FİRİŞTEOĞLU, Abdülmecîd İbn- i Firişte İzzeddîn (d.?/?- ö.864/ ) HuruL müellif, mütercim

Transkript

1 FİRİŞTEOĞLU, Abdülmecîd İbn- i Firişte İzzeddîn (d.?/?- ö.864/ ) HuruL müellif, mütercim Eserlerinin giriş bölümünde ismini Abdülmecîd İbn-i Firişte İzzeddîn şeklinde vermektedir. Buradaki İbn-i Firişte ibaresinden dolayı da Firişteoğlu olarak anılmaktadır. Sa âdetnâme sinde isminin sonuna eklediği et-tireviyye lafzı (vr. 93a) ise onun Tireli olduğunun en güçlü kanıtıdır. Doğduğu yıl bilinmemektedir. Firişteoğlu nun babasının, Battuta nın 1332 de Anadolu ya gelişinde Birgi de karşılaştığı, Firişte lakabıyla tanınan Kadı İzzeddîn Firişte olması ihtimali güçlüdür (Baktır 1999: 175). İzzeddîn Firişte nin diğer oğlunun adı Abdüllatîf tir. Abdülmecîd nasıl Firişteoğlu lakabıyla tanınmışsa benzeri şekilde kardeşi Abdüllatîf de aynı anlama gelen İbn-i Melek sanıyla meşhurdur. Kendi hattıyla yazdığı 821/1418 tarihli bir eserden hareketle Abdüllatîf in bu tarihten sonra öldüğü kesindir (Baktır 1999: 175). Kütüphane kataloglarında veya bazı eser nüshalarında geçen Abdülmecîd b. Abdüllatîf b. Ferişte ifadesinden ve Firişteoğlu Abdülmecîd in 864/ ta ölmüş olduğu bilgisinden hareketle ikisinin kardeş değil de baba-oğul

2 olabileceği tezi ise şu anda elde bulunan belgelerin yetersizliği ve tenakuzu nedeniyle doğrulanamamıştır. Nitekim Firişteoğlu Abdüllatîf in bir eseri, yukarıdaki ibarenin tam tersi yani Abdüllatîf b. Abdülmecîd b. Feriştehoğlu şeklinde kayda geçmiştir (Lügat-ı Feriştehoğlu, 43 Vatican Library, no. 2983). Dolayısıyla daha somutları ele geçinceye kadar bu çelişkili bilgilere mesafeli yaklaşılmasında fayda vardır. Döneminin meşhur Sünnî âlimlerinden oluşan bir ailenin ferdi olarak Firişteoğlu Abdülmecîd in tahsilinde ailesi dışında kimlerin rol aldığı bilinmemektedir. Ancak onun, Arapça ve Farsçayı ileri derecede bildiği, din ilimlerine Kuran lügati yazacak ve Hurufîlikle ilgili eserleri çevirecek kadar vakıf olduğu ortadadır. Abdülmecîd b. Firişte nin Hurufîlik üzerine bilinen en eski eseri Şevval 833/ Haziran 1429 tarihlidir. Bundan hareketle onun Fazlullâh ın 1394 tarihindeki idamına denk gelen yıllarda veya hemen akabinde Hurufîliğe girdiği söylenebilir. Hoca İshâk Efendi ve ondan naklen son dönem araştırmacıları, Abdülmecîd Firişte nin, Fazlullâh ın halifelerinden Şemseddîn e mensup Bâyezîd isimli birine intisap ettiğini söylemektedirler (Hoca İshâk Efendi 1291: 156; Aksu 1996: 134). Ancak Firişteoğlu Sa âdet-nâme sinde (vr. 91b) bu ilm-i ilâhiyye-i Fazliyye Fârisî dilince idi ki bu bende-i za îf-i Fazl-ı Feyyâz a...mevlânâ Bâyezîd Hazretlerinden irişdi... ve Mevlânâ Bâyezîd Hazretlerine Seyyid Şemseddîn Muhakkik Hazretlerinden irişdi ve onlara Mevlânâ Fazlullâh Hazretlerinden irişdi cümlesiyle tercümesini yaptığı eser(ler)in kendisine ulaşan silsilesini anlatmıştır. Nitekim ardından Mevlânâ Bâyezîd bu bende-i Fazl-ı Feyyâz a pîr ve mürşid olup taklîdât-ı zulmâniyye-i cehliyyeden halâs eyledi" diyerek (vr. 91b) Mevlânâ Bâyezîd in talebesi olduğunu ifade etmiştir. Tercüme-i Hâb-

3 nâme (Firişteoğlu: vr. 92a) isimli eserinde de Seyyid Atâyî isimli bir Hurufî den duyduğu rivayeti anlatır ki bu kişi Tebriz de Fazlullâh ile görüşmüştür. Tüm bunlar Firişteoğlu nun Fazlullâh ın çevresindeki insanlara ne kadar yakın olduğunu göstermektedir. Firişteoğlu nun vefat tarihini Hoca İshâk Efendi 864/ olarak vermektedir (1291: 156). Bunun dışında onun ölümüyle ilgili başka bir bilgi mevcut değildir. Firişteoğlu nun eserleri şunlardır: 1. Işk-nâme: Firişteoğlu nun en önemli eseridir. Şevval 833/ Haziran 1429 de tamamlanan Işk-nâme nin Fazlullâh ın Câvidânnâme sinin tam veya muhtasar bir tercümesi olduğu söylenegelmiştir (Gölpınarlı 1989: 114; Algar 2004: 487; Aksu 1996: 134). Ancak yapılan araştırmalar neticesinde, 32 bölümden oluşan Işk-nâme nin 299 bâbdan oluşan Câvidânnâme nin değil, Fazlullâh ın farklı eserlerinden yapılmış bir toplama tercüme olduğunu belirtmek gerekir (Usluer 2013: 2-7) de İstanbul da Arap harfleriyle neşredilen Işk-nâme, Raşit Tanrıkulu (yty.) ve Nejat Birdoğan (1996) tarafından da Latin harflerine aktarılarak yayımlanmıştır. Eserin akademik tam neşri ise İsmail Arıkoğlu tarafından doktora tezi olarak yapılmıştır (2006). 2. Hidâyet-nâme: Rebiülevvel 838/Ekim-Kasım 1434 tarihinde yazılan Hidâyet-nâme nin Fazlullâh ın Muhabbetnâmesinin çevirisi olduğu tezi gerçeği yansıtmamaktadır. Nitekim eseri yayımlayan Şenödeyici nin (2009: 16) verdiği bilgiye göre Firişteoğlu da Hidâyet-nâme nin giriş bölümünde zât ve sıfât ve ma rifet-i Rabbü l-erbâb hakkındaki bu risâleyi dostlarının talebi üzerine cem ettiğini belirtmiştir.

4 3. Âhiret-nâme: Firişteoğlu nun telifi olan eser, dünya ve ahiretin hakikatı, ehlullâh, ehl-i cennet ve ehl-i cehennemin kim oldukları, ilm-i ledünnî, eşyanın ve insanın kendi hakikatinin bilgisi hakkındadır. Eser, Özer Şenödeyici tarafından neşre hazırlanmıştır. 4. Sa âdet-nâme: Firişteoğlu Safer 826/Ocak 1423 te tamamladığı bu kitabı, kendi ifadesine göre Fazlullâh ın Câvidânnâme, Arş-nâme ve Muhabbet-nâme sinden istihraç ettiği bölümleri Türkçeye çevirerek oluşturmuştur. Esere isim olarak Sa âdet-nâme yi (Firişteoğlu: vr. 92b) seçmesini de bunun ilmüni ve kânununı bilse ve idrâk eylese kendü nefsüni ve hilkatüni bile ve her kimse ki kendü nefsüni ve hilkatüni bile Rabbini bile ve her kimse ki Rabbini bile sa âdet-i ebedî ana bi lfi l hâsıl ola şeklinde açıklamıştır. Usluer ve Karabulut Sa âdetnâme yi neşre hazırlanmıştır. 5. Tercüme-i Risâle-i Hurûf: Firişteoğlu nun üç sayfalık kısa bir tercümesidir. İçinde harflerden hareketle varlığın tanımlaması, harflerin varlıktaki zuhurlarının anlatılmaktadır. Eserin bilinen iki nüshasından biri İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Türkçe Yazmaları, no: 656, vr. 202a-205a da diğeri de Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa Kitaplığı, no: 1509, vr. 272b-275b de bulunmaktadır. Bu tercüme Usluer tarafından neşre hazırlanmıştır. 6. Tercüme-i Hâb-nâme: Hâb-nâme, Fazlullâh ın yaptığı rüya tabirlerinin anlatıldığı iki farklı eserin ortak adıdır. Fazlullah ın yaptığı rüya tabirleri birer keramet örneği olduğu için bu metinler aynı zamanda menâkıbnâme olarak da düşünülebilir. Hurufî literatüründe Seyyid İshâk ve Nasrüddîn Hasan Alî b. Mecdüddîn

5 Hasan Nâficî nin de Hâb-nâme leri vardır. Firişteoğlu Seyyid İshâk ın Hâb-nâme sini bazı tasarruflarla tercüme etmiştir (Usluer 2011: ). Tercüme-i Hâb-nâme, Usluer tarafından neşre hazırlanmıştır. 7. Lugat-ı Kânûn-ı İlâhî: Kuran dan seçilen 2300 kelimenin anlamlarının verildiği bir sözlüktür. 854/1450 te yazılan eser yayımlanmıştır (Muhtar 1993). Firişteoğlu nun Türk edebiyatı tarihi bakımından en önemli özelliği, Nesîmî nin mensur Mukaddimetü l-hakâyık ı unutulmamak kaydıyla, Anadolu da Hurufîliği mensur eserlerle Türkçeye aktaran ilk kişi olmasıdır. O, ilk dönem Hurufî metinlerinin, özellikle Hurufîliğin kurucusu Fazlullâh ın eserlerinin pragmatik tercümelerini yaparak Anadolu da Hurufîliğin yayılmasında kilit rol oynamıştır. Bununla doğru orantılı olarak Firişteoğlu, tercüme faaliyetleri açısından da önemli bir isim konumuna gelmiştir. Tüm Hurufîler gibi kendisi de Fazlullâh ın yazdıklarına, bunları ilahî eser gibi kabul ederek yaklaşmış, bu nedenle seçtiği kısımları asıl metne sadık kalarak neredeyse birebir tercüme etmiştir. Dolayısıyla Firişteoğlu nun eserleri, söz konusu özellikleriyle tercüme edebiyatı açısından da incelenmeye değer nitelik taşımaktadır. Kaynakça Aksu, Hüsamettin (1996). Firişteoğlu, Abdülmecid. İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: TDV Yay

6 Algar, Hamid (2004). Horufism. Encyclopaedia Iranica. C. 12. Cambridge: Encyclopaedia Iranica Foundation Arıkoğlu, İsmail (2006). Firişteoğlu nun Câvidân-nâme Tercümesi: Işk-nâme (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi. Baktır, Mustafa (1999). İbn Melek. İslâm Ansiklopedisi. C. 20. İstanbul: TDV Yay Birdoğan, Nejat (1996). Alevi Kaynakları-1. İstanbul: Çağrı Yay. Firişteoğlu Abdülmecîd. Lügat-ı Feriştehoğlu. Vatican Library. No Firişteoğlu Abdülmecîd. Sa âdet-nâme. Millet Kütüphanesi. Ali Emiri Şer iyye. no vr. 91b-106a. Firişteoğlu Abdülmecîd. Tercüme-i Hâb-nâme. İBB Atatürk Kitaplığı. Osman Ergin Türkçe Yazmaları. no vr. 36b-95b. Firişteoğlu Abdülmecîd. Tercüme-i Risâle-i Hurûf. İBB Atatürk Kitaplığı. Osman Ergin Türkçe Yazmaları. no vr. 202a-205a. Gölpınarlı, Abdulbâki (1989). Hurûfîlik Metinleri Kataloğu. Ankara: TTK Yay. Hoca İshâk Efendi (1291). Kâşifü l-esrâr ve Dâfiu l-eşrâr. İstanbul. Muhtar, Cemal (1993). İki Kur an Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay. Şenödeyici, Özer (2009). Hurufîliği Ön Yargıdan Arındırmak Bağlamında Ferişteoğlu nun Hidayet-nâme sinin Tetkiki ve Neşri. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1 (3): Tanrıkulu, Raşit (yty.). Câvidân-nâme i Sağîr. Usluer, Fatih (2011). Hurufîlikte Rüya Tabirleri. Millî Folklor 23 (90):

7 Usluer, Fatih (2013). Farsça dan Türkçe ye Hurufî Metin Tercümeleri. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları - Metnin Halleri: Osmanlı da Telif, Tercüme ve Şerh. Gaziantep. Doç. Dr. FaUh Usluer Madde Yazım Tarihi: Güncelleme Tarihi: Eserlerinden Örnekler Tercüme-i Hâb-nâme den Minhâ takrîr eyledi ki bir gün dahı Hazret-i Sâhib-i Te vîle vardum. Hâbda görmişdüm ki yolda giderken bir eşek sıpası var belümce. Her gâh ki piyâde gitmekden yorulsam ol sıpaya binerin, ol hâlde ki benüm kat â yolum varmaz. Çün kim piyâde olurın yol varurın. Ben bundan gâyet zahmet çekerin. Çün bu hâbı arz eyledüm, Sâhib-i Te vîl azze fadluhû buyurdılar ki bir kenîzek beççe ki satun almışsın, henüz hadd-i bülûğa irişmemişdür. Her gâh ki ana meyl idersin ol ibâ ider ve tazarru ve zârî kılar. Nâçâr elüni çekersin. Ammâ vazîfe oldur ki tâ hadd-i bülûğa irmeyince zahmet virmeyesin didiler. Bînende-i hâb mu terif oldı, kabûl itdi dahı incitmedi. Firişteoğlu Abdülmecîd. Tercüme-i Hâb-nâme. İBB Atatürk Kitaplığı. Osman Ergin Türkçe Yazmaları. no vr. 49b.

8 Işk-nâme den Hazret-i Ehadiyyete hamd itmekden sonra ve resûl hazretine selâm itmekden sonra şöyle ma lûm u mefhûm oldı kim bu ilm-i ledünnîdür Fârisî lisân üzerine idi. Ba dezân Rûm mülkinde Fârisî lisânın bilenler kalîldür, bazı ihvân ehl-i meşrebden ki kad alime küllü ünâsin meşrabehüm şöyle temennâ itdiler ki bu ilm-i ledünniyye-i ilâhiyye ki ilm-i te vîldür, Türkî lisânına tercüme idüp ve dahı vâzıh beyân ola. Ba dezân anlarun der-hâstlarına icâbet idüp fakîr Abdülmecîd ibn Firişte İzzüdd n aslaha l-lâhu şânehû ve ce ale izzehû hayran min ahsenihî bi-lutfihî ve fazlihî. Hazret-i Risâlet hicretinün sekiz yüz otuz üç yılında Şevvâl ayında bu risâleyi yazdı ve bu risâlenün adını Işk-nâme kodı tâ ki meşrebi sâf olanlar bu risâleden azîm menfa atler bulalar. Arıkoğlu, İsmail (2006). Firişteoğlu nun Câvidân-nâme Tercümesi: Işk-nâme (İnceleme-Metin). Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi. 71. Resimler / Minyatürler Bestelenmiş Eserleri Seslendirilmiş Eserleri Resim ve Minyatür Bulunmamaktadır.