TEK SAnCILIK SÖZLEŞMESİNİN ÖGRETİDEBENZER OLA RAK. Ar. Gör. Sa lih Önder Yeşiltepe'

Transkript

1 TEK SAnCILIK SÖZLEŞMESİNİN ÖGRETİDEBENZER OLA RAK BELİRTİLEN SÖZLEŞMELERDEN AYıRT EDİLMES İ Ar. Gör. Sa lih Önder Yeşiltepe' 1. Gi ri ş Tek satı c ı lı k söz leşmes i, Türk Hukukunda dü zenlenmemiş olmakl a beraber, ticari hay atın gerekleri do ğrultusunda, söz leş me serbestisi ilkesi çerçevesinde ortaya ç ıkmı ş sui generis bir söz l eş m ed i r. Uygulamada, "A c e n ta lı k Sö zleşme s i ", "Bayilik S özle şme si ", "Distribütörlük S ö zl eşme si ", "Komisyon Sö zle şme si " ve benzeri isimler altınd a çok say ıda söz le ş men i n y apı ldığı, ancak sö z le ş me şart la rı incelendiğind e, taraflar arasında akded il miş olan söz l e şmen i n esasen tek sat ıc ı lık söz leşm es i niteliğinde o lduğuna s ıkça rastlanmaktadır. Tek satı cılık s ö zleşme sinin. nitelik itibariyle kendisine benzeyen s öz le ş me le rde n ayırt edilmesi, s öz l eşmeye uygulanacak olan hükümlerin tespiti açı sından oldukça önemlidir. Bu sebeple ça lışmam ı zda, Tek sa t ıc ı lık sö z l eşme s i tanımlanarak, öğretide benzer olarak belirtilen söz l e şme l e rd e n a y ı rt edilmesi üzerinde durulacaktır. 2. Tek Satıc ılık Söz leşmes inin Tanımı Tek satı cılık söz le şm es i, kanunlar la düzenlenmemi ş, uygulamanın i h tiyaç l arı do ğrultu sunda, hukuk düzeninin s ı nı r l arı içerisinde. söz leşme ö zgürlüğü prensibi çerçevesinde ortaya ç ıkm ı ş olan bir söz l e ş me tipidir. Bu sebeple Türk Hukuku 'nda tek sat ıc ı lı k sö z le ş me s in i n yasal bir tanımını bulmak mümkün değ i ldir. Her ne kadar i 994 tarihli, 4054 say ı lı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun'un 4. maddesinin 2. fı krası nın (e) Marmara Üniversitesi HukukFakültesi Ticaret Hukuku Anabilim D alı

2 148 MÜHF - HAD. C. 14. Sy. 3 bendinde "m ü nh as ı r bayilik hariç olma k üzere.." ibaresi kull anılmak suretiyle tek sa t ıc ı lı k söz l eşm esi n den bahsedilmiş İse de bu kanunda dahi tek sa t ı c ı lı k söz leş m es i n i n tanım ı verilmiş de ğildir. Tek satıcılık söz l e şmes i n i n kanuni bir düzenlemesinin bulunmama sı, bu s ö z l eşme tipinin doktrince tanımlanmasını Doktrind e yap ı l an bir tanıma gö re; zorunlu kılmıştır. 'TEK SATlCILlK SÖZLEŞMESİ, yapımci ile tek sa t ıc ı a ra s ındak i hukuki ilişkileri düz enle yen çerçeve niteli ğinde, sürekli öyle bir s ö z l e ş me d i r ki, bununla y ap ı mc ı, mamullerinin tamamını veya bir kısmını belirli bir co ğ rafi bölgede inhi sari olarak sa tma k üzere sadece tek sat ı c ı y a göndermey i, buna karşılık tek sa t ıc ı da, söz leşme konusu mall arı kend i ad ına ve kendi he s abına satarak bu m all arı n sürümünü arttırmak için faali yett e bulunmak y ü k ü m l ü l üğ ü n ü üs t l e rı i r.! " Bir di ğer tanıma göre ise; "Tek ye tkili sa t ı c ı, kendisine bırakılan bölg ede, tekel halinde müvekk ili firm anın mamullerini d e vamlı olarak kend i nam ve he s abına sat ar ve pazarl ar. Tek yetkili sa tıcı bağı m s ı z tacir y ard ı rn c ı s ı d ı r ' ". Bir di ğer tanım ise ş u şe k i l d e y apılm a ktadır ; "Tek s a t ı c ı lı k sö z l e ş mes i, yapım cı ile tek sa t ı c ı arasıııd aki hukuk i ili şk ileri düzenleyen çerçeve içerisinde öy le bir söz leş m e d i r ki, bununla yapım cı, mamullerinin ta mam ını veya bir kı smını, belirli bir bölgede tekele sa hip olarak satmak üzere, tek sa tıcıya bedeli karş ı lığında gö ndermey i, buna i işgüzar,ha san. Tck S atıc ılık S ö z l e şm e si, Ankara ı 989, s. 14; ASLAN. i. Y ı l maz, Rekabet Hukuku. Bursa G en i ş l etilmi ş 2. B asım. s. 164; KAYlHAN, Şaban, Türk Hukukunda Acenrelik Söz leşmesi, istanbul B a sı : inan. T. Nurkur. Tek sat ıcı lı k Söz leşmesi ve Üçüncü K i ş il er. Batider. C. XVII, S.2'den Ay rı Basr. İ stan bu l ; TEKil,Fahiman. Ticari i şl e t m e Hukuku. İst a n bu l : roroy.rcha/yasaman,hamdi. Ticari İ şl e tm e Hukuku. G üncelle ştir ilmi ş 7. Basr. İ stanbul s. 173.

3 Salih Önder Yeşiltep e - Tek Sa tı cılık Soz leş mes inin Öğretide Benzer Olarak Belirtilen Sözleş me le rden Ayırt Edilmesi 149 karşılık tek satı c ı da sö zleşme konusu malları, kendi adına ve hesabına satarak bu m all arın sürümünü a rt t ı rmak için fa ali yeııe bulunmayı üstlenir.'" Başka bir tanıma göre ise tek s a t ıc ı lı k söz le şm es i ; " Bir kimsenin (tek s a t ıc ın ın ), yapımcının ürünlerini belirli bir bölgede rakip siz (tekel) olarak pazarlaması (distribütörlük) konusu nda yapı la n anlaşmadır. Yapımcı, ürünlerini düzenli biçimde, parti parti satı cı ya yollayacak, s a t ı c ı da devralıp karşılı ğını öd ed iğ i bu ürünleri kendi adına ve hesabına satarak, bu ürünl erin sürümünü art tırmak içim etkinlikte bulun a caktır.'" Bize göre ; tek s at ı c ı lı k sö z l eş m es i, yapımcı ile tek s a t ıc ı arasındaki huku ki ili şkileri dü zenleyen. çerçeve n iteliğinde. sürekli öy le bir söz leşmed i r ki, bununla yap ı mc ı mamullerinin tamamını veya bir kısmını belirli bir bölgede tekel h akkına sahip olarak satmak üzere, tek satıcıya bedeli karşılığında düzenli olarak gönder meyi. buna k arş ı lı k tek sa tıc ı da s öz leşme konusu malları, kendi ad ına ve hesabın a satarak bu mall arın sürümünü a rlı ı rmak için faaliyelle bulunm ayı üstlenir. 3. Tek Satıcılık S özleşmesinin Benzeri Sözleşmelerden A yırt Edilmesi S atım S ö zleşm e si Satım s özl eşm es i. hukukumuzda, karşılıklı borç doğuran (sinallagmatik) bir söz leşmedi r. TBK.m.182II hükmünde de b elirtil d i ği üzere, bu söz leşme ile sa t ıc ı, sa t ı lan m alı, alıcının borçlanmı ş oldu ğu seme n mukabilinde alı cı ya teslim ve mülkiyeri geçirme borcu altına girer. Kısaca satım s öz leşmesi n i. bir e şy anın para ka rşı lığ ında d eği şt i ril m e s i olarak t anı m-.1 YAVUZ.Cevdet. Borçlar Hukuku Dersleri (Özel Hükümler), Ye n i lenmiş 2. B askı, İ sta n bul ; TEOMAN.Ömec. Tek Satı c ılık H a k kın ın Üçüncü Ki ş i l e r Tarafından İhlali Durumunda H ak s ı z Rekabete İli şk i n Kurallann Uygulanma Olanağı. Ticaret Hukuku ve Yarg ıtay Kararlan Sempozyumu X, Ankara 1993,5.36 TANDOGAN, Haluk. Tek Sa tıc ı lı k S özleşmesi. Batidcr. C.XI. S. 4. istanbul 1982, s. i : TANDOGAN. Haluk. Borçlar Hukuku Özel Borç i li ş k i le r i. C.III. Ankara s , HATEMi.HüseyinlSEROZAN.RonalARPAC L.Apdülkadir. Borçlar Hukuku Özel Bölüm. İstanbul s. 55.

4 150 MÜHF - HAD, C. 14. Sy. 3 lamak mümkündür. Bu tanımdan, bu sözleşmenin; sat ılan, satım paras ı ve satı la n ile satım parasının birbiriy le değiştirilmesi üzerine anlaşma şeklinde belirlenmesi mümkün olan unsurlardan meydana g e l d i ği an l aş ı l mak tad ı r. Tek s a tıc ı lı k söz l eşmes i, yapımcının, tek satıcıya bir takım mall arı teslim etmeyi, tek satıcının da bu mal ların bedelini ödemeyi yüklenmesi bakımından satım sö zleşme sine özgü bazı unsurları içermektedir. Ancak tek sa tıc ı lı k sö z leşme s in i n unsurları göz önüne alındığında. bu söz l eşm e n i n satım söz le şmes i ne oranla daha gen i ş ve daha farklı un surları da i çerdi ği görülmektedir. Yapımcın ın sözleşmeye konu olan m a ll a r ı tek sa t ıc ıya ayrılan bölgede başka larına sa t rnamay ı ve tek sat ıc ıyı desteklemeyi, buna karş ılık tek sat ıc ı nın da m a lların sürümünü arttırmak için faaliyette bulunmayı üstlenm e si. ani edimli bir borç ili şki si doğuran sa t ı m söz l eşmes i nde bulunmayan sürekli edim leri gerektirecektir. Çerçe ve sözle ş m e ile s ın ı rl arı belirlenen bu sürekli edimlerin satım sözleşmesi ile örtüşmediği ortadad ır. Çerçeve sözleşme içerisinde yer alan münferit satım i şlemlerin e. TBK ile düzenlenmi ş olan sa t ı m söz leşm es i n e ilişkin hükümler uygulan a caktır. Bu sebeple, münferit s a t ım sözleşmelerine ilişkin olarak s at ı c ın ın ve alıcının temerrüdüne i l i ş kin hükümlerin, ayıba k arşı tekeffü le ilişki n hükümlerin ve ifaya ilişkin hükümlerin uygulanacağında bir tereddüt yoktur. Ancak bu hükümler. yalnızca çerçe ve sözl eşmen i n içerisinde yer alan, taraflar aras ındak i münferit sat ı m i şlemlerinde uygu lama alanı bulacak, buna karşılık sürekli edimler içeren çerçev e sözleşmenin kurulması, ifas ı ve sona ermesi aşama larında uygul ama a la nı bu lamayacak tır. Özellikle sat ı m sö zleşmes inde öngörü lmüş olan geriye etkili feshi (dönmey i) düzen leyen TBK.m.20S vd. maddelerinin tek s a t ıc ı lık sö zle şmesinden doğan sürekli borç il işki sinin sona erdirilmesinde uygulanması mümkün değildi r'. Tek sa t ıcılık sö z le ş me s i n i, satım sözleşmesin in bir türü olan " ard arda teslimli satım akdi" ile de karıştırmamak gerekir., A ynı gö rüş için bkz TANDOGA N. Tek Satı c ılık Sö z l eşmes i, '.7; İşa ÜZAR, s.38.

5 Salih Önder Yeşiltep e - Tek Sar/ c/iık Sozleşınesinin Öğretide Benzer Olara k Belirti/en Sözleşmelerden Ayırt Edilmesi 151 Ard arda teslirnli satım akdini diğer satım akitlerinden ayırmaya yarayacak başlıc a kısta s ın satılan şey i n sat ı c ı tarafından bir defada teslim edilmeyip, birbirini takip eden vadelerde teslim edilebilmesi oldu ğunu belirten ARSLANLI, buna karşılık alıcının da bedeli teslimlere göre ödemesinin k ararlaştırılabilec eğini belirtmektedir", KUNTALp?, ard arda teslimli sa tı m akdinin tarifini şö yle vermektedir: "ard arda teslimli satı m akti s a tı c ın ın sat ı l an şey i ard arda teslim edeceğ in i n, buna karşı lık alıcının bedeli tek bir defada veya s a t ıc ı nın tesli mlerine uygun olarak ard arda ödeyeceğ i n i n kararlaştırıldı ğ ı bir sa t ı m nev 'idir". Doktrind e hakim olan fikre göre, ard arda teslimli s a t ımd a ard arda ifaya rağmen ortada tek bir s at ı m akdi bulunmaktadır '. Oysa tek sat ı c ı lık söz l e ş m es i n de çerçeve söz le ş m e n i n sınırları içerisinde yapılan birbirind en bağım sı z, münferit sat ı m sözle şmel e ri söz konu sudur. Yine tek satı ş hakkı, sürümü art tı rma borcu gibi tek sat ıc ı lı k söz leşmes in e özellik kazand ı ran hususlar da ard arda teslimli satım akdine tamamen yabancı unsurlardır. Bu sebeplerle, tek s a t ı c ı lı k söz l eş m es i n i n önemli un surlarını kaybetmeden sa t ı m söz le şmes i ne indirgenmesi mümkün olmadı ğı gibi, bu sözl e şmey e ilişkin temel un surların göz önüne a l ınm ak s ı z ın satım söz l e şm e s i n i n bir alt ay ırı m ı olduğunu söy lemek de doğru değildir. 3.2 Acentalık Sö zl e şme si Tek sa t ı c ı lık söz le ş mes i, acentalık sö z leşm es i ile ekonomi k i şle vl eri, süreklilikleri ve acerıtanın da tek satıcının da bağım sız tacir yardımcıları o l m aları bakımından büyük benzerlik taşı makt adırl ar. Ancak tek sa t ıc ı lığa ben zeyen ve y ayg ın bir şek i l de uygul ama sı bulunan acentalık söz le şmes inde 6 ARSLANLl. Hali l. Kara Ticareti Hukuku Dersleri. Umumi Hükümler, 3. Bası. istanbul t960. s.64. J KUNTALP.Erden. Ard Arda Teslimli Satım Akdi, Ankara 1968, s. 7. " KUNT ALP. s. 2 1 vd. ; FEY ZiO GLU, Feyzi N. Borçlar Hukuku ikinci Kısım. Akdin Muhtelif Nevileri (Öze l Borç İl i şkile ri ) c ı, Ye nil e nmi ş ve Gözden Geçi ri lm iş 4. Bast. istanbul s.146; ARSLAN lt. s.65; GÖKTÜ RK. Hüseyin Avni. Borçlar Hukuku. ikinci Kı sı m: Aktin Muhtel if Nevile ri. Ankara 1951,5.384.

6 152 M ÜHF - HAD. C. 14. Sy. 3 acenta, müvekkili namına i şlem yaparken tek sat ıc ı kendi nam ve he sabın a i şlem yapm akt adır. ITK.m. ı 1611 acentanın tanımını vermekle birlikt e ac en ta lı k sözl eş mesinin tanımını y apmamışt ır. Bu maddeye göre: "Ticari miimessil, ticari vekil, sa tış memllnt veya miistahdem gibi tabi bir sıfatı o lmaks ızın, bir milkaveleye dayanarak mııayyen bir yer veya bölge içinde daimi bir s ıı re tte bir ticari işletm ey i ilgilendiren akitlerde arac ı lı k etmeyi veya bunları o işletme a dına yapmay ı meslek edinen kimseye acente denir." Bu madde ile yap ı l an t anı mda acen tanı n aracı lık faaliyetini "o i şl etme ad ına" yapacağı be lirtilmi ştir. Oysa. akit yapma yetkisine sahip olan bir acenta, bu akdi i şletme adına de ğil i şletmenin sahibi olan tacir ad ına yapar. Bu sebeple maddede söz ü geçen i şletme ad ına akit yapma ibaresi. tacir ad ına akit yapma olarak al gılanmalıdır", Kanun tarafından yapılmış olan bu tanımlama dikkate alındığında acenteliğin un surlarının şu şekilde belirlenmesi mümkündür!": ı. Ticari i şletme sahibine tabi olmam a 2. Ace nta lı k ili şki sinin bir söz leşmeye d ayanması 3. Faaliyetlerinin konusunun ticari bir iş letmey i ilgilend iren akid lerin yapılması veya bu akidlerin yapı lmasına aracılık yapılması o lma sı 4. Acen ta nı n belirl i bir yer veya bölge içinde faaliyet göstermesi 5. İ şl erini daimi surette yürütmesi (süreklilik) 6. Meslek edinme 9 KAYIHAN. s. 1ı. LO KAYIHAN. s. 12 vd.: KARAYALÇiN. Ticaret Hukuku Dersleri. c. ı. G i ri ş, Ticari i ş l e t m e. Ankara 1968 s.515 vd.: işgüza R. s.39; KINACIOGLU. Naci. Acenta ve Acentelik Sözleşmesi, Ankara 1963, s. 1O vd.: ARKAN. Sabih. Ticari İ şletme Hukuku. Ankara s ; B AŞTUG,İ,fanlEROEM. Erc ü m e n l. Ticari l şl e ıme Hukuku. Ankara s.i66.167; BERZEK. A y şe Nur. Ticaret Hukukunun Genel İ l k el e ri. C ı. İ st anbul ,161.

7 Salih Önder Yeşiltepe - Tek Sa t ıc ı lık S ôtleş mes in in Öğretide Benzer Olarak Belirtilen Sözleşmelerden Ayırt Edilmesi 153 Acentelik sözleşmesinin ise, acenta sıfatın ı haiz bir kimsenin i ş gördüren ile yaptığı bir nevi iş görıne mukavelesi olarak tanımlanması m ümkündür l l. TTK.m. ı i 6II hükmü ile iki tip acent anın düzenlendiğini görmekteyiz. Bunlar aracı acente ile tacir adına sözleşme yapma yetkisine sahip acentadır. Aracı acenta ile tek satıcılık söz le şme s i n in ayırt edilmesinde herhang i bir zorluk çıkm amaktadır. Zira bu iki sözleşme tipi birbirlerine mahiyetleri icabı çok fazla benzerlik göstermemektedirler. Aracı acente, ticari işletmeyi ilgilendiren işleri tacir adına yapmamakta sadece bu söz le ş m ele r i n kurulmasında müvekkili olan tacire aracılık etmektedir. Sözleşme yapma yetkisin e sahip olan acente ile tek s at ı c ın ın ayırt edilmesinde acentanın sözleşmeleri müvekkili hesabına yaparken tek satıcının kendi nam ve hes abına s ö z l e şme yapıyor olması ayırt edici önemli bir nokta olarak belirlenebilir. Yapımcıdan aldığı malları, kendisine bırakılmış olan bölgede kendi adına tekrar sat an tek satıcı, üçüncü kişilere karşı bağımsız bir satıcı olarak hareket etmektedir. Üçüncü k işilerle g irmi ş olduğu ticari ilişkilerden doğan sorumluluk da yine tek satıcının üzerinde doğmaktadır. Yani bu sözle şmelerin tüm rizikolarına, tek satıcı kendisi katlanacaktır. Oysa acenta, üçüncü ki şilerle y ap t ığ ı sözleşmel erde, müvekkili tacirin temsilci si sıfatıyla hareket etmekte ve bu sözleşme lerd e n doğan sorumluluk da rnü vekkili olan tacire ait olmaktadır. Dolayısıyla acentanın giriştiği işlemlerde, riziko acenta üzerinde değil, müvekkili olan tacirin üzerinde doğmaktadır. İki söz le şme tipine bir başka açıdan bakıldığında ise acen tan ın yaptığı işin k arşılığı olarak müvekkilinden belirli bir miktar ücret aldığı ve gelirini bu ücretlerin olu şturduğu görülür. Buna karşılık tek satı cının gelirini, yap ı mcıdan aldığı malın alım fiy atı ile sa tım fi yatı arasınd aki fark, yani elde etti ği karlar teşkil etmektedir. Gerek acent a gerekse tek sat ı c ı birer bağımsız tacir yardım cı sı statüsünde iseler de tek sat ı c ı lı k taki b ağım sızlık unsuru, acentanın bağım sı zhğın- 11 KARAYALÇi N. s.5 15.

8 154 MÜHF - HAD. C. 14. Sy. 3 dan kapsam ve nitelik itibariyle daha geniştir. Acentanın kabz ve sözleşme yapma yetkilerini sınırlayan TIK.m. 120 ve 121 hükümleri ile. müvekkilinden talimat alma ve haber verme borçlarını düzenleyen TIK.m. i 24 hükmü de bu hususu doğrular niteliktedir. İki sözleşme tipinde de belirli bir bölgede tekel hakkından bahsedilmektedir. Böylece gerek sözleşme yapan acenta gerekse tek satıcı, tacirin rnallannı belirli bir bölgede tek başına pazarlayacak ve tacirin ürettiği mal veya hizmetlerin sürümünü arttırmaya yönelik faaliyet göstereceklerdir. Ancak tekel hakkı, acentalık sözleşmesi için zorunlu bir unsur değildir. Bu hakkın, acentanın muvafakati ile kaldırılabilmesi mümkündür. Dolayısıyla bu hak, acentalık sözleşmesine özelli ğini vermez. Oysa belirli bir bölgede tek satıcıya tanınan tekel hakkının anlaşma ortadan kaldırılması mümkün değildir. Zira tekel hakkı, bu sözleşmenin zorunlu unsurlarından birini teşkil etmektedir. Tek satıcının, yapımcının mallanrun sürümünün arttırılmasına yönelik faaliyeti, acentalık sözleşmesinde de önemli bir sözleşme yükümlülüğü olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu yükümlülük, acentanın, müvekkilinin işlerini, onun menfaatleri doğrultusunda özenle yürütmesi yükümlülüğü içinde yer almakta. acentalık sözleşmesinin bir ö z e l l i ğ i n i oluşturmamaktadır". Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür: Yapımcıdan satın aldığı ürünleri. kendisine bırakılan bölgede tekel hakkına sahip olarak satan ve daima kendi ad ve hesabına faaliyet gösteren, faaliyetlerinin bütün rizikolarına kendisi katlanan tek satıcı, tacir açısından acenta ile aynı ekonomik rolü üstlenmiş olsa bile. bir bütün olarak değerlendirildiğinde, tek satıcılık sözleşme sinin acentalık sözleşmesi veya acentalık sözleşme sinin özel bir şekli veya bir alt ayrımı olarak nitelendirilmesi mümkün değildir ". Acentalık sö z le ş me s i n i n niteliği gereği, acentanın müvekkilinin emir ve talimatlarına ıı Bkz. İŞGÜZAR. sa L, dn 9 ve lo'da yer alan yazarlar. 13 ARKAN. s ; KAYIHAN. s ; İŞGÜZAR. s.38 vd.: TEKiL. s.21o.

9 Salılı Önder Yeş iltep e - Tek Sa tı cılık Sozleş mesin in Öğ retide Benzer Olarak Beli rtilen Söz leşme/erden Ayırt Edilmesi 155 uygun olarak çalışm ası zorunludur. Acenta ile müvekkili arasınd aki ili şki. tek sa t ıc ı lı k söz l eşmes i ne göre çok daha s ı k ıd ı r. " 3.3 Komisyon Sözleşme si Tacirin bir diğer bağım sı z yardımcı sı da. komis yon sözleşme s i ile kendisine dola ylı temsil yetkisi verilen komi syoncudur. Komi s yonculu ğa ili ş kin olarak TBK maddeleri ile alım- satım komi syonculuğunu ay rı n t ı lı şekilde dü zenl em i ş. diğer i şlere ili şkin komisyonculuğu ise alımsa t ım kom isyo ncu luğu na ili şkin hükümlere göndermede bulunmak suretiyle dü zen lem iştir. TBK 'nun 416. maddesinde y ap ı lan tanıma göre alım -s atım komisyoncusu;...ücret mukabilinde kendi namına ve müvekkili he s abın a evrak ve menkul e şya alım sa tı m ın ı deruhte eden kimsedir.". kıymetl i Kanun'da verilmiş olan bu tanımdan hareketle. komisyon söz le şme sinin un surl arını şu şek ilde belirlemek mümkündür" : 1. Komisyoncu, kendi adın a müvekkili he sabına hukuki i şlem yapar. 2. Komisyon sözleşmesinin konusu esas itibariyle kıymetli evrak ve menkul e şya alım-s atımıdır. 3. Komisyoncu ile müvekkili arasındaki ili ş k i kuralolarak sürekli de ğildir ve müvekkil komisyoncuya tek bir söz l e şmen i n yapılma sı için yetki verir. 4. Komisy oncu ücret karşılığınd a faaliyet gösterir. Komi syon sö z leşmes i n i n bu un surları dikkate alındığında, tek sat ı c ı lık söz leşmes i ni n komisyon söz leşm es i nden oldukça farklı bir ya p ıya sahip oldu ğu görülmektedi r. 14 ASLAN. s.50. ı s ARKAN. s

10 156 M ÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3 Komi syon sözleşmesi de tek satıc ı lı k gibi başkasının mallannın satılmasına yöne lik bir s öz le ş med i r ; ancak komisyoncu kendi adına müvekkili hesabına hareket etmekte ve bu sebeple tacirin do lay lı temsil yetkisine sahip yardımcısı olmaktadır. Tek sa tıcı ise kend i ad ve h e s ab ın a hareket etmekte. ticari faaliyetlerinde yapımcının temsilcisi sıfatını hiçbir zaman kullanmamaktadır. Tek satıcılık sözle şmesi n i n sürekli borç ilişki si doğurmasına karşılık, komisyon söz le ş mes i sürekli borç ili şki si doğurmamakt a, komisyoncuya tek bir sö zleşmenin y apı lması için yetki vermektedir. Tek sa t ı c ı yapımcıdan sat ın a ld ığı mallann maliki konu mundadır, komisyoncu ise kendi sine bırakılan malların mülkiyetini kazanrnaz'". Komisyoncu müvekkili h e s ab ın a faaliyet göstermesi karşılığında ücre te hak ka zanır. Bu ücret. genelde, a lım veya satım bedelinin belirli bir yüzdesidir". Tek satıcı ise yaptığı işin karşı lığında yapımcıdan herhangi bir ücret almaz. Komisyoncu, müvekkili ile yapmış ol duğu bir iç anlaşmaya dayalı olarak üçüncü ki şi lerle alım-satım ilişkisine giriştiğinden ve bu ilişkiden doğacak o lan kar ve zarar müvekkile ait olacağından, bu iç an l aşmaya ve müvekkilin vereceği talimatlara uymakl a yükümlüdür". TBK.mAI9 hükmü uyarın c a. özellikle m alı müvekkilinin belirlediği bedelden daha dü şük bir bedelle satan k ornisyorıcu, aradaki farkı tazmin etmek durumunda kalacak.ve hatta kusuru sebebiyle müvekkiline vermiş olduğ u zararlardan da sorumlu tutulacaktır. Tek s a t ı c ının ise yapımcıdan bu denli talimatlar a l m as ı söz konusu d eği ldir. Tek satıcı, yapımcıdan almış olduğu malların s atı m fiyatını serbestçe belirler. Bu konuda yapımcının herhangi bir müdahalede bulunması mümkün değildir. 16 TANDOGAN. Tek Satıcı lı k Söz leş mesi, s.io. 17 ARKAN, s.2t5. 18 DüMANiç, Hayri, Ticaret Hukukunun Genel Esastan. Genişle tilmi ş Dördüncü B a s ı. İstanbu l t988, s.34 i.

11 Salih Önder Yeşiltepe - Tek Sat ıcılık Sözleşmesinin Öğretide Benzer Olarak Belirtilen Sözleşmelerden Ayırt Edilmesi 157 Ayrıc a komisyon sözle şme sinde komisyoncuya tanınmış bir tekel hakkından bah sedilemeyeceği gibi. komisyoncunun sürümü arttırmak gibi bir faaliyette bulunma borcu da söz konusu değildir. Yukarıda açıklanmı ş olan sebeplerden ötürü. tek s at ı c ı lı k söz le şme sinin komisyon s ö z l eşme s i olarak kabul edilmesi mümkün değildir. 3.4 İstisna Sözle şme si İ stisna sözleşmesi TBK.m. 355'te şu şekilde tanımlanmıştır;" istisna bir akittir ki onunla bir taraf (müteahhit). diğer tarafın (iş sahibi) vermeyi taahhüt ey l ed iğ i semen mukabilinde bir şey imalini iltizam eder". TBK.'nun vermiş olduğu bu tanımımdan hareket ederek. istisna sözleşme s in in u nsurlannı şu şek i l de tespit etmek m ümkünd ür" : i. Bir eser meydana getirmek 2. Eser meydana getirmeye karşılık ücret ödenmesi veya ücret öde menin vaad edilmesi 3. İ s ti sna söz leşm es i n i n tarafl arı arasında an la şma İ st i sna söz leş m es i bir i ş görme borcu doğuran sözleş med i r. Ancak bu söz leş me ni n konusu aç ıs ından önemli olan. ç alı şma deği l bu çalı şma sonund a ortay a ç ı ka n ve objektif olarak gözlemlenebilen sonuçtur." Bir sonucun ortaya konm ası (eserin vücuda getirilmesi) borcunu içeren eser söz leşmes i nde. eserin meydana getirilmesi aşam as ın da. sürekli borç ili şkilerine benzer bir durum ortaya çıkmakt a ise de söz l eş m e n in ifa a ş aması olan eserin iş sahibine teslimi. ani edimli bir borç ili şkisi niteli ğini göstermektedir". Tek sa t ı c ı lık söz leş mes i ne bakıldığında ise. tek s atıc ın ın yü k le nd iğ i sürümü art t ırma borcunun, sürekli borç ilişki si doğuran bir söz l e şme olduğu 19 YAVUZ. Borçlar Hukuku Özel. s.449 vd.. 20 YAVUZ. Borçlar Hukuku Özel, s.449. ıı TANDOGA N. Tek Sa tıcı lı k S ö zleşm e si, s.12.

12 158 MÜHF - HAD. C. 14. Sy. 3 görülür. Bu sö z leşme ile tek satıc ı, sürümü arttırma gibi belirli bir yönde faaliyette bulunmayı taahhüt etmektedir. Ancak bu borcun yerine getirilmi ş say ı l mas ı için, tek sa tı c ın ın başarı ya ulaşmı ş olma sı şart deği ldir". Zira tek sa t ıc ın ın ü stlenmi ş olduğu borç, bir sonuç borcu değild ir. Bu sebeple, tek sa t ı c ı lı k sö z le şmes i ile istisna sözle şm es i arasında bir benzerlik bulunmamaktadır. İ st isna sözleşmesinin un surlarına bakı ldığında, müteahhidin söz leş me ile kararlaştırılmış olan eserin meydana getirilmesini, iş sahibinden alac ağı ücret karşılığında ü s tlenmi ş o l du ğu görülmektedir. Oysa tek sa t ı c ı lı k söz leş mes i nd e, tek sa t ıc ı nı n, yap ı m c ıdan herhan gi bir ücret talep etmesi söz konu su de ğildir. Tek sa tıc ı, yap ımcıdan satın aldığı malı üzerine fark koyarak satmakta ve bu yolla kazanç elde etmektedir. Tek s atı c ı lı k söz le şmesi nin s ü rek l i l i ğ i n i n, çerçeve sözleşmede belirlenmiş olan sat ış k ota larının tutturulmu ş o l m a s ın a bağlanması mümkündür. Ancak bu halde dahi, tek satıcının elde edeceği kazancın ücret olarak nitelendirilmesi söz konusu olmayacakt ır. Tek satıcılık söz l e ş m e s i n i n zorun lu unsurlarından birisi olan tek sa t ış hakkının ise istisna sö z le şmes i n i n unsurları arasında yer alabilmesi söz konusu de ğildir. Zira eseri meydana getiren müteahhit, bu eserini üçüncü ki şi lere satmamakta, d oğrud a n, aldığı ücret karşılığında iş sahibine teslim etmektedir. Keza, müteah hidin, iş sahibinden belirli bir bölge içerisindeki i şlerini sadece kendis ine sipariş vermesini talep etmek gibi kanundan doğan bir hakkı da bulunmamaktadı r. " Her ne kadar sö zleşme özg ürlüğü prensibi çerçevesinde müteahhit ile iş sahibinin bu yönde an laşma la rı mümkün görünmek te ise de tek sa tıc ı lık söz leşme si nden farklı olarak, sözleşmeye konulacak olan tekel hakk ının istisna sö z l e şm e s i n i n zorun lu bir uns uru o lmadığ ı açıktır. Bu sebeplerle tek satıc ılık sö z le şmes i n i n, istisna söz leş m es i ile benzerlik gös termed i ğ i n i söylemek mümkü ndür. 22 İŞGÜZAR. s TANDO LiAN. Tek Satıcılık Sözle şm e si. s. ı 2.

13 Salih Önde r Yeşiltepe - Tek Sat/c/lık So zleşm esinin Öğretide Benzer Olarak Belirtilen Sözleşmelerden Ayırt Edilmesi Satış İçin Tevdi Sözleşme si "Satış için bırakma söz l e ş m es i. bir tarafın (satış için bırakan) fiyatı tesbit ederek bir malı kendi adına ve hesabına satması için diğer tarafa (satış için alan) bırakması, d iğer tarafın (satış için alan) belli bir süre içinde bırakı lan malı ya iade etme veya fiyatını ödeme borcunu taahhüt eımesidir. i'" Sadece taşınır mallar için akdedilmesi mümkün olan ve bırakılan malın mülki yetinin geçirilmesini konu edinen bu sö z l eşme. temlik borcu doğuran sö zleşme türlerinden birisidir". Satış için tevdi s ö z l eş m es i n d e. sa t ı ş için bırakanın, bırakılan ş ey i n zilyedliğini geçirme ve mülkiyetini geçirme borçlarına karşılık satış için b ırakılan tarar: şeyi geri vermek veya kararla ştırılan bedeli ödemek ş ek li nd e seçimlik bir borç altın a girmektedir". TBK.m.? i hükmü uyarınca seçim hakkı borçluya ait olduğundan, burada seçim yapma yetkis i satış için bırakılan taraf ait o lac a k t ı r. Satış için tevdi sözleşme si ile tek satıc ılık sözleşmesi karşılaştırıldığında, sa t ı ş için a lan ın, kendisine bırakılan menkul malı kendi ad ve he sabına sa tma s ı. tek satı cının üreticiden aldığı menkul malları kendi ad ve he sabına sa t mas ı nokt a sında bir benzerlik te şkil etmektedir. Yine her iki s öz l eşme nin de kanunda düzenlenmemiş bulunması bir benzerlik göstermektedir. Ancak sürekli bir borç ilişkisi doğuran tek satıcılık sözleşmesinde tek satıcı, yapımcıdan a l d ı ğ ı malların mülkiyetini kesin olarak kazanmakta ve malın sa t ı ş için bırakıldığı kimse gibi, dilerse malı yapımcıya iade etmek gibi bir seçimlik hakka sahip bulunmamaktadır. Zaten tek satıcı. satılmamı ş olsa dahi, yap ımcıdan almış olduğu mal ların maliki durumundadır. Bu sebeple s atam ad ığ ı mallarm tüm ri zikolarına da kendisi katlanır. Yine, satış için tevdi sö zleşmesinde, eğer mal üçüncü kişiye satılmas ından belirli bir süre sonra teslim edilecekse, malın mülkiyeti, sat ı m söz- 14 CAVfN, P. Vente-Echange-Donation. ın Traite Droitprive suisse, vol. VII. T. III, Fribourg ı 978. s Naklen YAVUZ. Borçlar Özel Hükümler. s.27. " TA NDOGAN. C. Vi, s TEOMAN, Nebiye. Satım için Bırakma Sözle şmesi, (Konsinye Satım), Tez. İ stanbul ; FEYZiOGL U

14 160 MÜHF - HAD, C. /4, Sy. 3 leşme si yapılana dek tevdi edend e kalmakta ve ancak bırakı lan kimse malın sat ı m ı için sözleş mey i akdettiği anda mülki yet kendisine geçmektedir. Mal, sa tın alan üçün cü ki şiye teslim edildiğinde ise mülkiyet satın alana geçmektedir. Buna karşılık malın satılm a sı ile teslim edilmesi ay nı anda yap ı lmak ta ise, sa t ı ş için alan, malın mülkiyetini hiçbir şekilde kazanm amakta, mülkiyet doğrudan doğruya sat ın alana geçrrıcktedirt '. Tek satıc ılık sözleşmesinde ise tek s at ı c ı, mal1arı yapımcıdan s at ın almakta ve bu surette mal1arın mülkiyetini doğrudan iktisap etmektedir. Tek sat ı c ın ın mülkiyeti iktisap edebilme si için, satış için tevdi söz leşmes i nde oldu ğu gibi malları satm ış olması gerekmemektedir. Ayrıca tek sat ı c ı lık sözleşm esinde, tek sa tıc ı tarafından sat ı lan malların mülkiyetinin, tek sa t ıc ıya geçme ksizi n do ğrudan sa t ın alan üçüncü ki şiye geçmesi gibi bir o l as ı lı k da söz konusu değildir. İki söz l eş mey i ayıran bir diğer önemli unsur ise, tek s a t ı c ın ın sahip olduğu inhisar (tek satı ş ) hakkıdır. Zira satı ş için bırakma söz l e şme s i n i n un surları arasında tek s at ı ş hakkı bulunmamaktadır. Satış için bırakma söz leş mesi nde satış için alanın sürümü arttırma faaliyetinde bulunma yü kü m lü l üğü n ün o l mad ı ğ ı, bunun yanı nda sa tış için bırakandan devamlı olarak kendisine s at ış için mal bı rakmasını talep etme hakkının da bulunm adı ğı dikkate alı nd ığ ında, tek sat ı c ı lı k söz leşmesi ile sa t ış için bırakm a sözl e şm es i n i n birbirinden farklı söz l eşme l e r o l d u ğu ortaya çıkm aktadır. Ancak bu durum, yapımeının bazı tek satıcılık söz l eş me l e ri nde bir kı sım mamullerini tek satıcıya sat ı ş için bırakma biçimind e yollamasına engel te şkil etrnernektedir". Yapım eının bir kı sım mamul1erini tek sa t ıc ıya sa t ış için bırakma biçiminde yol1ayab ileceği ne ilişkin bir hükmün çerçeve söz leşmede belirtilmesi halinde, satış için b ırakm a sözleşmes i, sui generis bir yap ıy a sahip olan tek sa tıc ı lı k söz le ş m e s i n i n bir parças ını o luş turacak t ı r. Çerçeve söz l eşme de bu yönde bir hüküm bulunmayan hal1erde ise, taraflar arasınd a aynı anda tek sa t ı c ı lı k söz l eş m es i n i n ve sat ım için bırakma s öz leş - 27 TANDOGAN, Borçlar Hukuku Özel. C. ı. s TAN DOGAN. Tek Sa tıc ı lı k Söz leş me s i. s. ı i.

15 Salih Önder Yeşiltepe - Tek Sal/c/lık Sozleşıı ı esinin Öğretide Benzer Olarak Belirtilen Sözleşm elerden Ayırt Edilmesi 161 mesinin varlığından bahsedilecek ve her iki sö z l eşmen i n geçerlilik şart l arı birbirinden bağımsız olarak değerlendirilecektir. 3.6 Adi Ortaklık Adi ortaklık Türk Borçlar Kanunu'nun 520 vd. maddelerinde düzenlenmi ştir. Bu düzenlemeye göre adi ortaklık ; müşterek bir amaca ulaşabilmek için, kişi seilik öğelerin e göre şekillenmiş, ortaklık haklarının ve yapı sının, sermayeye bağlı olarak değil, ortakların kişiliklerine bağlı bir şekilde bi çiml endiği ; o rtak l arı n ort aklık borçlarınd an bütün mal v ar lı klarıy l a, birinci derecede ve müteselsilen sorumlu olduğu; her türlü iktisadi ve gayri iktisadi konu için herhan gi bir şek le b ağlı olm aksı zın kurulabilen; bir ticari işletme i şletme si zorunlu olm ayan, tüzel ki şiliği bulunmayan bir o rt a k lı k t. r '. Adi ş i rke t l e r, iki veya daha fazla kimsenin menfaat ve kar elde etmek amac ı yla i şbirliği yapmal arı sonucunda meydana gelen bir hukuki i li şki ve işl emdir. Ortaklığın meydana gelmesi için, ortakl arın bütün mesailerini ve d iğer sermaye lerini i şbirli ğin e yönlendirmeleri zorunlu değildir. Bir k ıs ı m emek ve sermayelerini müşterek bir maksatla bir araya getirmeleri gerekli ve yeterlidir'", ilk bakışta, tek sat ı c ın ın pazarlama faaliyetleri ile ürünün sürümünü artt ı rmak için ça lışmas ı, bu ça lışma sonucunda artan sürüm sayesinde tek sa t ıc ı nı n da yap ı m c ın ın da gelir miktarl arını arttırması sebebiyle, tek sa tı c ı lık sö z le ş me s i nde de adi o rtak lı k söz leşmes i n d e olduğu gibi, söz l eşme taraflarını n mü şterek bir gayeye e rişmek için mal ve emeklerini birl e ştird i ği dü şün cesi u yanmaktadır. Ancak, tek satıcılık sö zle şmesinde, kar elde edip d ağıtınak ş ek li nde bir "mü şt erek gaye" den bahsetmek mümkün d eğildir. Zira tek sa tı c ı lı k s öz l e ş me s i nde sö zleşme t arafları, birlikte kar oranını a rtt ı rarak bu ka rı paylaşmak gayesinde değill erdir. Tek sat ıc ı ve yap ı mc ı birbirlerinden '" PO ROY. RehaffEKiNALP, ÜnaIlÇAMOGLU. Ersi r ı, Orta klıkl ar ve Kooperatif Hukuku, istanbul 1997, s.42; TEKiL. Fahiman, Adi. Kollektif ve KomanditŞ i rk etle r Hukuku. İ stanb u l 1996, s.43..ıo DOMANiç.Hayri. Adi-Kollektif ve Komandit Ş i rke t le r. Ge ni ş le ti l m iş Dördüncü B ası. İ st an b u l s.7 1.

16 162 MÜH F - HAD, C. 14, S)', 3 b ağım sı z o larak kendi iş le t me le ri ni i şletmek te ve faaliyetlerinin sonucunda doğacak olan kar ve ri zi k ol arı da yine ayrı ay rı üstlenm ektedirl er. S ö zleşme taratl arının sorumluluklan na b a kıldı ğın d a ise tek sat ıc ıl ık söz leşmes in de, tek s at ıc ı ile yap ı mc ın ın ka rş ı kar şıya yer a l dı k ları, yani her ikisinin birlikte, d iğe r üçüncü şah ıs lara k arşı doğrudan doğruy a, s ı nı rsız ve müteselsilen sorumlu o l madık la rı gör ülmektedir. Adi ş irke t le rde ise ortaklar, T BK.m.523 hükmü u y arınc a, şi rket zara rı ndan doğrud an doğ ru y a sorumludurl ar. Zira adi şirke t le rde, temsilcinin ya p tığ ı işlemlerle hak ve borç doğrudan doğruya or taklara ait oimakta ve yine bütün ortaklar, üçüncü şah ıs lara karş ı mütese lsilen sorumlu b ul u nrn ak tad ı rl ar". D ol ayı sı yl a tek sat ı c ı lı k söz leş mes i, ta ratl arın ay nı amaca yönelik edimler yap t ık la rı bir o rtaklı k sözleşmesi olarak de ğil, edimlerin d eğ i ş toku şu n u öngö ren, tam olarak karşılı klı borç yükleye n bir söz l e ş me olarak karş ı mı z a çıkm akt adı r", İki s öz leş me tipinin, rekab et etmeme yük üml ül ü ğ ü aç ıs ın d a n kar şıla ştırılma sı da müm kündür. Adi şi rk e t o rta k ları nı n rek abetten k açınma yükü m l ü l üğü, TBK.m, 526' da d üzen lenm iş t ir. Buna göre; " Ş eriklerden hiç biri, kendi h esabın a ş i rke t in gayesine muhalif ve IIll/Zlr iş ler yapamaz:". Bu hü km ün a macı, şirket iş le ri n i daim a kontrol ve denetleme im kanın a sahip olan adi şirke t o rtak lan nı n, ş i rke t i n i ş s ı r l a rı nı suistimal etmelerini önlemektir. Bu sebe ple o rtak lar ın, yasak muameleleri kend i n am l arı n a yapmaları mümkün o l m ad ığ ı gibi, giz li bir şeki l d e üçüncü bir şahıs aracı lığıy l a yapmaları da mümkün de ğildir. Zira, TBK,m, 526 hükmünden a çıkç a a n laş i l masa da, "ş i rke tin gayes ine muhalifve lill/zlr işler" ibaresi vekaleten yap ı lan iş le ri de kap s ayı cı niteli ktedir. Aksine d a vranış, tazminatı ge rek t i receğ i gibi, TTK,m. i 87 ve i 97 hükümlerine kıyasen böyle bir hareketin, şirketin feshine haklı sebep t e şkil etmesi mümkündür". 31 Dü MANtc, Adi-Kollektif ve Komandit Ş i rke t le r, '.76; Aynca bkz, TBK.m.527, 530, 533, TANDDdAN. Tek Satıc ı lık Söz leşmesi. s. ı nomaniç. Adi-Kollektif ve Komandit Şirketler. s.77.

17 Sa lilı Önder Yeşiltep e - Tek Sa t ıcı lık Söz leşmes iilin Öğ retide Benzer Olarak Belirtilen Sözleşme lerden Ay ırt Edilmesi 163 Te k s a t ı c ı lı k söz leşmes i nde ise, tek sat ı c ı nın yap ı mc ı ile reka bet yapına ma yükü m l ü l üğü bu l u n mak tad ı r. Bu yükümlülük. yap ı me ı nı n menfaatlerini koruma yüküm lülüğünd e n kaynaklanmak tad ır. Buna göre tek sa t ıc ı, yap ıme ın ın m arkas ın ı t a şı yan söz l eş meye konu olan mallarla piyasada rekabe t halinde bulunan başka firma ların markasın ı t a şı yan ma lları, yapıme ın ın izni o lmak sızın satmaktan kaçınmak zorundad ı r. Çerçeve ni te liği nd eki sözl e şm e yl e tek sa t ıc ıya sözleşme konu su bölgede tek satış hak kı taruyarak güçlü bir pazarlama ağ ı kurmay ı hedefleyen ve rekla m faaliyetleri ile d iğer markalarla rekabet etmekte olan yap ı meın ın, tek sa t ıc ıya rekabet etme izni vereceğ i n i n dü şünü l me si ise oldukça güçtür. Zira yap ımc ı, tek sa t ıcının ma lların sürümü yönündek i tüm çabas ın ı, kendi ürünleri için sarf etmesini ve kendisinden da ha faz la ına l alınması nı h a klı olarak beklemektedir. Aksi halin ka bulü tek sat ıc ı l ı k sözleşmesini anlamsı z hale getirecektir. Rekabet etmeme yüküm l ü lüğü nün çerçeve sözleşmede aç ıkça belirtilmesi mümkündür. Ancak bu hususun sözleşmede belirti lmemiş o lması. tek sa t ıc ın ın rekabet etme h akkına sahip o ld uğu an lamına gelmemektedir. Zira bu yükümlülük. tek sa tıcının yapımc ı menfaatleri ni koruma y ükü m lü l üğ ü rı ü n bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır". Tek sa t ı c ı lı k söz l e ş m e s i n i n, adi o rtak lık söz leşmes inde o ld uğu gibi, tara flar a rasın da sürekli ve iyi niyete daya lı bir i ş bi rliğin i gerek tirdiğ i nden, reka bet etmeme y ük ü rn l ü l üğ ü nü rı ihla l edildiğ i durumlarda, adi ortak lığ ın fesh ine ilişkin olarak yukarıda aç ık lad ığım ız ku rall arın, uygun dü ştü ğü ölçüde tek sa t ıc ı lı k söz leş mes i ne de kı yas yolu ile u ygul an a bi l e ceğ i kanaatinde yiz. 3.7 Hizmet S ö zl eş m es i Türk Huk uku nda hizmet akdi hem Borçlar Kanunu ' nda hem de İ ş Kan unu'nda d üze n len m iş o lmakla beraber, akdi n t a nı m ı i ş mevzua tında yapı lmam ış, sadece Borçlar Kanunu 'nda yer almı ştır.,.. i Ş G ÜZ A R, s. 83.

18 164 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3 İş görme s öz l eşme l e r i nde n biri olan hizmet söz l eş mes i n i n tanımı TBK.m.313'te ş u ş eki l de yap ı l m ı ş t ır: " Hizmet akdi, bir mukaveledir ki onun la işçi muayyen veya gayri muayyen bir zamanda hizmet görmeyi ve i ş sahibi dah i ona bir ücret vermeyi taahhüt eder". Türk Borçlar Kanunu'nda yapı lmış olan tanımlamada belirtilmemi ş olmakla beraber. i ş ç in i n ekonomik ve sosyal yönden işverene bağlılığı, hizmet sözleşmes i n i n en bel irgin ö zelli ği olarak kabul edilmektedir." Bağımlılık unsurunu da dikkate alan REiSOGLU, hizmet akdi için şu tanımı vermektedir: " Hizmet akdi öyle bir akittir ki, işç i bir ivaz mukabilinde muayyen veya gayri muayyen bir zaman için i ş gücünü i şv erenin emrine tahsis ve onun direktifi altında i şi ifa etmeyi taahhüt eder"." Bu tanımlardan hareket ederek hizmet söz le ş mes i n i n un surl arını şu şek i ld e belirl emek mümkündür 37: ı. İşçinin bir süre işverene bağımlılık ilişki si içinde bir hizmet görmesi veya gö rıney i vaad etmesi 2. Hizmet görülmesinin veya hizmet edimi vaadinde bulunulmasının bir ivaz (ücret) karşılığında olması 3. Tarafların anlaşması veya bir karşılı k ödenmesine yol açacak bir hizmet ilişkisinin varlığı Hizmet söz leşmes i n i n bu unsurl arı göz önüne a lı narak, tek sa t ıc ı lık söz leşmesi ile hizmet söz leşm es i karş ı l aş t ırı ld ığ ınd a, iki söz leşme aras ındak i fa rklılıklar da açıkça ortaya çıkmakt adır. Her şeyd e n önce, kendi ad ve he sabına çalı şan tek sat ıc ın ın yapımcıdan bağım sı z bir i şletme si olmasına kar şılık hizmet söz leşm es i nde işçi, i şveı s E5ENER.Turhan. i ş Hukuku, Ankara t978, s. 126,127; oguzman, M. Kemal. Türk Borçlar Kanunu ve İ ş M e vzu at ın a Göre Hizmet " iş" Akdinin Feshi, İ st an bul ı 955, s.a. do. 6; REİSOGLU, Seza, Hizmet Akdi, Mahiyeti-Unsurtan-H ükümleri, Ankara 1968, s.38; SÜZEK. Sarpe r. İ ş Akdini Fesi h H akk ının Kötüye K ull anılma s ı. Ankara s.8; TA NDo GAN. cı, s REi50 GlU, s YAV UZ. Cevdet, Borçlar Hukuku Özel. s.4d6 vd..

19 Salilı Önder Yeşiltepe - Tek Satı cılık Sözleşm esinin Öğret/de Benzer Olarak Belirtileıı Sözleşmelerden Ayırt Edilmesi 165 ren e bağımlılık ve alt lık-üstlük ilişki si içinde çalışmaktadır. Bu bağımlılık, ekonomik ve sosyal yönden olduğu kadar, işverene kişi sel yönden bağımlılığı da ifade etmektedir". Yargıtay, 1984 tarihli bir karanrıda '" işçinin i şverene olan bağımlılığını şu şekilde vurgulamıştır: "Burada söz konusu olan bağımlılık. her an ve durumda çalışanı denetleme veya buyruğuna göre edimini yaptırma olanağını işverene tanıyan, çalışanının, edi mi ile ilgili buyruklar dı şında çalışma ol anağı bularnayacağı nitelikte bir bağımlılıktır.;", Her ne kadar tek satıcı, yapımcı ile akdetmiş olduğu çerçeve s ö z l e ş me uyarın ca çalı şmaları a çı sından bir takım yükümlülükler üstlenmekte ise de. bu yükümlülükler, yapımcıya tek satıcının çalışma saatleri ve çalışma şe kli konu sunda talimatlar v e reb i l e ceğ i anlamına gelmeyeceği gibi tek s a tı cının yapımeının buyruklarını yerine getirme yükümlülüğü altında olması da söz konu su değildir. Oysaki hizmet söz l eşmes i n d e i şçinin hizmet edimini ifa etmesi, sözleşmenin tarafı işverene bağımlılık ilişki si içeri sinde, onun denetimi ve direktifleri altında ger çekl e ştirilrnelidir'", Hizmet söz l e şmes i n i n bir di ğer unsuru olan, hizmet görülmesinin veya hizmet edimi vaadinde bulunulmasının bir ivaz (ücret) karşılığında yapılması da tek satıcılık söz l e şmes i n d e yeri olmayan bir unsurdur. Zira yapımcıdan s at ın aldığı malları. üzerine kar pay' koyarak kendi adına ve he sabına satan tek satıcınm, elde edeceği bu kar dışında yapımcıdan ücret adı altında ayrıca bir talepte bulunması söz konu su değildir. Tek s at ı c ının pazarlama ve sürümü art t ı rma faaliyetlerinin karşılığında da yapımcıdan her han gi bir ücret talep etmesi mümkün değildir. Bu faaliyetlerinin karşılığı olarak tek sa t ıc ı kendi kar oranını da arttırmayı hedeflemektedir. Başarı sı z olma sı durumunda da rizikolara yine kendisi katl anacaktır. Tüm bu farklılıkların yanında. iki sö z l e şme n i n birbirlerine yakınlaştıkları nokta, her iki sözleşmenin de süreklilik unsuru taşımalandır. İşçinin belirli vey a belirsiz bir süre işverenin hizmetinde o l ması. bu söz le şmen i n de J8 REİ SOGLU, s.52; SOZEK. s. 1O ve do Yargıtay IO.HD , E K YKD., C. X (1984), S. 6, s.898-9oo..ıo YAVUZ, Borçlar Hukuku Öze l, s.406.

20 166 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3 süreklilik unsurunu taşıdığını gösterınektedir. Bu sebeple her iki sözleşıne de sürekli borç ilişkilerinin ortak özelliklerini taşımaktadır. Bu benzerlikten yola çıkarak, tek satıcının da işçi gibi haksız ve zamansız fesihlere karşı korunması sağlanmalıdır, Buna karşılık, tek satıcının yapımcı ile arasındaki yakın iş ilişkileri sebebiyle yapımcının ticari s ı r la rı nı öğrenebilmesi muhtemeldir. Bu sebeple hizmet sözleşmesinde olduğu gibi, sözleşmenin sona ermesinden sonra da belirli s ı nı rla r çerçevesinde tek satıcıya rekabet yasağı getirilmesi mümkün görülmelidir. 3.8 Vekalet Sözleşmesi Borçlar Kanunu 'rnuzun 386, maddesi ile tanım Buna göre; "Vekalet bir akittir ki onunla vekil, mukavele dairesin lanmıştır. Vekalet s öz l eşme s i, de kendisine tahmilolunan işin idaresini veya takabbül eyledi ği hizmetin ifasını iltizam eyler. - Diğer akitler hakkındaki kanuni hükümlere tabi olmayan işlerde dahi, vekalet hükümleri cari olur. - Mukavele veya teamül varsa vekil ücrete müstahak olur.", Kanun'un vermiş olduğu bu tanımdan yola çıkan TANDOGAN ise, vekalet sözleşmesinin tanımını şu şekilde yapmaktadır; "Vekalet öyle bir akittir ki vekile müvekkilin menfaatine ve iradesine uygun bir sonuca yönelen bir iş görmeyi bir zaman kaydına tabi olmaksızın ve nispeten bağımsız olarak yapma borcunu, sonucun elde edilememesi rizikosu ona ait olmak üzere yükler."!" Tek satıcının sürümü arttırma faaliyetinin, bir tür iş görme edimi olduğu göz önünde bulundurulduğunda, Türk Borçlar Kanunu'nun 386. maddesinin ikinci fıkrası ile getirilmiş olan ; "ı.d i ğc r akitler hakkında kanuni hükümlere tabi olmayan işlerde dahi, vekalet hükümleri cari olur." hükmü nedeniyle, tek satıcılık sözl eşmelerine de vekalet e ili şkin hükümlerin uygulanması gerektiği düşüncesi akla gelebilir. Ancak. TANDOGAN 'ın da belirt- 41 TANDOGAN, C.2, s.356; aynı anlamd a bkz. KARAHASAN, M. R eşit. Türk Borçlar Hukuku. CA, İ stanbul 1992,

21 Salih Önder Yeşiltepe - Tek Satı cı/ı k Sotleşıne sin in Öğretide Benzer Olarak Belirtilen Sözleşm elerden Ay ı rt Edilmesi 167 ti ği gibi'", vekalet dışında kendi sine özgü yap ıs ı olan i ş görme söz l eşme leri nin de varlığı kabul edilmelidir. Gerçekten de vekôlet sö zleşm e si ile karşılaştırıldığında tek sa tı c ı lık söz le ş mes i n i n kendi sine özgü, vekalet söz leşmes inden olduk ça farklı bir y ap ıs ın ın oldu ğu ortaya çıkmakt adır. Her şeyden önce, vekalet sözle şmes i n i n sona erme sine ili şkin olarak TBK.m hükmü ile getirilmiş olan "vekaletten azil ve ondan istifa her zaman caizdir" şe k l i n de k i düzenlemenin, tek s atıcılık söz l eş mes i n e uygulanma sının mümkün o lam ayacağ ı o rt a d ad ı r. Zira, bu hüküm u yarın ca, vekalet sözleşmesini n müvekkil veya vekil tarafından h aklı bir neden e d ayandırılm ası ya da herhangi bir önele bağlanması şart ı aranmaksı zın, tek taraflı ve varm ası gerek li bir irade beyamyla her zaman ortad an kaldırılabilme si ' :', uzun süreli bir i ş ilişki sinin kurulmasını amaçlayan ve taraflarca büyük çapta mas raf ve y at ırımlar ya pı l mas ını gerektiren tek sat ı c ı lık sözleş mes i nde ki tarafların amaç ları n a ve menfaatler dengesine hiçbir şekilde uygun dü şmemektedir". Do ğrudan doğru ya veya d olaylı temsili gerektiren vekülette, vekilin müvek kili ad ve hesabına veya kendi ad, müvekkili hesabına hareket etmesi, buna karşılık tek satıcının daima kendi ad ve he sabına hareket etmesi, iki söz le şme aras ın daki bir diğer farklılıktır. TBK.m.389 hükmü ile, "Vekilin Borçları" başlığı altında, vekilin, müvekkilinin açık t alimatlarına uymak zorunda olduğu ve bu talimatlara ay k ırı davram şlardan d oğacak olan zararda vekili n sorumlu olacağı belirtmi ş, TBK'nun 392. maddesiyle de vekilin, müvekkiline yapt ığ ı i şlerle ilgili olarak hesap verme yü k üm l ül ü ğü altında olduğu hükme bağlanmı ştır. Bu düzenleme k arşı sında, tek sat ıc ın ın yap ı mc ıya karşı bağım sızlığının, vekilin müvekkile karş ı bağım sızlığından çok daha fazla olduğunu söylemek mümkündür. 42 TANDOGAN. Tek S a tı cılık S ö zle şme si. s TAN DOGAN, C. It. s "TANDOGAN, Tek Sa tı cılık Söz leşme si. s.!o: İ ŞGÜZAR, s.5 ı.

22 168 M ÜHF - HAD. C. 14. Sy. 3 Kanaatimizce, yukanda aç ı k lamış olduğumu z sebepler nedeniyle, tek satıc ı lık söz leş mes i n i n vekület söz leşm esi nden farklı bir söz leşme türü olduğunu kabul etmek gerekmektedir". 3.9 Tek Elden Sa t ın Alma A n laşmaları T araflardan birinin sağlayıc ı, diğerinin ise yeniden sa t ıc ı o l duğu durumda, yeniden satıcının söz l e şm e ile belirlenecek olan m all arı ye niden sa tmak amac ıy la yal nızca sağ lay ıc ıdan vey a onun bağl antılı o l duğu ya da onun gösterec eği başka bir te şebbü sten s at ın a l may ı kabul ettiği sözl eşmel e re "tek eld en s at ın alma an la ş ma ları" denmektedir. Ge rek tek sat ıc ı lı k an laş m as ı gerekse tekel den dağıtım an l aş ma l arı m all arın yenide n s at ış ına ili şkin inhi sari nitelikteki an l aş ma l ard ı r. Ancak bu anl aşmal arın alanlan farklı lık göste rınektedir. Tek sat ıcı lık anl aşmal arının ayırt edi ci öze ll i ğ i, sağlayıcının, çerçeve söz leşme ile tek sa t ı c ıy a satış çabal arını yo ğunlaştı rrnası için bir bölge belirl ediğ i ve söz leş me bölgesinde aktif olarak pazarlama faaliy etlerine g iriş meyeceği ni taahhüt ett iği an laş mal ar o l mas ı dır. T ek elden sat ın alma anl aşmalarında ise, yeniden sat ıc ı, söz leş meye konu olan malları ya l nız sağ lay ıc ı dan alma, başka bir sağ l ay ıc ı dan temin etmeme yüküm l ül üğü a ltındad ı r. Taraflar arasında yapılmış olan teke lden s at ın alma anl a şm as ı, sağ layıc ı nı n, ye nide n satıcı ile ay nı bö lgede başka ye niden sa tıc ı lara ve d a ğıtırn ın ay nı aşamasında olanlara mal temin etmesine engel te şkil etmez. Yeniden satıc ı da sa tı ş l arı nı gerçek l e ş ti receğ i alan açı sından herhangi bir s ın ı rlama ile k arşı karş ıy a değ ildir". SONUÇ Tek sa tıc ı lık söz l eş mes i, kanunlarla düzen l e n me m iş, uygul am anın iht iyaçl arı doğ ru lt usu n da, hukuk düzeninin s ı nırlan içerisin de, sözleşme özgü rl üğü prensibi çerçevesi nde ortaya ç ıkm ış olan bir söz leşme tipi dir. " Aynı görü ş için bkz. TANDOGAN. Tek Saııc ıhk Sö z leşmesi. s.io- I I; i ŞGÜZA R. s Krş. ASLA N. s. ı

23 Salih Önde r Yeş iltep e - Tek Saı ıcılık Sözleşmes inin Öğretide Benzer Olarak Belirtileıı Sozieşm elerden A yırt Edilm esi 169 Tek satıcılık sö zleşmesi. yapımcı ile tek s a t ı c ı arasındaki hukuki ili şk il eri düzenleyen. çerçeve niteliğinde, sürekli öyle bir sözleşmedir ki; bununla yapımcı. mamullerinin tamamını veya bir kısmını belirli bir bölgede tekel h akk ın a sahip olarak satmak üzere tek sat ı c ıya bedeli karşılığında düzenli olarak g örıdermeyi, buna karşılık tek satıcı da sözleşme konusu malları kendi ad ına ve he sabına satarak bu malların sürümünü arttırmak için faaliyette bulunm ayı üstlenir. Bu özellikleriyle, tek s a t ıc ı lık söz l e şm es i ; s at ım söz l eşm es i. ac ent alık sözleşmesi. komisyon sözleşmesi, istisna s ö z l eşm es i, satı ş için tevdi söz leşme s i. adi o rtaklı k sözleşme si, hizmet sözleşmesi. vekalet ve tek elden s at ın alma söz l e şme s i n d e n ayrılır.

24