'BURUK ACI/ HURMA TADI" JAPON SANATI

Transkript

1 O.D.T.U. Mimarlık Fakültesi Dergisi Cilt 5, Sayı 2, Güz 1979 'BURUK ACI/ URMA TADI" JAPON SANATI Bzkurt GÜVENÇ "Gei va mi tasukeru, " (Sanattır ayatı Kazanan.) Japn Atasözü. Aralık 1979''da alındı * Japn dilinde en güzel anlamında kullanılan 'şibui' sıfatının Türkçe karşılığı. Bkz: Tabl 1 ve Japnca ad, söz ve sözcükler, Türkçe transkripsiynla dğru kunacak biçimde yazılmıştır. Türkçe yazlimış ad ve sözcüklerin Latin alfabesiyle resmi {dğru) Japnca yazılışı için salt aşağıdaki değişmeler genellikle yeterlidir: sh, S eh Metinde büyük arf yazılpnş adlar syadıdır, Syadı önce yazılır ve söylenir. "SANAT/ NE DEĞİLDİRKİ," PICASSO "Sanat nedir?" diye sran kişiye, "Sanat", demiş ünlü Picass, "ne değildir kil" Bununla belki sanatın tanımlanamayacağmı, belki de herşeyde sanat dediğimiz "" şeyden, birşeyler bulunduğunu söylemek istemiş labilir. Japnya' daki iş-güç anlayışı, kiş iye Picass'nun bu sözünü anımsatır. îyi, güzel-temiz yapılabilen her iş-güç, her meslek Japnya'da bir sanattır. Japn kültüründe gerçi Geicutsu Gigei diye bilinen sanat (sanayi, beceri, hüner, yetkinlik.ve yaratı) kavramları vardır ama dilde zenaat, sanat, güzel sanat ayrımları, Batı dillerinde lduğu kadar kesin değildir. Japnlar sanatları altlı-üstlü raflara kymak yerine, yanyana dizerek tek tek tanımayı yeg" tutarlar. Batı Dünyasına uyarak bugün biz, Türklerin "zenaat" saydığımız pek çk iş-güç Japn kültüründe sylu, saygın ve yaşayan.sanatlardır: Bnsay Bnseki Geyşa Zen Engei anabi Origami Seppuku Saksıda ağaç yetiştirme, Taştan yma manzara, Kadınlık sanatı, Bahçıvanlık, bahçecilik, Küçük bahçe, ava fişeği', Kağıt kıvırma, Yaşamına sn verme.

2 228 BOZKURT GÜVENÇ..Y. VAŞIRO, Characteristics f Japanese Art, Guide Japanese Culture, Tky: Japti Culture Institute, p R. BELL, The Japanese Experience, Tky: Weather ill, 197. Batıdaki"güzel sanat" saygınlığına özenen bir "Bicutsu" (güzel sanat) kavramı da kullanılmaktadır ama "sanat" sözcükleri -gei ve cutsu yerine- yazın ve kültür kökü lan bun kavramından türetilir: Bun Bundan Buhgei Bunk a Bunky Bunmei Yazı ve deneme, Edebiyat çevresi, Yazı sanatı, Kültür, Eğitim, Uygarlık vb. Geleneksel kabuki (saz-söz-yun) tiyatrsunun bir erkek yuncusu şöyle övünür: "Kadınlık rlünü tüm Japnya'da [benden] daha iyi yapabilen [kadın] yktur!" Kadın rlleriyle ün salmış sanatçı, Öylesine başarılı ki, yıllık kadın mdasının en güçlü yaratıcılarından sayılıyr. Söz knusu kadınlık sanatı, Geyşa'lık değil, Kabuki tiyatrsu geleneğinde erkeklerin ynadığı kadın rlleridir. Japnların dünya görüşüne göre insanğlunun yaptığı her iş, herşey -sözgelişi -seppuk (kendisini) yada ninc (bir başkasını) öldürmesi bile- sanat labilir. Sanatın genel belirleyici Ölçütü, kişinin -ne yaptığı değilnasıl yaptığıdır. "Japn Deneyimi' 1 adlı yapıtında Bell bu gerçeğe çk çk yaklaşıyr. 1 * Şekil 1. Japn Etnsantrizmi: er plum gibi, Japnlar da kendilerini dünyanın merkezine kyarlar.

3 "BURUK ACI/URMA TADI" 'JAPON SANATI 229 Ünlü KAVABATA, sanatçı dstu AKUTAGAVA'nın intiharından 5. Y. KAVABATA, japan the Beautiful and snra şöyle yazmış: "Ölümden büyük bir sanat lamıyacagını «yseif, Tky: Kdanşa Ltd. 1969, savunup duruyrdu; I nun gözünde] ölmek yaşamaktı," 5 er canlı ölür, öldürülür. Yalnız insandır ki bilerek, isteyerek -öldürmek tutkusuyla- öldürebilir, kendis ini yada bir başkasınıl Sanat öyleyse, layın kendisi değil, hangi kşullar altında, nasıl, ne biçimde, ne.amaçla gerçekleştiğidir, tşte bu gerekçeyle, çğu Japnlar, yazar MtŞIMA Yuki'nun kılıçla kendi canına kıymasını gönülden naylar da, KAVABATA'nm gazla intiharını kadar çk beğenmezler. Başka bir deyişle, MÎŞÎMA'nın ölümü bir "sanat" layıdır, ama KAVABATA'nmki lamamıştır. Burada, Japnlar kendilerine özgü, ince bir ayrım yaparlar. Gerekçesini pek açıklamadan. Ölümden yuna güldürüye benzer ilkeler görülür. Renkli elişi kağıtlarından türlü yunlar, yuncaklar yapılması, ustasının elinde gerçek bir sanat lur. Origami ustası, "Penguen" kuşlarının arkasındaki buz dağının yerine bir Gtik tapınağı kyunca, arktik kuşlar çekilir "kalik rahibeler" çıkar sahneye. Kuyruğuna dkunulan "yeşil kurbağa" sıçramaya başlar. Ikebana, bir ev-sanatıdır. Ev kadınlarına yakışır bir çiçek düzenlemesidir. Ama, pstanede, pastanede, hastanede, istasynda, karaklda hemen heryerde karşılar kişiyi, *Burada da varım' der. Mevsimi, günü, tarihi söyler, plumun ruhunu, havasını yansıtır. Sankİ "Burayı evin gibi tut" demek ister. Kıyı-köşe bir lkantada çalışan genç bir garsn, knuklarından, öylesine güzel- bir üutum ve davranışla sipariş alır ki, yemeğin kadar güzelini hiç bir aşçı pişiremez. Güzellik, yeterlik ve yetkinlik ölçütü, sanatın nasıl yapıldığında saklıdır. IDEMÎTSU, bu ölçütü 6. s. tiemltsu, rne Etemai j ap an, ŞÖyle dile getiriyr: Tky: idemitsu, 1978, P.i78. "Güzellik y insanların [gerçekten] yaptığındadıri" Salt bu gerekçeyle, sanatlardan önce, Japnların güzellik anlayışından, güzellik duygularından söz açmak belki daha dğru labilir. GÜZELİN GELENEKSEL ADLARI VE SIFATLARI Batılılar, güzel şeyleri bireysel yaşantının algısalduyumsal yğunluğuna göre ayırırlar: "güzelce, güzel, çk güzel, lağanüstü, eşsiz güzel vb." Japnlar, güzel yaşantısının yğunluğu, şiddeti kadar, belki daha çk, güzelden aldıkları tada duyarlıdırlar. Güzelleri ve güzellikleri kişiye verdiği tada göre sınıflarlar.- er güzellik tadı için ayrı ayrı adlar ve sıfatlar kullanırlar (Tabl 1 ve Tabl 2), Japn bir dstun yardımıyla, bu ad ve sıfatlardan birbirine uygun düşenler nktalarla birbirine bağlanmıştır. Güzellik adları ile sıfatları arasında dikkati çeken rtak ilişki şibui (ham hurmanın buruk-acı) tadı'dır. Japnların gerçekten güzel bulduğu yada gerçekten Japn lan çğu şeylerde biraz "şibui" tadı vardır. urma gibi görünüşü kusursuz ama tadı hafif acı-burukçadır. Japnlar, eski bîr çay (raku) çanağında, yaşlı bir mimarlık yapısında, buğulu-gizemli bir ney (şakuhaçi) taksiminde bu tadı duyarlar. Zaman zaman ağlarlar bile. Diyalektik

4 20 BOZKURT GÜVENÇ 7. J. CONDON and K. KURATA, What is Japanese abut Japan, Tky: Şufunm C., 1976, pp Güzellik Sıfatları 7 Geleneksel Güzellik Adları (Nihnn bi) 8. JAPAN'S CULTURAL ISTOBY. Tky: M. F. A., 197, p.l. Anlamı Sıfat (tat) Kavram (ad) Tabl 1. Güzellik sıfatları Tabl 2. Geleneksel güzellik adları Tmurcuğun, baharın verdiği renkli, çarpıcı, gelip-geçici tat gibi. Kökün praktan aldığı tat: kalıcı, sakin, lgun, içine dönük am hurmanın tadı gibi (kusurlu) buruk-acı bir tat ş, temiz, düzgün, iyi, tam lması-gerektiği gibi Olgun, görmüş geçirmiş bilmiş, dünyevi bir tad am, kaba-saba, eğitilmemiş, lduğu gibi, yabansı, dğal bir tad (güzel lmayan güzellik) ade >Wabi CİJBİ-Ç /- -»Miyabi ŞıbuıÇ /J^.şıbumı \ > I^Şİbusa Kireg\i* y \ Sabi İki Yab Yugen Mn n Aware Durgun, yalnız, alçak gönüllü, ağırbaşlı, kusurlu güzellik: Çay shbetindeki dstluğun güzelliği. ş, IStİf ve ince narin bir güzellik. Zerafet. (eian Dönemi için geçerli) Acıveren, çelişkili, buruk bir çay. ya da güzellik duygusu. Bilgece, yalın terkedilmiş yaşlı, lgun, güzellik. Gizem, gizemiilik taşıyan, anlaşılmaz, büyüleyici güzellik, " şey". (Nğ ve zen sanatında) Dğa'nın kederi; acının güzelliği. (Snbaharın hüzünlü, tükenen güzelliği) 9. Y. KAVABATA, Japan the Beautiful and yself, Tky: Kdanşa Ltd., A. MALRAUX, Fr the Eternal Japan, me Eternal Japan by S. idekttsu, Tky! Idemitsu, 1978, p.viii. 11. E. FROMM, Çağımızın özgürlük Srunu, özgür însan, 1978, s.126. mantığın Batı düşüncesindeki ünlü paradksları gibi bir şeydir Japnların güzellik duygusundaki şibui. Çk çk güzel şeyler gerçekten insana acı bir tat, hatta dayanılmaz bir ürperti verir, "Krkunç güzel" deyimiyle anlatılan güzellik! Japn, lgun bir elma görünüşünde ve tatlı bir prtakal rengindeki Trabzn hurmasına benzetmiştir en güzelin tadını: am-hurmanın buruk-acısı: İçinde saklı sanki, er Japnun tutkusu, Renk, biçim, güzel duygusu, (- Yazarın Yrumu) KAVABATA'nın, "Güzel Japnya ve Ben-kendim" 9 adlı denemesinde seçtiği çğu güzelliklerde, "buruk-acı"nın tadı ve kkusu vardır. Malraux'nun "Snrasız Japnya" için yazdığı Önsözde belirttiği gibi belki "Japn Sanatlında çatışma yk!" 10 Ama Japnların en güzel buldukları şeylerde bir acılık, bir "buruk-acı" tat vardır. Japn sanatlarının güzelliği, duyulmak, duyurulmak, sergilenmek için değil; içten içe yaşanmak, duyumsanmak, bir grupla paylaşılmak içindir. Japn estetiği salt duyumsal değil sn derece duygusal bir estetiktir: Biçim, renk ve duygu bütünlüğü.' Budur, kısaca, Japn sanatının estetiği. Duygusal bütünlük, göaün gördüğü aklın kavradığı, durağan, değişmez, kusursuz bir güzellik değil; duygunun tanıdığı dğal bir gizem, bir büyüdür. Zen Budizmi incelemiş çağdaş bir yazar larak Frmm Japnlardaki dğa duyarlığını şöyle çiziyr: "Tanyerinde bir gül gncası... üstünde şebnem tanesi, İşte sularda, havanın az serince, Şafağın sökmekte, bülbüllerin cşmakta lması..,"

5 "BURUK ACI/URMA TADI" JAPON SANATI 21 Bunlar, Japn kültüründe klay algılanır, çkça yaşanır günlük laylardır. Japnların geleneksel larak en güzel buldukları Üç şey dğayla ilgilidir: (1) tepelerin ardından dğan-ay, (2) yağmur altındaki çiçekler, ve () karla örtülü bir bayır-manzarası. Güzellikle çağrışım yapan hurma, kök> çiçek, ve dğa'nın hüznü gibi ad ve sıfatların dğal simgelerle yüklü lması buradan, bu duyarlıktan kaynaklanır. Kuşkusuz dağdan ve dğadan çkça esinlenen ama gelişi-güzellik anlamındaki dğallığa hiç özenmeyen bu sanatın ana ilkeleri sn derece yalındır: önce, dğa gibi, sessiz ve yrulmaz bir yaratma süreci; snra, tüm çevresiyle kalıcı bir birlik ve bütünlüğe ulaşma çabası! Japn'un yaptığı-yarat tığı herşeyde sessiz ve derinden gelen uyum çabasının varlığı sezilir. Bu ilkelerin uygulama örnekleri, halk sanatı müzelerinde bl bl sergilenen samuray (savaşçı) giysilerinde gözlemlenebilir. Çeşitli malzeme ve tekniklerle yapılmış lan hafif zırhlı giysilerden herbiri sanat eseridir. Birer savaş gereci larak sanki birbirine benzeyen giysiler, tek tek incelendiğinde hiç mi hiç ötekilere benzemezler» Başlık Üzerindeki bynuzlar, yüzlük üzerindeki gözler ve süsler, savaşa giren samuray 'ı krku saçan bir yaratığa dönüştürür. Başlık, yüzlük, muzluk, klluk, bileklik ve dizlik gibi ayrı ayrı " parçalardan luşan bu giysi sanatı, savaşçıyı yalnız krumaya değil, düşmanı krkutmayı ve kaçırtmayı, öldürmeden kazanmayı amaçlar. Çünkü savaş sanatının amacı öldürmek değil, yenmektir. Samuray 'in görkemi yanında, Ortaçağ Avrupa'sının ağır çelik-zırhlı şövelyesi, tenekeden yapılmış bir yuncak gibi çelimsiz kalır. Japn kültürüne özgü güzelliklerin plandığı yerlerden başlıcası -ilk akla gelen müzeler değil- bir tür ylcu knağı-uğrağı lan riyokan'lardır. Knuğun karşılanmasına değin, küçük bir kasaba riykan 'ında (yadya da derler) geçirilen bir-iki gece, yitik güzelliklerin yğun bir sergilemesidir, Knuk-evi, sessiz., temiz ve güzel bir yapıdır. izmet, hem ciddi hem güleryüzlüdür. Bahçe Özenle düzenlenmiş, da zevkle döşenmiştir. Knuğun istediği yemekler, birbiriyle ve besinlerle sn derece uyumlu kapkacak içinde getirilir, dasında sunulur. Snra da yönetici gelir, yere ilişir; knuğun hizmetlerden hşnut kalıp kalmadığını Öğrenmek ister. 0 zaman riykan layının bir "Knuk ağırlama Sanatı" lduğu daha iyi anlaşılır. iç kuşkusuz ülkede / daha güzel knaklar, daha saygın knuklar vardır. Oysa her ylcu, mavi bncuğun gece kendisinde lduğunu sanır. Riykan 'in yeşil-mavi renklerle bezenmiş fur banysunda, sıcak suya girmiş lan knuk, pencere dğramasından ayna pervazına kadar, her yapı öğesinin mavi-yeşil renkte seramik silmelerden (çubuklardan) yapıldığını, mavi-yeşil çinilerle kaplanmış lduğunu dikkat edebilir. Seramikten yapılmış bir pencere dğraması, ya da ayna çerçevesi dünyanın her yerinde hergün rastlanabilecek, duyulmuş bir kültür lgusu değildir. Ama rası, Japnya'nın yüreğinde, prak pişirme sanatının beşiği, seramiğin anavatanı ise rada bu mümkündür.

6 22 BOZKURT GÜVENÇ PÎSMİS TOPRAK: SOYLU BİR GELENEK Sanat geleneğinin gücü, güzelliği ve değeri salt yaşıyla ölçülseydi, Japn seramik sanatlarına en eskisi (en sylusu) demek kuşkusuz dğru lurdu. Seramik (ya da keramik), en genel tanımıyle, çk eski bir prak pişirme sanatıdır. Japn adalarında yaşamış ataların bu sanatı bin yıl Önce (Câmn döneminde) başlattıkları biliniyr. Seramik, fayans, ve prselen, prak, pişirmenin artan sıcaklığı île elde edilen değişik ürünlere verilen teknik adlardır. Pişirme fırınının ısısı C'y e çıktığında tuğla-testi ve seramikler; C'de fayanslar-çiniler; C arasında prselen çeşitleri elde edilir. Pişirilen praklar, kum (silis), kil (kalin), ve kireçtaşı (kalker) karışımlarıdır. Pişirme (yakma) ısısı yanında, seç ilen prak harmanmdaki kum/kil/kireç ranı, pişen prağın cam, tuğla, yng, seramik, fayans, yada prselen mi lacağını belirler. Japnlar, Yayi (çeltik) kültürüyle (MÖ 00 - MS 00),. Çin'den yada Kre'den gelen yeni yapım tekniklerini klay öğrenmiş kısa zamanda bu sanatın en güzel örneklerini vermişler. Ancak Japn seramik sanatlarının bağımsız gelişmesi, Mmyama döneminde ( ) başlamış, "Çay" sanatlarıyle birlikte ve ünlü çay ustalarının yakın desteğiyle gerçekleşmiştir. İlk Japn prseleni, 1616 yılında, Saga ilinin Arita yöresindeki kalin (kil) yatakları bulunduktan snra üretilmiş. Usta SOKAİDO Kakiemn'nun başarılı ilk denemelerinden snra izen bölgesindeki fırınlarda hızlı bir gelişme görülmüş ( ), İmari limanından yüklendiği için, bu ürün "imari" çanağı larak tanınmıştır. Ancak yapım tekniği öteki yörelere yayıldıktan snra bu seramik "Kkütani" adını almıştır. Kiylu NOMURA Ninsei Usta, pişmiş. prak yüzeyleri üstüne altın ve gümüş işleme tekniğini geliştirerek Kiy'ya ün kazandırmış. Ancak Kiy seramiğine gerçek kimliğini veren Ninsei'nin öğrencisi KENZAN Usta lmuş. Yaklaşık 00 yıldan beri, çay-töreni ustaları.(cacin 'ler) seramik sanatının bilirkişileri larak kabul edilmişler, öyle ki, Çavan (çaydanlık) bugünkü dilde herhangi bir seramik çanak anlamına gelebiliyr. Çaydanlık beğenisi, tüm Japn seramiğinin renk, biçim ve dkusunu belirlemiştir. Bizen ve Sigaraki diye bilinen çay takımları, kaba görünüşleri yanında sağlam ve dayanıklı lmalarıyla da ün kazanmıştır. Çay törenlerinde tek renkli, yalın-ilkel görünüşlü, b.ilebile Çarpık, eğri, kusurlu yada kırık kapların kullanılması, "raku" diye bilinen ve yalnız Japnya'ya özgü, rustik görünüşlü bir çay seramiği geleneğinin dğmasına yl açmıştır. Raku, elde tutulması hşa giden, çayın rengini gösteren, sıcaklığını kruyan (sğutmayan) yumuşak bir kilden yapılmıştır. Endüstrinin getirdiği, vurguladığı, güzellik ölçüleriyle "kaba-saba" hatta "yavan" bir ürün.' Ancak ünlü bir ustanın imzasını (mührünü) taşıyan tek bir 12. L.P. ROBERTS, Ntes n japan, Ke» ra u fincanına bugün 1-2 milyn lira arasında değer Yrk: Museum f Mdern Art, 1971,, -,,, 12 ^ PP.4-6. bıçılmektedır.

7 "BURUK ACI/URMA TADI" JAPON SANATI 2 1. Y. KAVABATA, Japan the Beautiful and Myself, Tky: Kdanşa Ltd., 1969, p.74. "EL YAZISI - YÜZ AYNASI" Japnlar "Kişinin fırçası kişiliğin aynası" derler. Bizim "Kişiyi işinden bil, sözüne aldırma" anlamında bir deyim. Bununla, Japnlar, "Kişi fırçasından ya da çizgisinden bellidir' demek isterler. Ünlü bir Dğu bilgesinin, kendisine öğrenci lmak isteyen delikanlıya, "ele biraz knuş ki seni tanıyayım" demesi gibi, Japn insanının kimi-kimliği, yeteneği, kişiliği çizgisinden anlaşılabilir. Çanak-çömlekçilik en eskisidir ama yazı (f ırça-çizgi) geleneği tüm öteki sanat ve becerilerin kuşkusuz en saygınıdır: Yazı fırçayla yazılır, resim fırçayla yapılır, imza fırçayla atılır, ipekli dkuma fırçayla byanır. Japn şiiri, bir ses-söz sanatı lmaktan çk, bir yazı-fırça sanatıdır. Şiir, söylenmez yazılır, dinlenmez kunur. Gözle varılır şiirin tadına. Nbel kazanmış KAVABATA, "Güzel Japnya ve Ben Kendim" adlı denemesinde, "Benden anı larak birşeyler yazmamı isteyenlere rahip DOGEN*in şiirini yazarım" diyr: _/ "Baharda kiraz çiçekleri Yaz mevsiminde guguk, Güz, Ay mehtabıdır K a r düşünc.e, beyaz SOğuk Duru temiz, piril piril." Kuşkusuz her sanat gibi, "Şdö" adı verilen yazı sanatının da genç yaşlarda başlayan, yaşam byu süren, kendine özgü bir eğitimi var. Şdö f büyük by, kaim bir fırçayla özel beyaz kağıtlar üzerine siyah çizgiler çekerek başlar. Yeni knuşmaya başlayan bebeklerin anlamlı-anlamsız sesler çıkarması gibi, Şdâ deneyerek, yazıp-bzarak Öğrenilir. Öğrencilerin mekân duyarlığı geliştikçe, el ve fırça egemenliği ile kişiliğini kağıda yansıtma gücü arttıkça, kağıt byları, fırça ve çizgiler küçülür. İnce fırçaları genellikle büyük ustalar kullanır. Yazı ve geleneksel resim sydaş sanatlardır. Genellikle açık renk kağıt üzerine, is-karasından yapılmış ve sulandırılmış siyah mürekkebe bulanmış fırçayla yazılır. at (hattat) kamışından farklı larak, Japn fırçası elde gevşek tutulur ve tüm bedenin hareketiyle (el-kl-muz birlikte) çekilir. Bu yüzden yazı, yalnız baştaki düşünceyi değil, bedendeki duyguları (birikimlerigerilimleri) dile getirir: Japn insanı iç dünyasını yansıtmak için kulda, kul-dışında, kul-snrasında, hayatı byunca yazar. Başkalarını yazılarından tanıdığı gibi, kendi yazısında kendini kumayı, yrumlamayı da öğrenir. Yazı yazmak, Öteki geleneksel sanatlarda lduğu 14. Yunus Enare'de rastlanan bir dize. gibi, "Benden içeri lan ben" 14 le knuşmak, tanışmaktır. Kişinin ruhunu yüzünde görmesidir. Tanrılı dinlerin önerdiği "kendini bil"mektir. 15. R. ÇIBA, irşhige's Tksid: in Print and Petry, Tky: Charles E. Tuttle C., 1978, p. 1*9. Sanatçı ÎROŞİGE'nin Tky-Ky menzil ylculuğunu anlatan dizi resimleri, çağdaş yrumcular tarafından seçilmiş şiirlerle birlikte yayımlanmıştır. Ozan çiy-ni' rain yağmur hayku'su şöyle; "erb ir şey I eri Güzelleştiren Bahar Yağmuru!" 15

8 24 BOZKURT GÜVENÇ "KİŞİNİN FIRÇASI - KİŞ İLİĞİN AYNASI" "Şva hi nari:" -Japn Sözü Yazı öğretmenim KITAMURA SAN hafta snunda yazdığım'"güz yeli" anlamındaki alıştırmalara tek tek baktı, düzeltmeler yaptı. "Açılmaya başladınız, iyi. Mekân ve. fırça denetiminiz gelişiyr. Güveniniz artıyr." 1 dedi. Sn alıştırmanın üstüne, kırmızı fırçasıyle içice iki kıvrak yuvarlak çekti ve ekledi: "Güzel.*" Kutu 1 Şekil 2. Japn fırçası: Elde gevşek tutulur, tüm bedenin hareketiyle çekilir.

9 "BURUK ACI/URMA TADI" JAPON SANATI 25 insanın srası gelir: "Bahar yağmuruna ne lmuş?" Çünkü bir eksiklik, bitmemişlik var şiirde. Oysa resim yada yazıdaki duygu bütünlüyr, şiirdeki eksikliği. Japn şiiri, duygu ile düşüncenin dğadan kaynaklanan bir esinle birleşip bütünleşmesi, kağıda dökülmesi, bir anlamda resimleşmesidir. Batı şiirinde, kuyan seste planan gizem, Japn şiirinde salt çizgidir, fırçayla anlatılır. Fırçanın tutuluşu, el-kl-bedenin uyumlu hareketi, fırçanın kağıt üzerine bastırılıp yayılması, fırçanın eğilip dğrulması, çizginin başlaması bitmesi, incelip kalınlaşması -yalnız düşünceleri değil- duyguları da serer rtaya. Çalgı aletlerini knuşturan müzikçiler gibi, Japnlar fırçalarını knuştururlar. Bu yüzden, çizgiye ve yazıya duyarlıdırlar. Güzel yazan bir Japnun fırçasını, elyazısını İzlemek, sevilen bir şiiri yada şarkıyı yeniden duymak gibi güzel bir deneyimdir. Dilin belleğidir yazı. Unuttuğu bir sözcüğü anımsamaya çalışan Japn, gözlerini kapar, eliyle havada çabuk birşeyler çizer ve hemen bulur. Ş, şi f ki gibi çk anlamlı ses ve heceleri söyleyen kişi, hangi anlamı düşündüğünü, hızlı bir (fırça) çırpmasıyle belirler. Gerekirse, çk önemliyse yazar da - tahtaya, kağıda! kez anlaşılır dediği, demek istediği. Yazı ve fırça sanatlarının biraz daha özgürcesi demek lan resim sanatları ise, biraz aşağıda özetlenmektedir. Ancak resim sanatının.zengin kaynaklarına girmeden önce şekersiz içilen Japn çayının "buruk-acı" tadına şöyle bir bakmak gerekiyr. CAY VE ÇAY SANATI Önce Çay. 1 Çünkü kime gidilse Japnya'da neye başlanmak istense Önce bir kap acı çay sunulur. Rmantik eğilimli Japnlara göre, Çay ve çay törenleri, geleneksel kültürün "en güzel" kalmtısıdır. Devrimci gençlere, gelecekçi eleştirmenlere göreyse çay, işlevini yitirmiş, anlamsız bir rtudur. Tplumsal gerçek, kuşkusuz, bu iki uçun arasında bir yerlerde lmalı. alk dili, güvenilir bir 16. K. OKAKURA, çayname, Istanbul: Remzi, seçici larak, "Çayı-eksik" diyr - in s an dramına duyarlı lmayan kaba, bencil kişilere. Türkçesi, "kapaksız kaynamış" yada "az demlenmiş" labilir, 17. L.P. ROBERTS, Ntes n Japan, New Yrk: Museum f Mdern Art, 1971, pp Çay (Ça, ta, the, tea), Çin kamelyası (Camellia Sinensis) diye bilinen bitkinin kurutulmuş yapraklarından yapılan çk eski bir ilâç ya da içkidir. Kaynağı Çin lan bu içki, ilkkez VIII yy'da getirilmiş Japn Adalarına, Zen rahibi YOSAİ, Çin Çayını Japnya'nın ulusal içkisi yapmış,^çay üstüne yazdığı ünlü denemesinde şunları söylemiş, YOSAÎ (1214 yılları): "tnsan varlığının en etkili ilacıdır çay. Uzun ve sağlıklı bir ömrün gizemidir. Beş rganın başlıcası yürek, tatların başlıcası acı, acıların başlıcası çaydır. Bu yüzden yürek, acı şeyleri, acı-tadını sever... öyleyse sağlığını, gücünü ve ruhunu krumak için bl bl çay iç..." 17

10 26 BOZKURT GÜVENÇ 18. K. OKAKURA, çayname, Istanbul: Remzi, 1914, p.22. Ev yapımından mimarlık sanatına, bahçe düzenlemesinden görgü kurallarına, giyira-kuşam beğenisine, resimden seramiğe, tüm yaşayan sanatlar ve sanatçılar çay kültüründen etkilenmiş ve Japn çay-harmanının birer öğesi lmuşlardır, öyle ki, güzel tatların en güzeli, yüeesi sayılan şibui (ham-hurmanın buruk-acısı) de bile biraz çay-tadı biraz çay-kkusu vardır. "Çay töreni" ancak XV yy'da Japn yaşamında bir değer Jtazanmağa başlamış. Ama etkisi, etkinliği günümüze değin ulaşmıştır. Beğenileri uyuşan bir kaç yakın dstun, pazardan ve pazarlıktan uzakça bir köşede biraraya gelip çay içmesi, shbet etmesi, duyguların, dyumların en beğenileni sayılır. Eğer çay, bir çay ustasmca düzenlenmişse gerçekten güzeldir. OKAKURA, "Çay bir sanattır, nun güzelliğini ancak usta bir el çıkarır rtaya" diyr. Dğru ya eksik! Usta yetmez.'knukların da sanatı bilmesi, gönül ehli lması gerekir. Bu birliği, duyarlığı veren eğitime "çay töreni"denir. Turkçe'Me adı, yankısı var: "Gönül ne çay ister, ne çayhane Gönül ahpab ister, çay bahane. " Çay töreninin ilk büyük ustası, Zen rahibi ŞUKO ( ) lmuş^ Çay törenine, yalınlık ve ölçü kurallarını getiren ŞUKO önceki başkent Kiy'da. "ulusal hazine" sayılan TgGd'nun mimarıdır. ÇAY TÖRENİ EĞİTİMİ Kutu 2 Zengin Çin Seramikleri klleksiynu ile tanınan ÎDEMİTSU Sanat Galerisi f nde salı akşamları yapılan çay eğitimine bir süre gözlemci larak katıldım. Galeri'deki sergi salnlarının önündeki geniş turma-dinlenme hlünün içerlek bir köşesi, yerden biraz yükseltilmiş, kmna 'lu, tatami 'li, dğal (pencereli) aydınlatmalı şirin bir çaşitsu (çay dası)'ya dönüştürülmüştü. Bitişiğinde bir Yritsuki (çay cağı) vardı. Yaşlı (60-65), güleryüzlü, tatlı dilli bir Çacin (çay ustası) anım, 5-6 genç kız ve 2- erkek öğrencisiyle 4-5 kez burada buluştu. Galeride memur yada uzman larak çalışan öğrenciler, ustanın denetiminde birbirlerine ve knuk seyircilere çay yapıp sundular, birlikte içtiler. Ama çay bahaneydi sanki. Aslında, diz çöküp puk üstünde turmayı, sendelemeden kalkmayı, yürümeyi, köşe dönmeyi, ayakkabı çıkarmayı, daya girip çıkmayı, çanak tutmayı, çay sunmayı, selâm vermeyi, gülümsemeyi öğrendiler. Kısaca, Japn görgüsünün temel ilke ve kurallarını yaparak öğrendiler. Salt dğruları değil, en güzel hareket ve davranışları pekiştirdiler. Bu törenden çk bir eğitim semineriydi; asıl törene hazırlıktı. Eğitimin snunda, Usta'nın kendi evinde bir çay çağrısı düzenlediğini de duydum ama katılamadım. Töreni kaçırdım.

11 "BURUK ACT/URMA TADI" JAPON SANATI L.P. ROBERTS, «tes n japan, New Yrk: Museum f Mdern art, 1971 p, L.P. ROBERTS, Ntes n Japan, New Yrk: Museum f Mdern Art, 1971, p L.P. ROBERTS, Ntes n Japan, New Yrk: Museum f Mdern Ar.t, 19.71, p,2. "Ulusal hazine" Japnların en yüksek kültür ve sanat değerlerini (eserlerini) ayırmak, tanımak, krumak için kullandıkları bir değerlendirme simgesidir. Ne var ki, çayı bir sanat yapan, en ünlü çay ustası SENNO RikyG ( ) lmuştur. Bugün bile geçerli^lan çğu çay töreni kurallarını ve çay-görgüsünü RÎKYU Usta geliştirmiştir. Knuklarına altın kaplarla çay sunan İmparar Vekili (kanpaku) ideyşi'nin yab (kaba) beğenisine karşı kesin tutum almış ve çay ruhunu şöyle özetlemiştir. "çay tadı: Ot kkulu çardakta:" 1 "Çay ruhu" çardakta ya, sanatın kendisi nerede, nasıl bir şey? Bu knuda çk şey yazılmış, söylenmiş. En yalını, en güzeli yine RÎKYU Ustadan: "Kaynat suyu, Demle çayı; îşte sana Çay sanatı; "epsi bu mu gerçekten? 11 Çay sanatının gizemini sran kişiye şunları da açıklıyr: "-Kömürü iyice yak ki su gereği gibi kaynasın. Su iyice kaynasın ki çay gereği gibi demlensin. Çay iyice demlensin ki tadı güzel lsun. Çiçekleri öyle ky ki vazda büyüyrmuş gibi dursunlar. Çay dası, yaz sıcağında serin, kış sğunda sıcak lsun. Çayın yk başkaca bir sırrı. -Ama, ben bunların hepsini biliyrum. Demiş meraklı kişi. -Bunları iyi bilen biri varsa nun öğrencisi lmağa hazırım" demiş, Usta RÎKYtİ. 21 Kurallar, ilkeler knabilir ama nların öğrenilmesi, güzelce yapılması Ömür alır. Çay töreni için, Özel bir çay bahçesinde özel bir çayevi (sukiya) tasarlamış SENNO RikyG. Çay dası (çaşitsu), çay-cağı (mizuya), bekleme dası (yritsuki), bahçede dar bir çay ylu (rci), çay çanakları (çavan) ile çay knuklarından luşan bir sukiyaj Sukiya, sözcük anlamıyla, "sanatsız yapı" demektir. Buradaki gizem "sanatsız sanat" tadır. Gösterişli, renkli, çarpıcı lmayan ya da caf-caf a, cilaya gerek duymayan sanat gerçek sanattır. Çay ustası SENNO Rikyu'nun tasarımına göre, çayevi, çay bahçesiyle dünyadan syutlanmış, küçük bir yerdir. Çk dar bir kapıdan girilir eve. İçerisi derli-plu, sn derece temizdir. Görünürde eşya yktur, rtalıkta. Duvarlar yalın prakla kabaca sıvanmış, lduğu gibi bırakılmış, badana-bya yapılmamıştır. Tavanlar bambu ağacıyla; çatı, tla örtülüdür. Çay dasındaki başköşeye (Tknma) bir ÇİÇek demeti knmuş, güzel bir yazı yada resim asılmıştır. Kapısı çıkarılmış bir yüklük (dlap) görünümündeki- Tknma'nun köşe taşıyıcılarından biri, dış kabuğu syulmamış, eğri-büğrü bir mruktur. Duvarlardaki küçükby pencerelere, çay töreninin belli sahnelerini aydınlatacak özel sahne (spt) ışıklan gibi açılmıştır. Kullanılmış malzemenin çğu dğada bulunduğu gibidir. Oysa dğallığa özenme yada öykünme yktur. Tprağın,

12 28 BOZKURT GÜVENÇ ağacın nitelikleri için gerekirse aylarca uğraşılır. En uygunu seçilir. Çay bahçesiyle çay evi, eşi zr bulunur bir alçak gönüllüler çifti luşturur; özgün bir şibui tadı verir. erşey dğal ya da yalındır, yalin lmasına. Ama sözün dğrusu, endüstri çağında sağlanması ldukça pahalı görünen bir yalınlıktır bu. Yetmiş yaşına basan RÎKYU Usta'nın devrin güçlü adarm iyerşi ile arası açılmış. Yakın dstlarını bir çay shbetine çağırmış. Kendi çay çanaklarını nlara armağan etmiş. Knuklarını uğurladıktan snra, kendi yarattığı güzel dünyada yaşamına sn vermiş. Usta gitmiş, adı-sanı, sözü söylencesi kalmış. Denebilir ki, Japn insanı, RÎKYU Usta'nın acıklı öyküsünde şibui (ham-hurmanın buruk-acı) tadını buluyr. Şekil. Daibutsu: Yüce Buda Anıtı, Nara, VIII yy, "Krkma iste" diyr Buda, "İstediğin verilecektir!" Bilgelik kimsenin tekelinde değildir. erkes Buda labilir.

13 "BURUK ACI/URMA. TADI" JAPON SANATI 29 YASAYAN SANATLARIN KAYNAKLARI Yaşayan sanatların kaynağı resim (fırça) sanatıdır. Uzakdğu resim sanatının başlıca iki türü var: Duvara ve düşeyine asılan resimlere Japnlar kakemn (asılan), bir elle açılıp ötekiyle sarılan ve yatay bakılan resimlere emakimn (sarılan) diyrlar. Kakemn, bizim resim ve tabllarımız gibi, bir bakışta tümüyle görülür. Emakimn ise, yatay ve açılan-sarılan bir dizi resim, çizgiler öyküsüdür. Bir bakışta ancak iki rul arasında açık duran bölüm görülür. er resim, öykünün bir sahnesidir. Japn ressamı yere diz çöküp turur. İpeğini kağıdını yere, ya da alçak bir masaya serer. Fırçalarını, byalarını, mürekkep çubuklarını el altında tutar, sağına sluna dizer, öyle çalışır. Geleneksel resim, sulubyaya çk benzer, renkli mürekkep ve byalarla yapılır. Sumi adı verilen siyah mürekkep ağır yağlardan, yada çam çırasından elde edilmiş is karasıdır. Geyik bynuzundan yada balık derisinden çıkarılmış bir zamkla karıştırılarak, ince mangal kömürüne benzeyen bir çubuk yapılır. Sanatçı, bu çubuğu, arduvaz taşından yapılmış bir mürekkep eritme tabağı (suzuri) üzerinde, su ile ileri-geri ezerek eritir, istediği kıvama getirir. Renkli mürekkepler de aynı teknikle elde edilmiş dğal byalardır. Fırça (fude) sapı, bambu dalından kesilmiş, içi bş, yuvarlak bir çubuktur. Fırça, tavşan, geyik, at, kyun yada sincap kılındandır. Ucu nkta gibi ince ve sivridir. Sn derece duyarlı bir araçtır. Tutuştaki en küçük basınç değişikliğine yanıt verir. Tutuşa göre çizginin kalınlığı, kyuluğu, derinliği, ve kapatma gücü değişir. 22. eian ve Fujivara ve diğer "tarih/ kültür/sanat" dönemleri için Bkz: Facts abut Japan Series, A Chrnlgical Outline f Japanese isry, Tky: MFA, 1977, N L.P. ROBERTS, Ntes n Japan, New Yrk: Museum f Madem Art, 1971, p.4. Nihngi tarihine göre İlk ressamlar ve seramikçiler MS 588 yılında Kre ülkesinden gelmiş. Prens ŞOTOKU'nun 607 yılında Çin'e gönderdiği grup içinde sanat öğrencileri de varmış. Japnya'daki fıça-çizgi geleneğini ilk başlatanlardan çğunun bu öğrenciler lduğu sanılıyr. eian döneminden kalan en eski resimler, Buda dininin saygın büyüklerini simgeleyen gizemli "mandara" çizimleridir. 0 kadar kutsal sayılırlar ki hemen hiç sergilenmezler. Geç eian ya da Fuji vara döneminde, sanatçılar ariskrat bir saray çevresinde planmış. XI ve XII yy'da yeni bir Budizm sanatının başladığı biliniyr. Bu resimler de kadar değerlidir ki, görülmeleri zrdur. Fakat, resmî ve kutsal Buda geleneği yanında, ünlü "Genci*Öyküsü"nü resimleyen b ir "Yama-e" geleneği luşur. Saray sylularının günlük yaşamını yansıtan resimler, emakimn tekniğiyle yapılmıştır. Fırça geleneğinin en sevilen örnekleridir bu resimler. Rbert'e göre, bu başlangıç bir dönem s-nraki Mmyama Sanatının ylunu açmıştır. 2 Siyah (sumi) mürekkeple yapılan sulubya tekniği, Budist kitapların elyazması çğaltılması sırasında geliştirilmiş.

14 rt it?r pr m : *n a- csi rt> - : f. rt * C: 'l» OQi i- M- (- N i-t «en 1 - ^ D r 0Q< O (-" 1 ' > en ı-t ı-t - a. i i rt - fl> td ^ 00 rt M- > p ifl i ' CT rt N hf?r * c 1 O "CO i-- e: i-1?t -OW rt> E c - P t; N h" <-l * *?^ NOQ ". d hj (1 i-l tr - - N *?S N v- c d C «en Ü ET c?r hi "W PI a- w c ^ cr : ff p - «c fu a. i-t ft) -1 e: c:»g pi?r a. i-i C_i?Tfl ^ - N. c: < *C0?r rti f-j -t- i-l 00 rt> c: CO a*, "^»?T"0 c:. a» O I ' i i-i cr rt PTat 00i CvnO C * PT 7T!-> I-» (- 1-4 p. CD - : -^ü N "O * C: ^. a * d: i-" K <: M *î - i O ^ P O i-t * t pr» N N * (- a tu cu < 4 > CSt (U * i-if p.?r ^ pr rt> c <y> W w?r -» - _ < r-f (D rt> N w?r i-t rt) <: I-! 00 re?r rt - i l-t (t> i-i N. M d: ft> * ^ i-h <?5 en : 00 CO Cd /-v a. w f rt) c N e: ı-t t-1 ı-t p. C a- rt ı-t ^ d: n <; rt (b t c r 1 K b EU &. C O (- -E ><: : > i OQC " 'Kfl e rt) I-" a [0 p. ht u«- VI ^ c M. O 7T* ~^^ N - p t-> < <<!?T O (- ft. i_. I-t > O: (-» < cr W 5 c i-i i "< d : - d - i-t c i > c d *»t (5 y. m i «* t-*, rt : * î^ t-1 *» ' cr a.«pr 5 ^ rt (-"^rt O - t->. ' d: (DCO V f-1 hj h-' 1 ' " P i-l w«* C: rt P- - N pi -*0 i-l 1-- i-i. N - h1 O" CJ* * "-» O (-". - Q* «rt I- 1 ' h*.*0 hi 1-" td M> M v» pr^ 1 ' OflKO C!^ h-< * (D»- < "<! - K CL - h-"o rt) f? 'P " ı-t»-t ««0 < t» - - (ü p- tu *a a-» B p. g i-h ^ * i-h p. a* l-l?t*!- CO p. " " " C i-t i< ft. : i?r V en!- rt C c B rt) w pi tu - - rt w W d: ri **J I-t i C0 * O. d ^ - * i-t i-i K* io rt> * d; rt S.?r D* p, P * P^ er " i rt 0: i 7T «0* d CT (Ü O I W Oi-i > * *<i i-t i td (a rt h* * I-i - ^ I-" d n d. d E) '» I-" "CO i- 1 n << M N rt TT?r u - c l-"- i-l < pr - w rt) rt d ^ a. p. n> - xn rt?r i-t rr i-t e O K i j * i - pr"* 1 >- [u io r rt >- rt h-> m (- < 7? i-i f- - O v> t ** ^ «. N f i-t ^~» ^ v ^-^ * ^-^ W t - U M ^ ' ' - -*~s rt Û) - a Û) rt c " iqc rt Ki pr K< ) Q ft) d KJ a a t KJ K, h-u Q K. d M }J j. M!vfr^h-fr I * * Kd 4 >? c O: : h- tv :» *-> E a* i-» i-t PT* i-i u» c i-i (D O: i-?r pî* pr* C - - O - ^ vrf c s?r pr - m a 5 rt O: ^ rtr N ı-t ><n O 0 - rt i-1 td ><n pf P? l-^i-o (1) * - - " B -<» (- rt lw m I W p m ıt.tı?r - f-. (1 M - w?î* d M J ^ ^ S 4 S,u <; *> " i-1 O O. - : M ı-1 çeklere k akımlara üketnmelli pr?r tu i-t "CO ico t 1 a c crw c CO : ^ >-' rt> V - (-J - I-i CO rt f i-t a. ı-t rt 7? a* N - t- 1?r I-l - 00 io r fi f- 1 * < 00 f-t tö : " > rt - O - rw d: d: a. 00t C utn rt C i-i Cd d to C 00< I- 1 : N 1 d a h-' OOC - : t- 1 * > M c I- 1 ç_ pr rt rt 7T > h- 1-1 '"to ito - W ^ - cr -?r a. - re D- : d: N""» O h- 1 CO c Ö «Q rt l-* i-t K V C-i mi h-* i-i "0 M- O t/ı cu (u rt?r - - r i 1 M- CO C_ TJ 1 O ft. O OW O: t r rt) l-j : N I-t a. M- " 1 i-i - CW c - pr a d 7? - d JM 7? rt O: d mı ı-i ı-t d: NM *C5 a. : - «rt <! 7^ d: h- 1 rt d: l-t EJ vs rt i-t d ET <! O < l-t rt> :" «^î»- i I-" fl) 0 M-?r N - rt - <-. O i- 1 O O 5 "» rt c i-i i-i O a. p. O GQi - M ft. a d << 00 r i-l "- ' t-> 00< S; & h 0 DJ 0 M. s~^ h- 1 w VO r t t- 1 Uı -J UJ V <- C T C M ^Q Ü 0 05 i pi i-i rt c rt l 1 i l-t (D h" P c (-.?r ^ rt) I- 1 I- 1 rt) rt) a-. h-^s i-t i-1 " 1 "CO i-l?r CT* d - OJ a : (-

15 "BURUK ACI/URMA TADI" JAPON SANATI 25. T. AKIYAMA, La Psinture Japnaise, Geneve: Skîra, Klasik (akademik) Japn Resmi larak bilinen KANO kulu da bu dönemde kurulmuş. KANO Masanbu ( )"nun başlattığı akımı, Kan ailesi XIX yy'a kadar, en saygın gelenek larak sürdürmüş. Ed ( ) döneminin, kent: yaşamına getirdiği yeni devinim, Ukiy ("yüzen dünya") kavramıyla anlatılmıştır. Yeni burjuva (tüccar)'larm güçlenmesiyle yeni değerler ve akımlar luşmuştur, ukiıj lgusu tüm sanatları etkilemiştir. Ancak KANO Eiku, renkli, süslü ve çarpıcı Mmyama kulunu biraz daha sürdürmüştür. Bu arada hem sylulara hem de halka (burjuvalara) berşeyler veren Statsu-Krin kulu rtaya çıkmıştır. SOTATSU ( ), her dalda başarılı lan üstün yetenekli bir Rönesans sanatçısıdır. Resimden seramiğe, lake'den dkumaya değin hepsini denemiş, MARUYAMA öky ( ), Batı etkisi altında, Batı ile Dğuyu uzlaştırmayı denemiş, başarılı lmuştur. 26. J. NUMATA, et al., acceptance f Western Cultures in Japan: XVI-XIX Centuries, Tky: ICEACS, Ozan YOSA Busn ( ) ve IKENO Taiga (172-76) gibi ünlü sanatçılar Nanga (Güney. Çin resmi)' geleneğinde "aydm-kişi" resimleri yapmışlar. Yaşam ve sanat birlikte UKÎYO-E'ye yönelmiş. Ressamlar da, yeni rmancılar gibi, kent hamamlarındaki, "yeşil evler" deki, eğlence-dinlence yerlerindeki şen ve cşkulu ruhu yakalamaya çalışmışlar. "Şunga" adı verilen açık-saçık aşk resimleri mda lmuş. Ukiy-e resmine ilgi artınca dizi-baskıya geçilmiş. Sanatçı M0R0N0BU (L ) siyah-beyaz (tek-renkli) baskıyı gerçekleştirmiş yılında iki renkli, 1765'te çk renkli baskı tekniği geliştirilmiş. (1774'de yayımlanan Japnca ilk "Anami Atlası"nm yeni geliştirilen bu tekniklerle basıldığı düşünülebilir), 25

16 242 BOZKURT GÜVENÇ 27. M. KUVABARA, Jssâ iyakutay, Tky: Ivasaki Bijutsusa, Saygıdeğer sanat eleşt irmenlerince "resimci" (grafikçi) sayılan ressamlar ARUNOBU, KÎYONAGA, UTAMARO, ŞARAKU, AKUSAY ve IROŞIGE aslında Ukiy-e sanatçısı idiler. Yaptıkları dizi baskılarla Batıya ulaşan XIX yy snu Fransız Resmini etkileyen sanatçılardır, bunlar. En ünlüleri OKUSAY ( ) ve İROŞIGE ( ) dir. Ressam OKUSAY' in ünlü, 6 değişik "pz"da Fuj i-dağı resimleri, "Kadın Desenleri", zamanında "Resimli Ansiklpedi" diye anılmış 15 ciltte planmış karikatürleri vardır. Bir Ukiy-e sanatçısı bile sayılmayan VATANABE Kazan "iss yakutay" (Günlük Gerçekler) diye bilinen resimlerinde, Tky'nun en yksul sınıfını çizmiştir. Bugünkü ölçülerle "plumcu", hatta "devrimci" bir sanatçı sayılması gereken Kazan, tutuklu bulunduğu hapisanede yaşamına sn vermiş. Özetle, Japn sanatının kökleri çk eski ve zengin kaynaklara uzanıyr. Bu sanatın türleri, temaları dönem dönem değişmiş, gelişmiştir. Ama knusu hep insan. lmuştur. Prtre, sanatının derece gelişmiş lması, belki de, sanatçının "Kendini bil"me tutkusuyla açıklanabilir. Japn sanatçısı açıklamamış ama anlatmıştır. O herşeyin ölçüsü lan insanı sevgisikavgasi, duygusal iniş-çıkışiarı, sevinei-kederi, düşleri-tutkuları, varlığı-yksulluğu içinde yaşayan kendi Özgün insanını anlatmış. Evrenseli aramamış ama kendi insanından "İnsan "a ulaşmıştır. BAÇELER VE ÇİÇEKLER 28. B.. CAMBERLAIN, Japanese Things, Tky: Charles E. Tutele C., 19 77(1905), pp.55 n,56. Japn Bahçesi dünyaca ünlü bir sanattır. Öteki ünlüler gibi ne tür, nasıl bir sanat lduğu çk iyi bilinmez. Gizemli bir sanattır. Bu yüzden tek bir "Japn Bahçesi" yerine "Japn bahçe sanatları"ndan sözetmek belki daha dğru labilir. Gerçekten de, Japnya'da yaygın bir dğal manzara (San-sui: dağ-su) duyarlığından çk çeşitli çiçek düzenleme kullarına uzanan türleri içine alan geniş bir "Bahçe sanatları" ailesi vardır. (Bkz: Tabl ). Japn dilinde, "dğa" ve "sanat" karşılığı özgün kavramlar lsaydı; bu sürekliliğe "Dğa Sanatları"da denebilirdi belki. Ama ikisi de yktur. Bahçe sanatının üç rtak Öğesi vardır: prak, su ve bitki! Başka bir deyişle, canlı ve cansız dğa, dağ ve su (sansui) ya da manzara. Dağlar genel kural larak ağaç ve rmanla örtülü lduğu için, sanatın üç ana öğesi insan-yapısı bahçelerde daha klay görülür. Bahçe sanatlarının amacı, dğal sansui'den alınan güzellik tadının insan emeğiyle yaratılmasıdır. Japnlar bu yaratma işinde, ulusal parklardan tek bir saksıda yaşatılan minik rmana değin değişik ölçek ve türleri denemiş hepsini de geliştirmişlerdir. Yöresel "Beylik isar" (kale) çevrelerinde kurulmuş lan ira-niva (va) bahçelerinde ki dğal ve yapma öğeler birbirinden ayrılmayacak Ölçüde dengelenmiş, bütünleştirilmiş tir, Bahçedeki hüyük benzeri küçük tepecikler dağları, gölcükler dğadaki suları (deniz, göl, akarsu ve şelale gibi); küçük by (bdur) ağaçlarla kaya-ysunları da

17 Türler. Dğal Yapma Miny atür (Engei) Bahçeler Öğeler Sansuî (Manzara) ira Niva ((Düz Bahçe) Kare-Sansui (Kuru Manzara) k-niva Bnsay (Saksı) îkeban (Vaz) Ye-r Dağ Tepe-kaya Kara kaya Su Deniz, Şalale Göl, Gölcük, Su (avuz) Kum-Çakıl Tepside Bahçe Mdelleri Saksıda Cüce ve Yaşlı Ağaç Vazda Düzenl Bit'ki Orman Ağaç Ç inr ysun (Maketler) Yetiştirme Yaprak Çeşitler/ Özellikler ölçek Dğal (Ulusal) Parklar Gezin t i/ ve Görüntü Bahçeleri 4 T Avlu Bahçeleri (Birin Niva Mdelleri ^ 0 * Tek Ağaç/ çk ağaç (Orman) Küçülüyr îkenb Sögets 0 hara K-riy

18 244 BOZKURT GÜVENÇ canlı dğayı simgeler. Bu simgeler, aslında, yarı dgalyarı yapmadır. Canlı öğeler dğadan alınmış ama insan eliyle seçilmiş, insan emeğiyle gerçekleştirilmiştir. ira-niva bahçelerinin, gezinti ve görüntü (manzara) bahçesi larak bilinen başlıca iki türü vardır. er iki tür bahçede de asıl amaç Sansui 'nin yaratılması, yaşanmasıdır. Gezinti bahçelerindeki manzara, belli bir yl ve yörünge izlenerek birçk nktadan görülür. Küçük by bahçelerde ki manzara, belli gözlem duraklarından görülecek biçimde tasarımlanmış tır. Manzara bahçelerinde, küçük de lsa, bir gezinti (tur) ylu vardır. Ünlü Köraku-en (Okayama ili) bahçesinde, kadar ünlü lmamakla birlikte belki nun kadar güzel lan Ritsurin K&en (Takamatsu ili) bahçesinde, Bahçenin tümünü çepeçevre görmeye elverişli manzara-seyir tepecikleri vardır. Tepeye döner bir ylla çıkılır. Oradan tüm bahçe,bahçenin en güzel köşe-raanzaları görülebilir. Ritsurin Köen bahçesindeki gezinti turunun tam rtasında, bir kap çayın sunulduğu güzel bir çayevi de vardır. Oturanlara yalnız çay değil, çevredeki güzel manzaralar da sunulur. Kiy'nun gezinti bahçelerindeki köprüler'tam rtadan zigzaglı (sahanlıklı yada köşe-dönemeçli) yapılmıştır. Köprünün rtasında durulur, sağa ya da sla dönülür. İşte durulan yerden, bahçenin en güzel manzaralarından biri görülür. Köprü manzarayı göstermek için rtadan kesilmiş, yarımlardan birisi kaydırılmış ve bir "manzara durağı" yaratılmıştır. Köprü dümdüz gitseydi, manzara belki hiç görülmeyecekti. Japn bahçesinde, nerede durulacağını, nereye çıkılacağını ne yöne bakılacağını gösteren işaretler yktur. Ancak yl, ylcuyu raya dğru götürür; görülecek manzaraları tek tek gösterir. Güzel manzara gösteren köprüler yanında, manzara larak gösterilen güzel köprüler de vardır. Japn bahçesinin, "büyük" ya da "küçük" luşu, dağ, su ve bitki bylarının Ölçeğine göre değişir. Dağ, su ve bitkileri uygun ölçeklerde seçerek, dar bir bahçeye derinlik, küçük bir tepeye yükseklik kazandırırlar. Söz gelişi, küçük bir gölcükteki minik adacıklar küçük gölü büyütür, büyük gösterir. Adaları küçültmek için ağaçları büyütür; adaları büyütmek için üzerindeki ağaçları küçültürler (Şekil 6). Manzara ve çay bahçelerinde bl sayıda taştan-yma feıier (işidr) ve başka aydınlatma gereçleri bulunur. Fenerler ylları, izleri ve sudaki yansımaları belirlemek içindir, Geceleri, manzara bahçelerinin belli nktaları tepeışıkları ve su-yankılarıyla aydınlatılarak, karanlık tepecikler (dağlar) ve pırıl pırıl parlayan su vurgulanır. Böyle bir anlatım tekniği, aydınlığı bellinktalarda playarak karanlığı büyütür. Japn bahçesi, gecenin karanlığında büyür, ayın aydınlığına dğru uzanır. Tanrıça Amaterasu (güneş) yükselmeğe başlayınca bahçe küçülür yeniden bir tabl ve manzara lur. Japnların "kare-sansui" adını verdiği kuru-manzara bahçesi, iki kez syutlanmış bir dğadır. Önce. siyahbeyaz bir manzara resminin yapılması, snra, manzara resminden esinlenmiş syut bir bahçenin yaratılmasıdır.

19 "BURUK ACI/URMA TADI" "JAPON SANATI 245 Planda Derinlik (.'..) Yanılsaması "" " Manzara - Siluetl.. ZS^ Sekil 6. Büyük-küçük tepeler ve büyükkiiçiik ağaçlar: Ölçek değişince mekân değişiyr. Yükselen Dai Yeryüzünde bilinen başka bir eşi-benzerî lmadığı için, belki de, "Japn Bahçesi" diye çağrılmaya en yaraşanı bu tür bahçedir. Byu-byutları küçüktür ama kişiye geniş bir mekân duygusu verir. Bir kaç parça kara taş dağları ve adaları; beyaz kum-çakıl suyu; kaya-ysunları canlı dğayı simgeler. Kunçakılın beyaz rengi, fırça sanatında kullanılan beyaz kağıdı, taşların is karası mürekkebin siyahını, s imgeler. Beyaz kum-çakıl, kara taşlar Çevresinde, eş-merkezli dalgalar çiziyrsa "deniz"dir; birbirine paralel düz dğrular çiziyrsa "akarsu" lur; varır gider kyanuslara ulaşır. Okyanusla, birlikte büyümeğe başlar - düşlerde. Kara adacıklar da kyanus' la birlikte büyür, kca adalar giderek Japnya lur. Kişi büyülenmiş gibi kalır kare~sansui 'nin karşısında. Snra herşey yeniden küçülmeğe başlayınca, kişi, uzun bir ylculuktan yine bahçeye ve kendisine döner. Düşünde yaptığı uzun ylculuktan biraz yrulmuştur. ak-niva> Japn Bahçesinin küçük bir "tepsi" ölçeğindeki minik bir mdeli, minyatürüdür. Dağından suyuna, ylundan köprüsüne, ağacından çiçeğine, çayevinden taş-fenerine, bu işvbir tür kuyumculuk (ya da mdelcilik) sanatı da denebilir. Bazı ünlü çay bahçelerinin (Şûgakuin vb gibi) uygulamadan önce, "tepsi" ölçeğinde tasarlandığı bilinmektedir.

20 BOZKURT GÜVENÇ Bnsay, küçük bir saksıda evilleştirilmiş yaşlı bir ağaç ya da bu ağacın evcilleştirilmiş sanatıdır. Yaşlı kca çınarın, yüzyıllık çamın insanda bıraktığı iz, bir cücelikten çk, saygın bir bilgeliktir. Bahçe dğayı küçültür; kare-sansui bahçeyi snsuzluğa götürür. Oysa, Bnsay insanı geçmişe, geçmişi insana yaklaştırır. Bnsay, zaman ölçeğini değiştirir. Kişinin, bilge ağaçla, geçmişten ve gelecekten knuşası gelir. 0 da sanki çk şey biliyrmuş, dilini bilseniz size tüm geçmişini, başına gelenleri, görüp geçirdiklerini anlatacakmış gibi durur. Bnsay bir tarih belgeselidir. Geçmişten bir belge, "zaman tüneli"nde gerçeküstücü bir ylculuktur. Bnsay, tek bir ağaç labileceği gibi, bir kru, rman da labilir. Bnsay ağaçlar büyüklerine benzerler kuşkusuz. Ama Bnsay'a benzeyen gerçek ağaçlar da vardır. Birbirine karışırlar. îkebana 9 geleneksel bahçe sanatları arasında en ünlüsüdür. Masa (vaz) Ölçeğinde yapılan bir çiçek, yaprak ve dal düzenlemesidir. îkebana sanatının biçim kurallarına göre, her düzenlemede cenneti, dünyayı, ve insanı simgeleyen üç öğe vardır. Bunlar, hepbirlikte bir düzen, mekân ve uyum (dğallık) duygusu vermelidir. îkebana, dğanın dğallığına insanın duyduğu özlemin türküsüdür. îkebana sanatları, rtada ve açıktır; sergilenir, incelenir,. öğrenilir-öğretilir ama başkaları beğensin diye değil, kişi kendini tanısın bilsin diye yapılır. îkebana yapan, fırçayla yazan kişi gibi, kendini görür. er küçük mevsimcikte, mevsime özgün çiçekler, yapraklar ve tlar dğada bulunduğu gibi kullanılır. Çanağa knan çiçek, bahçede, havuzda yetiştirilen,gibi, tek bir gnca, murcuk, bir dal ve yaprak da labilir. îkebana sanatının îkenb-riyu, K-riyû, hara-riyû, Sgetsu-riyû diye bilinen türleri ve kulları var. Sgetsu-riyû Okulu'nun Tky'daki Ulusal Merkezi, Ödüller almış bir çağdaş mimarlık anıtıdır, îkebana'nin önemini gösterebilir. Çay Bahçeleri için Özel bir ad yada gelenek yk ama ilginç bir tarihçe var, Ş6ğun İEYASU, Saray hayatı için 1615 yılında yayınladığı Özel yönergede, impararların siyasal ve idari kararlara katılmasını yasaklamış. Onların salt kültür ve sanat işleriyle uğraşmasına izin vermiş. Bugünkü İmparar büyük ölçüde bilim ve sanat işleriyle uğraşan bir biylji bilginidir, ulusal şiir yarışmaları düzenler. Sğun ÎEYASU'nun damadı lan İmparar Gmizun, güçlü kaynatasinınemirlerine karşı kyamamış, kendini gerçekten kültür ve sanat işlerine adamıştır. Ky kenti kuzeyinde yükselen bir yamaçta kurulmuş bulunan ünlü Şugakuin, (öğrenim) bahçeleri, nur. kendi eseridir. Şugakuin, alt, rta ve üst düzeylerde üç bahçeden luşur. RÖnesansın üç katlı palazz'ları gibi, geçmişten geleceğe dğru sürekli bir ylculuktur, öğrenim-bahçesi. Çayevini. dünyadan yalıtmağa, insanı dğaya ve kendine yaklaştırmağa çalışır. er düzeydeki bahçelerde ve çayevlerinde, sanatçının dünyası, çabası ve emeği görülür. Belki en çğu ünlü Katsura-rikyû en azı da Şugakuin'de. Katsura-rikyû'da yapı ve tasarım bahçeye egemendir, Şugakuirı 'da dğallıktır manzaraya egemen lan. Çay bahçesi bir Zen-bahçesi değildir. Ama yine de sanatçılığa sanatsal lmağa özenmeyen sylu bir sanattır,