 81). Emzirmek annede meme kanseri riskini azaltmaktadır. Yapılan çalışmalarda en az 24 ay emzirenlerde meme kanseri riskinin % 25 oranında azaldığı saptanmıştır. Emzirmeye genç yaşlarda başlayanlarda bu riskin daha fazla azaldığı bildirilmektedir (21, 81). Emzirme annede endometriozis hastalığının önlemesini ve mensturasyon sürecının düzenlenmesini ve yumurtalık kanseri riskini azaltmaktadır. Araştırmalar emziren annelerin ileriki yaşamlarında over kanserine yakalanma risklerinin emzirmeyenlere göre daha düşük olduğunu göstermektedir. Uzun süre anne sütü veren annelerde endometriyum kanseri riskinin büyük oranda düştüğü bildirilmektedir (44, 81). Ayrıca, emzirmek kalça kırıkları ve osteoporoz riskini azaltmaktadır(35, 81). Bebeklerini anne sütü ile besleyen annelerin doğum sonrası kilo vermeleri kolaylaşmaktadır. Emziren anneler günde yaklaşık 500 kalori daha fazla harcadıkları için gebelik sırasında aldıkları aşırı kiloları vermeleri kolaylaşmaktadır (21, 81). 21

42 Anne Sütünün Psikolojik Yararları Kadınlar; bebeğin doğumuyla beraber anne rolünü de edinmiş olurlar. Bu nedenle, annelerin bebek doğduğunda birden çok rol beklentisine göre davranış göstermeleri ve bir çok ilişki türüne cevap vermeye hazır olmaları gerekmektedir(90). Emzirme, bebeğin ruhsal gelişimi için son derece önemlidir. Emzirme, anne bebek arasındaki sevgi bağını ve iletişimi güçlendirir. Emzirme, aynı zamanda annelik güdüsünün gelişmesine yardımcı olur. Bebeğe dokunmak anneyi rahatlatır, gevşetir, bebeği ile yakınlaşmasını sağlar ve bebeğine bakarken kendine güveni gelişir. Bebeğin beslenme ihtiyacını ve rahatını sağlayan anne başarı duygusu yaşar(21, 52, 59, 60, 81, 86). Yapılan çalışmalarda, anne ve bebeğin karşılıklı dokunmasının, annenin bebek ile göz teması kurma süresinin, emzirerek bebeklerini besleyen annelerde formül mama ile besleyenlere göre daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Emziren anneler, bebeklerini beslemelerini tamamladıktan sonra bile sıcak ilişkilerini uzun süre sürdürmektedirler. Emziren annelerin, anksiyetelerinin daha az olduğu, daha sakin, stresiz oldukları bildirilmiştir. Emzirme anne için antistres etkiyi başlatmaktadır (99) Antenatal Dönemde Emzirmeye Hazırlık Annenin emzirmeye karar vermesi ve emzirme konusunda eğitimi ideal olarak antenatal dönemde yapılmalıdır. Annenin eğitimindeki ilk basamak emzirmenin yararlarının anne tarafından anlaşılmasıdır. Bundan sonra emzirmeye hazırlık tekniklerinin öğretilmesi gerekir. Annenin davranışları özellikle önemlidir. Eğer kişi emzirme işlemini anormal, temiz olmayan veya verici olarak görüyorsa her türlü ikna ve prenatal hazırlığa rağmen emzirmek istemeyecektir. Bazı vakalarda 22