YALVAÇ MÜZESİ BİZANS SİKKELERİ

Transkript

1

2 I

3 II

4 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü YALVAÇ MÜZESİ BİZANS SİKKELERİ Zeliha Demirel Gökalp Ankara 2009 III

5 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Ana Yayın No: 3182 Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları Yayın No: 135 ISBN: YAYINA HAZIRLAYAN Dr. Adil ÖZME GRAFİK TASARIM Suna HÖKENEK Bu yapıtın tüm hakları saklıdır. Kaynak gösterilmeden kitaptan alıntı yapılamaz. Genel Müdürlüğün yazılı izni olmadan, kısmen veya tamamen basılamaz, başka bir dile çevrilemez. Elektronik, mekanik, fotokopi ya da diğer bir çoğaltma aracılığıyla yayınlanamaz ve kopya edilemez. Kapak Fotoğrafı: II. Constans, Hexagram, No.396 IV

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ I- Antik Nümismatik Nümismatik Nedir? Sikkenin Tanımı ve Sikkeden Önceki Para Şekilleri Sikkenin İcadı Sikke Metali ve Sikke Basım Tekniği...5 II- Bizans Döneminde Sikke İmparator Anastasius un Sikke Reformu Sikke Metali ve Birimi Altın Gümüş Bakır Darphaneler Kontrmarklar Tipler İmparator Tipleri Genel Özellikleri İmparator Kostümleri Askeri Kostüm Sivil Kostüm Konsül Kostümü İmparatorluk İşaretleri Taçlar ve Diademler Haçlı Globus (Haçlı Küre) Mapa (Mendil) Akakia (Kese) Scepter (Hükümdarlık Asa sı) Labarum (Sancak) Dini ve Çeşitli Tipler Viktoria V

7 Melek Konstantinopolis Khristogram Haç İsa Meryem Azizler ve Diğer Önemli Kişiler Yazıtlar Harfler ve Rakamlar Monogramlar III- Katalog IV- Bibliografya V- Sözlük VI- Konkordas cetveli Levhalar VI

8 I. Basileios, histamenon. No. 476 VII

9 VIII

10 ÖNSÖZ Bu çalışma 20 Haziran 2007 de Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde kabul edilen Yalvaç ve Isparta Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Bizans Sikkeleri başlıklı doktora tezinin bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu tez Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonunca kabul edilen nolu proje kapsamında desteklenmiştir. Yalvaç Arkeoloji Müzesi, 1947 yılında yöreden toplanan arkeolojik ve etnografik eserlerin depolanmaya başlaması ile faaliyete geçmiş, 1966 yılında inşası tamamlanan binada müze olarak hizmete girmiştir. Yalvaç Arkeoloji Müzesi sikke koleksiyonunda, 2005 yılı Haziran ayı itibariyle sikke bulunmaktadır. Bu çalışmada, koleksiyonda yer alan 951 adet Bizans sikkesi ele alınarak değerlendirilmiştir. Türkiye müzelerinde ve özel koleksiyonlarda yer alan Bizans sikkeleri ile ilgili çalışmalar ve dolayısıyla da yayınlar oldukça sınırlıdır. Oğuz Tekin in Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri başlıklı eseri ise, bu yayının hazırlanmasında bize kaynak oluşturmuştur. Öncelikle doktora tezimin danışmanı Doç. Dr. Ahmet Tolga Tek e teşekkür ve saygılarımı sunmak istiyorum. Bu çalışmanın konu seçimini aşamasından, sonuna kadar bana her anlamda güvendiği, inandığı, destek olduğu ve deneyimleriyle beni usanmadan yönlendirdiği için kendilerine minnettarım. Bir Sanat Tarihçi olarak meslekte ilerlemem konusunda beni yüreklendiren ve desteklerini esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Ebru Parman a, Prof. Dr. Yıldız Ötüken e, Prof. Dr. B. Yelda Olcay Uçkan a ve meslektaşım, dostum Öğr. Grv. Hasan Yılmazyaşar a çok teşekkür ederim. IX

11 Tezin her sayfasını ayrı bir titizlik ile okuyan Prof. Dr. Oğuz Tekin e düzeltmeleri, değerli önerileri ve Türkiye deki nümismatik çalışmaları ile bize kaynak oluşturduğu için, Yalvaç Arkeoloji Müzesi Müdürü Ali Harmankaya ya ve sikke koleksiyonundan sorumlu Sanat Tarihçi Burcu Karakurt a müzede sağladıkları olumlu çalışma koşulları için, Yalvaç Arkeoloji Müzesi ndeki çalışmalarımda beni yalnız bırakmayan Sanat Tarihçi Cüneyt Bostancı ya, öğrencim Kerim Yanık a ve tezin basım aşamasındaki yardımları için sevgili öğrencim Diren Damla Sarıkaya ya teşekkür ederim. Yaşadığım dünyayı, yeryüzündeki her canlıyı algılayıp sevmem ve duyarlı olmam konusunda beni yönlendiren ve hayata pozitif bakmamı neden olan anne ve babam, bu çalışmanın tüm zorluklarını ve sorunlarını benimle paylaşan, eşsiz sevgisiyle her zaman yanımda olan sevgili eşim Emre iyi ki varsınız. Zeliha Demirel Gökalp X

12 KISALTMALAR Katalogda Yer Alan Teknik Kısaltmalar AE : Bakır AR AV Ay. Env.no. Etüt. ky. Of. Öy. Ref. : Gümüş : Altın : Arka yüz : Müze envanter numarası : Etütlük : Kalıp yönü : Ofis Harfi : Ön yüz : Referans/Bibliografya Bibliografik Kısaltmalar AJA ANSMN AÜDTCFD BASOR DOC : American Journal of Archeology : American Numismatic Society Museum Notes : Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi : Bulletin of the American Schools of Oriental Research : Bellinger, A.R. Grierson, P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Vol. 1: Anastasius I to Marice ; vol. II: Phocas to Theodosius III ; vol. III XI

13 Leo III to Nicephorus III ; vol. IV: Alexius I to Michael VIII ; vol. V: Michael VIII to Constantine XI , Washington, 1966, 1968, 1973, MIB ODB : Hahn, Wolfgang, Moneta Imperii Byzantini, vol. I: von Anastasius I bis Justinianus I; vol. II: von Justinus II bis Phocas; vol. III: von Heraclius bis Leo III, Wien, 1973, 1975, : Oxford Dictionary of Byzantium XII

14 I- ANTİK NÜMİSMATİK 1. Nümismatik Nedir? Klasik çağ Grek dünyasında kanun anlamında kullanılan nomos dan türetilmiş olan grekçe nomisma/noummos ve latince nummus sözcükleri sikke anlamını taşımaktadır. Bu kelimelerden türetilmiş bir terim olan nümismatik, sikke bilimi olarak Türkçe ye çevrilebilir. Bu bağlamda kendisine uğraşı alanı olarak nümismatiği seçen ve konuya bilimsel bir bakışla yaklaşıp, malzemeyi (sikkeleri) metotlu bir şekilde inceleyebilen kişilere de nümismat denir 1. Bu kavram, Aristoteles in de belirttiği gibi (Nicomachean Ethisc V, v,10-16), değeri güvence altına alan kanun anlamına gelir. Sikke Nomisma ismini taşır, çünkü doğal değil aksine kanuna ait bir nesnedir. 2 Bugün de taşınılan bozuk paralar birer sikke olduğundan, nümismatiğin uğraşı alanı, icadından bugüne kadar çok geniş bir zaman dilimini kapsamaktadır 3. Nümismatik bilimi, ticari ve kanuni değiş tokuş işlemlerinde ödeme aracı olarak kullanılan, yetkili kamu mercileri tarafından bastırılan ve üzerinde bir betim bulunan darp edilmiş metal parçalarının incelenmesini esas alır. Ayrıca dış görünüşleri itibariyle sikke ve para gibi işlem gören madalyon, jeton, para yerine kullanılan ağırlıklar ve bazı toplumlar tarafından sikkenin yerini doldurma görevindeki çeşitli nesneler de nümismatik bilimi kapsamındadır 4. Sikkenin nerede, ne zaman, nasıl basıldığı, sayısı ve dolaşımı, ekonomik yaşamdaki rolü ve yasaya uygunluğu tartışıldığında nümismatiğin tarih için de önemli yardımcı bir bilim dalı olduğu anlaşılmaktadır 5. Nümismatik, arkeolojinin doğuşuna sıkıca bağlı olup onun gelişimi ile bağdaşmaktadır. Bu olgu sikkeyi estetik ilgi amaçlı ve Antikacının elinde bulundurduğu tek parça eser olmaktan çıkarıp, bilinen metin ve olaylarla ilişkisi kurularak, büyük sikke serilerinin daha geniş bir bakış açısıyla kendi genel durumu içinde yorumlanmasını sağlar 6. Dolayısıyla sikkeler, ticari bir ödeme ya da tasarruf aracı olmalarının yanında birer tarihi belgedir. Bir devletin ya da bir kentin sadece ticari ve ekonomik durumunun aydınlatılmasında değil, aynı zamanda siyasal olaylarının aydınlatılmasında da yardımcı olur 7. Ayrıca sikkeler, kaybolmuş uygarlıkların, 1 Oğuz Tekin, Grek ve Roma Sikkeleri, Yapı Kredi Koleksiyonları-2, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1994, s Cecile Morrisson, Antik Sikkeler Bilimi Nümismatik Genel Bir Bakış, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2002, s.7; John R. Melville Jones, Testimonia Numeria Greek and Latin Texts Concerning Ancient Greek Coinage, V.I: Texts and Translations, Spink, London, 1993, s Oğuz Tekin, Eskiçağda Para Antik Nümismatiğe Giriş, Eskiçağ Bilimler Enstitüsü Yayınları:1, İstanbul, 1998 s.1. 4 Cecile Morrisson, a.g.e., s Philip Grierson, Byzantine Coinage As Source Material, XIII th International Congress of Byzantine Studies, Oxford 5-10 September 1966 (Ed. J.M Hussey-D. Obolensky-S.Runciman), London, 1967, s Morrisson, a.g.e., s Oğuz Tekin, Eski Yunan, Roma ve Bizans Altın Sikkeleri, Altının İktidarı, İktidarın Altınları: Yapı Kredi Altın Sikke Koleksiyonu (Ed. Şennur Öztürk ve Selahattin Özpalabıyıklar), Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık, 2004, s.46. 1

15 kentlerin ve yerleşimlerin yerlerinin kesin olarak belirlenmesi, aile ad ve ünvanları, kullanılan madene göre o dönem devletinin ekonomisi hakkında ipuçları, dinsel inançları ve egemenlik sınırları hakkında bilgi verir Sikkenin Tanımı ve Sikkeden Önceki Para Şekilleri Sikke, ticarette ve günlük alış verişlerde ödeme aracı olarak kullanılan, ağırlığı ve içindeki değerli maden miktarı ayarlanmış, üzerinde kendisini basıp piyasaya çıkaran ve istendiğinde, tekrar geri almayı garanti eden devletin arma veya işaretini taşıyan, küçük ve ana maddesi metal olan bir ödeme aracıdır 9. Bilimsel bir nesne olarak sikke genellikle yuvarlak madeni disk olduğundan, iki yüzü vardır. Ön ve arka yüz. Ana yüz, her zaman ön yüzdür; burada sikkenin en önemli karakteristik ifadeleri yer almaktadır. Ön yüzde en azından bir resim bulunur. Bunun yanında veya etrafında bir yazı da (lejand) yer alabilir. Nadiren olsa da ön yüzde diğer işaret ve semboller de görülebilir. Arka yüzde ilk önceleri yalnız bir çukur vardır. Bu çukurun içine resim veya benzeri semboller oyulabiliyordu. Daha sonra çukurun yerini, ön yüzdeki gibi ikinci bir resim almaya başlamıştır. Resim etrafında onu açıklayan bir yazı yer alırdı. Sikkenin tanımında bir ayrıntı daha önemlidir. Genellikle sikkede arka yüzler çapraz konumdadır. Ön yüz saat gibi kabul edilirse, sikke iki parmak arasında tutularak, çevrildikten sonra arka yüzün yönü, ön yüzdeki saat konumuna göre belirlenir 10. Esas olarak alış verişte ya da ticarette kullanılan bir değişim ve ödeme aracı olan paranın bu şekle gelebilmesi uzun bir aşama gerektirmiştir. Sikkenin icadından önce, insanların yiyecek, giyecek, silah ve buna benzer aletleri kendilerinin üretmeleri ve yerleşik düzene geçmedikleri dönemde de paraya ihtiyaç duymamaları sebebiyle, para düşüncesi bilinmiyordu. Yerleşik düzene geçildikten sonra, ilkel toplumlar malın malla değiştirilmesi anlamına gelen barter, yani değiş tokuş (takas) sistemini kullanmışlardır. İnsanlar değiştirmek istediklerini karşılarındakilerde bulamayınca, onun yerine aynı değerde başka bir şey almaya başlamışlar ve sonucunda bazı yararlı nesneler ve hayvanlar kıymet ölçüsü olarak kullanılmıştır. Toplumlar geliştikçe hayvanlar, tahıl ürünleri ve çeşitli araç gereçler para yerine kullanılmıştır 11. Hayvanların para olarak kullanıldığı Drakon un (M.Ö.624) metinlerinden anlaşılmaktadır. 8 İbrahim Artuk, Nümismatik İlmi ve Faydalarına Kısa Bir Bakış, Türk Nümismatik Dergisi, No.9, İstanbul, 1982, s Tekin, 1998, a.g.e., s.2; Sabahat Atlan, Yılları Side Kazıları Sırasında Elde Edilen Sikkeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1976, s Stefan Karwiese, Antik Nümizmatiğe Giriş, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1995, s Tekin, 2004, a.g.e., s.39; Tekin, 1998, a.g.e., s.2-3; Atlan, a.g.e., s.1.

16 Bu metinlerde hayvan olarak tespit edilmiş cezalar vardır. Pecunia kelimesi Latincede para demektir ve hayvan anlamına gelen pecus kökünden gelmektedir. Ancak bu ödeme şekilleri Miken Dönemi nden ( ) önce son bulmuştur 12. Aracı olarak kullanılan bu gibi malları korumak ve gerektiğinde kolayca ortaya koymak ve bir yerden başka bir yere taşımak güç olduğundan, zamanla sadece altın ve gümüş gibi değerli madenler para olarak kullanılmaya başlanmıştır 13. Madeni aletler (üç ayaklı kazanlar, baltalar, şişler, kürekler, silahlar, çıpalar) ve süs eşyaları (yüzük, bilezik) para olarak kullanılmış olmalı. Avrupa da, Girit ve Mısır da yapılan kazılarda bir çok çifte baltalar bulunmuştur. Mykenai ve Troia kazılarında ele geçen yüzüklerin de para olarak kullanıldığı düşünülmektedir 14. Yakın Doğu da yapılan arkeolojik kazılarda çok sayıda metal parçalarının bulunması ve bunların belirli ağırlıkta olmaları buluntuların para yerine kullanılmış olduğuna işaret etmektedir 15. Terazinin bulunması ve ağırlık sisteminin doğuşundan sonra, eritilmiş madenler tartıldıktan sonra alınan eşyaya karşılık olarak veriliyordu. Bu para şekli Zincirli Kazısı nda bulunan gümüşler örneğinde M.Ö yüzyılda Akdeniz dünyasında kullanıyordu. Daha sonra tartılarak ödenen madenlere belirli bir şekil verilmiş ve bunların ağırlıkları önceden tespit edilip üzerleri damgalanınca, külçe (ingot) veya çubuk para şekli ortaya çıkmıştır yılında Kaş açıkları Uluburun batığında bulunan yaklaşık on ton ağırlığındaki bronz külçeler de bunu kanıtlamaktadır 16. Altın, gümüş, bakır, kurşun ve elektron olarak kullanılan bu para şekli, Mısır, Ön Asya ve Avrupa da yapılan kazılarda bulunmuştur. Bu çubuk para şekli, sikkenin icadından önceye ait son para şeklidir. Bazen çubukların üzerine çentikler yapılarak koparılır ve küçük ödemelerde kullanılırdı. Çubuk para şekli sikkenin icadından sonra da yüz yıllar boyunca kullanılmıştır. Bugün de devletler arasındaki büyük ödemeler külçe şeklinde yapılmaktadır 17. Aristoteles (Politika A, 1257a.) değiş-tokuştan metal külçe kullanımına doğru bir gelişim olduğunu düşünüyordu. Ticaret hacmindeki büyümeye koşut olarak mal 12 Atlan, a.g.e., s Tekin, 1998, a.g.e., s.3 14 Atlan, a.g.e., s.1; I. Carradice ve M. Price, Hellen Dünyasında Sikke (Çev. Oğuz Tekin), Homer Kitabevi, İstanbul, Tekin, 1998, a.g.e., s Andreas Hauptmann, R.Maddin and M.Prange, On the Structure and Composion of Copper and Tin Ingots Excavated from the Shipwreck of Uluburun, BASOR 328(2002), s Atlan, a.g.e., s.2 3

17 ve hizmetlere ilişkin ödemelerin standartlaştırılmasında daha kolay bir yönteme ihtiyaç duyulduğunda ise sikke icat edilmiştir. Sikkenin üzerindeki tip, sikke metalinin değerini garanti ediyor ve böylece tüccarlara güven vererek onları sikkeyi her bir işlemde tartma külfetinden kurtarıyordu Sikkenin İcadı M.S. 2. yüzyılda Mısır da yaşamış Naukratisli yazar Polluks (IX,83), ilk sikkeler için, M.Ö.6. yüzyılda yaşamış olan Kolophonlu Ksenophanes in sözlerine dayanarak Lydialıların adını vermektedir 19. M.Ö. 5. yüzyılda yaşamış Halikarnassoslu Herodotos da, ilk kez altın ve gümüş sikke basan ve kullananların Lydia lılar olduğunu söylemektedir. Yazılı antik kaynaklar ve arkeolojik buluntular ilk sikkeleri yapanların Lydia lılar olduğunu kanıtladığı iddiası, sikke için en erken tarihlenebilir arkeolojik tabakadaki Lydia sikkelerinin çokluğu ve Lydia nın en eski sikkelerin yapıldığı doğal elektron kaynağına sahip olduğunun düşünülmesi ile ilgilidir 20. Lydialılar tarafından doğal elektrondan üretilen ve standart ağırlığa sahip sikkeler bakla tanesi biçimindedir. Ön yüzleri ilk önceleri düz, sonra çizgili, daha sonra resimlidir. Bu sikkelerin önemli bir kısmının üzerinde Lydia Krallığının arması olan aslan başı vardır. Sikkelere figürler kalıpla basılmıştır. Fakat, elektrum içindeki gümüş miktarının farklı olması bu sikkelerin ticari değerini olumsuz etkilemiştir. Kral Kroisos döneminde (M.Ö ) elektronun arıtılması ile altın ve gümüş sikkelerin üretimi gerçekleşmiştir 21. Sikkenin işlevine ilişkin iki yaygın görüş vardır. Birincisi, sikkenin savaş giderleri (askerlerin ücreti, silah yapımı, vb.) veya kamu çalışanlarının ücretlerinin ödenmesi, kamu harcamaları (yol, köprü, ve bina yapımı vb.) ve vergi ödeme aracı olduğu. İkincisi, sikkenin icadının en basit nedeni, günlük ihtiyaçlar için yapılan ödemelerde standart bir ödeme aracına ihtiyaç duyulmasıdır Otto Morkholm, Erken Hellenistik Çağ Sikkeleri (Çev.Oğuz Tekin), Homer Kitabevi, ;stanbul, 2000,s Tekin, 1998, a.g.e., s.5-6; Jones, a.g.e., s Buna karşılık sikke ile ilgili en eski arkeolojik tabakanın, Lydia Krallığı topraklarında değil de bir Hellen kenti olan Ephesos ta bulunmuş olması önemle üzerinde durulması bir olgudur yıllarında British Museum adına D.G. Hogarth başkanlığında Ephesos taki (Selçuk) Artemis Tapınağı nda yürütülen kazılarda yaklaşık 93 adet ufak elektron sikke ele geçmiştir. Bu sikkeler bir ağırlık ölçüsünde yapılmış şekilsiz eletron parçaları (topak) biçimindedir. Bazılarının üzerinde hiçbir işaret ya da resim bulunmazken, bazılarında ufak çukurlar (punchmarks), bazılarında bir yüzde düz çizikler, öbür yüzde damga çukurlar ve geri kalan diğerlerinin bir yüzünde ise resimler, diğer yüzünde damga çukurlar vardı. Ayrıntılı bilgi için bkz., Robert W. Wallace, The Origin of Electrum Coinage, AJA 91(1987), s ; Christopher Howgego, Sikkelerin Işığında Eskiçağ Tarihi, Homer Kitabevi (Çev. Oğuz Tekin), İstanbul, 1998, s.1,3. 21 A. Emel Geçkinli, Altın, Altının İktidarı, İktidarın Altınları: Yapı Kredi Altın Sikke Koleksiyonu (Ed. Şennur Öztürk ve Selahattin Özpalabıyıklar), Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık, 2004, s Tekin, 1998, a.g.e., s.6. 4

18 Sikkenin icadı ile malın malla değiştirilmesi kolaylaşmıştır. Mal önce para ile değiştirilerek satış işlemi gerçekleştirilmiş daha sonra da elde edilen para ile de gerekli olan ihtiyaç malzemesi alınmıştır. Bunun ile birlikte malın mal ile değiştirilmesinin belli bazı güçlükleri vardı. Çünkü, değiş-tokuş da gereksinim duyulan malın karşı taraftan alınabilmesi için, karşı tarafından ihtiyacı olan malın sizin elinizde olması gerekirdi Sikke Metali ve Sikke Basım Tekniği M.Ö. 5. yüzyılın sonlarına kadar sikkeler elektron, altın ve gümüşten basılıyordu. M.Ö. 5. yüzyılın ikinci yarısında bronz sikkeler ortaya çıkmış ve asıl M.Ö. 4. yüzyılda yaygınlaşmıştır. Demir, sikke basımı için uygun bir metal olmamasına rağmen, Peloponnesos ta bulunmuş birkaç demir sikke mevcuttur. Yazılı kaynaklarda da M.Ö. 5. yüzyıl sonlarında Byzantion da (İstanbul), M.Ö. 4. yüzyılda da Klazomeniai de (Urla) demir sikke kullanıldığına ilişkin bilgiler vardır. Ancak günümüze gelen örnek yoktur 24. Değerli madenden sikke basan kentlerin karşılaştıkları en büyük sorun hammadde yataklarıdır. Eski Çağ da değerli metal yataklarının işletilmesi sikkenin icadından çok önce başlamıştır. Çünkü altın ve gümüş gibi değerli metal çubuklar ya da külçeler (ingot) ticari alış verişlerde para yerine kullanıyordu. Sikke icat edildikten sonra, değerli metallerden, mücevherlerin yanı sıra, büyük ölçüde sikke üretiminde yararlanılmıştır. Değerli metal yataklarına sahip bazı kentlerde sikke üretimi fazlaydı. Değerli metal kaynaklarına sahip olmayan kentler ise ithal yoluna gitmişlerdir 25. Örneğin gümüş madenin bulunmadığı Aigina, sikke basımı için gerekli metali ithal etmek zorundaydı. Antik Çağ da değerli maden yataklarının tükenmeye başlaması ve giderek kapanması karşısında altın ve gümüş sikke basımı azalmış ve bakır sikke basımı artmıştır 26. Sikke yapım ve yöntemleri hakkında bilgi sahibi olmak, sikke serilerinin dolaylı yoldan tanımlanması, sınıflandırılması ve darp edilen sikke miktarının belirlenmesi bakımından önemlidir. Sikke darbı üç yoldan gerçekleştirilmiştir; a-döküm, b-çekiç ile darp ve 1643 yılından itibaren kullanılan c-mekanik Darp. 23 Oğuz Tekin, Sikkenin Bulunuşundan Önceki Değişim ve Ödeme Araçları, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı.40/41, 1988, s Tekin, 1998, a.g.e., s Tekin, 2005, a.g.e., s Tekin, 1998, a.g.e., s.4. 5

19 a) Döküm: Sikke ve madalyon yapımında ilk olarak kalıp içinde eritme, daha sonra önceden üzerine tasvir kazınmış sikke kalıpları aracılığı ile darp etme yöntemi kullanılmıştır. Bu iki yöntem antik çağlardan günümüze kadar birlikte var olmuştur. İlk Roma paraları da, yerini aldığı büyük boyutlu ve sert alaşımdan dökme yöntemiyle gerçekleştirilen külçeler gibi aynı yöntem ile üretilmiştir. Bunun yanında Çin sikkeleri başlangıcından 1890 a kadar dökme tekniği ile yapılmıştır. M.Ö. IV. yüzyıldan itibaren taştan, pişmiş topraktan ya da bronzdan yapılmış döküm tablaları, ya ana sikke den ya da eyalet atölyelerine dağıtılmış sikke üretiminde kullanılan resmi kalıptan (matris) yapılmıştır. Çin sikkelerinin (sapek) ortasında önceleri yuvarlak daha sonra kare formlu olan delikler üretim şekli ile ilintilidir. Akma kanalları sayesinde istenen şekilde oluşturulan sikkeler bu delikler kullanılarak kare kesitli bir çubuğa geçirilir ve törpülenme işlemi sırasında sikkelerin kolayca döndürülmesini sağlanırdı. Madalyon üretiminde de aynı anda ya da ardı ardına dökme ve basma yöntemleri uygulanmıştır. Rönesans döneminde ilk madalyonlar alçı, balmumu ya da sert tahtadan hazırlanmış modelin üzerindeki kalıptan dökülerek yapılmıştır 27. b) Çekiç ile Darp: Sikkenin basılabilmesi için öncelikle sikke pulunun elde edileceği metalin hazır olması gerekir. Dolayısıyla önce doğal halde bulunan altın bir dizi arındırma-saflaştırma işleminden sonra külçe haline getirilmekte ve darphaneye gönderilerek sikke pulu üretimine hazır hale getirilmektedir. Sikkelerin basıldığı yer olan darphane (argyrokopeion) Eski Çağ da oldukça basit atölye idi. Makineleşme olmadığı için her şey elle yapılıyordu. İlk darp makinesinin kullanıldığı 17. yüzyıla kadar sikke basma tekniğinde çok az değişiklik olmuştur. Eski Çağ da bir darphanenin içinde, üzerinde darp işinin yapıldığı bir örs, sikke pulunu ısıtmaya yarayan bir ocak, bu pulları tartmak için kullanılan bir tartı, kalıp hazırlamada kullanılan aletler (hakkak kalemi vb), kalıplar, ısıtılan pulu örs üzerindeki kalıp üzerine koymak için maşa ve çekiç bulunuyordu. Sikke pulu önceleri çubuk haline getirilmiş madenden kesiliyordu; daha sonra ise ısıtılarak eritilen metal eriğin yuvarlak sığ kalıplara dökülmesi suretiyle daha düzgün sikke pulu elde edilmeye başlanmıştır. Altın gibi değerli metalden basılan sikkelerde, ağılık ön planda olduğundan, sikke pullarının hazırlanması çok dikkat gerektiren bir işti. Bazen daha önce basılmış sikkelerin (ki bunlar tedavülden kalkmış veya başka bir kentin sikkeleri de olabilir) üzerindeki tip silinerek aynı pul üzerine yeni tip basılarak da tedavüle çıkarılıyordu. Bu şekilde basılmış çok sayıda sikke günümüze ulaşmıştır. Sikke basımı, boş sikke pulunun iki kalıp arasına yerleştirilmesi ve sonra üst kalıba bir çekiç ile vurulmasıyla gerçekleşir. Çekiç darbesi sonucu, kalıplar üzerindeki resim ve yazılar 27 Morrisson, a.g.e., s

20 sikke pulunun üzerine çıkıyordu. İlk sikkeler tek tip bir kalıp ile basılmıştır. Bu kalıp örs üzerine ters ve içbükey kazınan ön yüz kalıbıdır. Kalıp, örs üzerine doğrudan kazındığı gibi, ayrıca hazırlanıp örs üzerindeki yuvanın içine de konabiliyordu. Sikke olacak madeni pul ısıtılıp yumuşatılarak örs üzerindeki kalıbın üzerine konduktan sonra ıstampa tam pulun üzerine denk gelecek şekilde tutulur ve üst ucuna bir çekiçle vurularak, örs üzerindeki kalıbın resminin (tipin), örs ile ıstampa arasında sıkışan pula, bu kez düz ve dışbükey olarak geçmesi sağlanırdı. Sikke pulu üstünde tutulan ve üzerine çekiç ile vurulan ıstampanın, pula temas eden alt yüzü önceleri kaba bırakılıyor ya da kazıma çizgiler ile dolduruluyordu. Böylece darp sırasında sikke pulunun kayması önleniyordu. Fakat daha sonraları ıstampanın bu yüzü de (alt) bir kalıp olarak hazırlanmış ve başlangıçtaki geometrik bezemelerin yerini giderek ikinci bir resim (tip) almaya başlamıştır. Böylece tek bir darp sonucu, sikke pulunun her iki yüzüne de resim çıkıyordu. Örs kalıbı ön yüzü, ıstampa kalıbı ise arka yüzü oluşturuyordu. Dolayısıyla alt kalp ön yüz, üst kalp arka yüzdü. İlkel darphanelerde sikke basımını dört kişinin gerçekleştirdiği söylenebilir. Bir kişi ocakta ısıtılmış olan pulu alıp örs üzerindeki ön yüz kalıbının üzerine yerleştirirken, ikinci kişi arka yüz kalıbının bulunduğu ıstampayı pulun üzerinde tutuyor, üçüncü kişi çekiçle ıstampayı vuruyor ve dördüncü kişi de basılı sikkeyi kaldırıyordu. Üzerine çekiçle vurulan üst kalıp (arka yüz) doğal olarak, alt kalıba (ön yüz) göre daha çabuk bozuluyor ve daha sık değiştiriliyordu. Sertleşmiş tunçtan yapılan antik kalıbın dayanıklılığı, günümüz çelik kalıbıyla kıyaslanamamakla birlikte, antik türde bir ön yüz kalıp kullanılarak yapılan denemelerde bir kalıptan on ile otuz bin arasında değişen sikke basımı yapılabildiği görülmüştür 28. c) Mekanik Darp: Mekanik darbın kullanımı 15. yüzyılda yayılmaya başlamıştır. Fransa da 1643den itibaren kullanılırken, İngiltere de 1662 de sadece madalyon üretimde kullanılmıştır. Bu yeni yöntem zor çap ve ağırlık oluşturarak sikkelerin taklit edilmesini zorlaştırmıştır. Hadde ve kesme makinesi, öncelikle düzgün kalınlıkları olan yuvarlak sikke pulu üretilmesine olanak sağlamıştır. 16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar bir çok farklı mekanikleştirilmiş darp yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemler arasında ilki merdaneli pres makinesi yer alır. Merdanenin üzerinde bir sıra sikke kalıbı bulunur ve altta bulunan metal bir plakaya sikkeleri basar. Bu plakalar daha sonra kesilerek sikkeler plakadan ayrılır. Diğer bir yöntem olan kaldıraçlı pres ise, özellikle İspanya ve German ülkelerinde yaygındır. Bu sikke basma makinesi, kollarını bir çok kişinin hareket ettirdiği, içinde dik vidasıyla, artan bir kuvvet ile basım 28 Tekin, 2005, a.g.e., s

21 işlemini gerçekleştiren dökme çatıya sahiptir. Ancak buhar makinesinin sikke basımında kullanılmasıyla yeni bir çığır açılmıştır. En son elektriğin basımda kullanımı ile sikkeye tek bir darbe ile ön, arka yüz ve kenar betimi basan bir yöntem kazandırılmıştır. 19. yüzyılda teknik gelişmeler sikke üretiminin diğer tüm aşamalarını, özellikle artık tamamen otomatik olarak tartılan sikke pulu ve kalıpların alaşımının elde edilip eritilmesini de etkiler 29. II- BİZANS DÖNEMİNDE SİKKE Farklı disiplinler ve çalışma alanları tarafından Bizans sikkelerinin başlangıcı için, nümismatik alanında tartışmasız olarak 491 yılında imparator olan Anastasius un sikke reformu baz alınmaktadır. Bu reform ile artık iyice bozulmuş Geç Roma nummileri piyasadan kaldırılmış, yerlerine iri ebatlarda ve üzerlerinde birimleri belirtilmiş sikkeler basılmaya başlanmıştır. İmparator Anastasius un 498 de yaptığı sikke reformu ile bakır sikke birimlerinde köklü değişiklik yapılmıştır. Sikke birimleri, nummus değerlerini belirten harfler kullanılmaya başlanmıştır. Sonuçta Bizans sikkeleri, I. Anastasius dan ( ) Konstantinopolis in 1453 teki fethi sırasında tahta olan XI. Konstantinos a ( ) kadar olan dönemi kapsamaktadır. Ayrıca 1204 teki Latin istilasından sonra kurulan Nikaia, Epiros, Thessalonika İmparatorlukları ile Trabzon imparatorluğu sikkeleri de Bizans sikkeleri kapsamında ele alınmaktadır. 1. İmparator Anastasius un Sikke Reformu İmparator Zeno 491 yılında öldüğü zaman, kendisinden sonra tahta geçecek bir varis bırakmamıştı. Geride kardeşi Longinus ve eşi I. Leon un kızı Ariadne kalmıştı. Zeno nun ölümünden sonraki akşam Ariadne hipodromda, eski bir Saray Muhafızı (Silentiarus) olan Anastasius u imparator olarak seçerek, dört ay sonra da onunla evlenmiştir 30. Anastasius tahta çıktıktan sonra askeri, siyasi ve dini bir takım problemler ile karşı karşıya kalmıştır 31. Ancak imparator, uyguladığı ekonomik politika sayesinde, saltanatı süresince baş etmek zorunda kaldığı savaşlara ve devlet hazinesinin sağladığı imtiyazlara rağmen hazinede libra altın biriktirmeyi başarmıştır Morrisson, a.g.e., s T. E. Gregory, Anastasius, ODB, c.1, Oxford Unv. Pres, 1991, s İsauria akınları ve Libya da Mazikes, Pontus da Tzan, Kappadokia da Saberiler ve Tuna nın ötesinde Bulgarlar ile mücadelesi için bkz., Bury, Later Roman Empire I, London, 1889, s Jones, a.g.e., s

22 Anastasius un para reformu, altın ve gümüş sikke birimlerinde fark edilir bir etkiye neden olmamıştır. Ancak bununla birlikte, bu iki maden arasında bazı ayarlamalar olduğu söylenebilir. Uzun zamandır altın sikkenin alt birimleri olan semissis ve tremissisin, solidus a oranla sayısal bir artışa doğru eğilim gösterdiği, yani bu sikkelerin emisyon hacminin solidustan fazla olduğu görülmekteydi. I. Theodosius döneminde 9 siliqualık birimin, 8 siliqualık birime düşürülmesi ve bu birimin gümüş sikke biriminin üçte biri haline getirilmesi, ayrıca 5. yüzyıl başlarında gümüş sikkenin azalması, semissis ve tremissisin artışını kanıtlamaktadır. Bu küçülme sonucu altın ve bakır birimler arasında büyük bir boşluk ortaya çıkarmıştır 33. Anastasius un bakır sikkeler ile ilgili reformu, üç dönem kaynağında şöyle belirtilmektedir: Marcellinus Kroniğinde Romalılar tarafından Terentiani ve Yunanlılar tarafından follares olarak bilinen sikkelerin (nummi) her biri sahip oldukları isimler ile işaretlenmiştir ifadesiyle, Ioannes Malalas da İmparator Anastasius Caiphas olarak adlandırılan Paphlagonialı Ioannes i, Konstantinopolis e comes largitionum olarak atamış ve Ioannes de tedavüldeki bütün küçük sikkeleri follera ya çevirip, onların tüm Roma imparatorluğunda kullanılmasını emretmiştir ile, Suriye kaynaklarında ise, ve imparator (Anastasius) 40, 20, 10, ve 5 nummilik sikke bastı, şeklinde ifade edilmiştir 34. Anastasius un sikke reformu, sikkeler üzerinde 498 ve 512 yıllarında olmak üzere iki ana dönemde izlenmektedir. Birinci dönem sikkelerinin arka yüzünde sikkelerin değerlerini gösteren şu işaretler bulunur: yaklaşık 9 gr M (40 nummi), yaklaşık 4.5 gr. K (20 nummi) ve yaklaşık 2.25 gr. I (10 nummi). İkinci dönem sikkelerinde ise, bu ağırlıklar yaklaşık iki katına çıkarılmış ve ilave olarak yaklaşık 2.25 gr. Ağırlığında Є (5 nummi) eklenmiştir. Açıkça görüldüğü üzere, Marcellinus Anastasius un ilk döneminden bahsetmektedir. Çünkü Terentiani bir libra nın otuz altıda biri kadardır. Suriye kaynaklarının ise, Anastasius un reformunun ikinci dönemine işaret ettiği söylenebilir. Çünkü Antiokheia (Orontes) darphanesi bu dönemde faaliyet vermiş ve 5 nummilik sikkeler de bu döneminde basılmıştır. Bunun yanında Malalas ın Kroniğinde yanlış ya da eksik ifade yer almaktadır. Çünkü metinde yeni sikkelerin önceki döneme ait küçük sikkelerin yerini aldığı ifade edilir. Ancak bu küçük sikkelerin I. Iustinianus un saltanatlık dönemi boyunca da basılmaya devam ettiği bilinmektedir 35. Anastasius reformunun kökeni imparatorluğun kendisine, Vandal ve Ostrogoth sikkelerine dayanmaktadır. Roma Senatosunun 480 li yılların sonlarında tedavüle sürdüğü sikkelerin 33 M. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy c , Cambridge, 1985, s Aynı, s Aynı, s

23 arka yüzünde, betimlerin yanı sıra XL (40 nummi) değer işareti yer almaktaydı. Ayrıca bu seri 20 nummilik sikkeleri de içeriyordu. 5. yüzyılda Kartaca da tedavüle sürülen geniş bakır sikkeler üzerinde, LXXXIII ya da XLII değer işaretleri yer almaktaydı. Bu değerler, yeni bakır sikkelerin 250 nummilik yarım siliquaların üçte ve altı da biri olduğunu göstermektedir. Vandal sikkelerinin arka yüzünde ise, çelenk içerisinde NXLII, NXXI ya da NXII değer işaretlerinden birini kullanmışlardır 36. Tedavüle sürülen yeni follislerin solidus karşısındaki kesin değerinin ne olduğu tam olarak belli değildir. Ancak Batı Roma imparatoru Valentinianus un (425-55) 445 yılına tarihlenen bir kanunundan, solidus un nummiye eşit olduğunu ve sarraflardan 7200 nummi karşılığında satın alındığı bilinmektedir. Elbette İmparatorluğun doğu ve batısında bu fiat takdirinin aynı olması beklenemez. Ancak imparatorluğun doğusunun buna ayak uydurmadığını da görülmüyor. Örneğin, Procopius imparator I. Iustinianus eşi Theodora nın 548 yılındaki ölümünden önce, sarraflara 210 follis karşılığında satın aldıkları solidus u (8400) bundan böyle 180 follis (7.200 nummi) karşılığında satın almalarını emrettiğini belirtir. Bu problem 538/9 yıllarında follisin ağırlığının 18 gr. dan yaklaşık 22 gr. a yükseltilmesi, follisin solidus karşısındaki fiatının 201 dan 180 e düşürülmesi ile çözülmüştür. Dolayısıyla, follisin ağırlığının 538/9 yıllarına kadar, Anastasius reformunun ikinci dönemindeki ağırlığı ile aynı kaldığı söylenebilir. Görülmektedir ki Anastasius döneminde 210 follis 1 solidusa denktir. Anastasius reformunun ilk döneminde ise, follisin ağırlığı ikinci dönemin yaklaşık yarısı kadar olduğu için, yılları arasında 1 solidus 420 follise eşittir Sikke Metali ve Birimi Bizans sikkeleri esas olarak üç metalden basılmıştır: altın, gümüş ve bakır. Ancak 11. yüzyıldan itibaren ekonomik kriz dolayısıyla ayarı düşük altın elektron ve ayarı düşük gümüş billon sikkeler de yoğun olarak basılmıştır 38. Bizans ın önemli maden yatakları 7. yüzyıldaki Arap akınları ile kaybedilmiş olduğundan, sikke darbı için gerekli olan madenlerin elde edildiği yataklar hakkında özellikle yüzyıl için oldukça az bilgi vardır. Ancak ya bu maden yataklarının kaybedilmiş olması ya da günlük hayatta sikke darbı, lüks mallar ve silah imali gibi işlerde kullanılan madenler hakkında 36 D. M. Metcalf, The Origins of the Anastasius Currency Reform, Amsterdam, 1969, s Hendy, a.g.e., s ; Ayrıntılı bilgi için bkz., Pınar Bursa Anastasius ve Sikkeleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 2000 (Dan. Prof Dr. Oğuz Tekin). 38 Tekin, 1999, a.g.e., s.37.

24 bahsetmek sıradan bir şey gibi algılandığından olsa gerek bilgiler yetersizdir. Bunun ile birlikte Anadolu da dönemin önemli maden yatakları arasında Suspiritis (İspir) ve Artvin de altın; Paipert (Bayburt), Argyropolis (Gümüşhane), Ardasa (Torul) ve Loulon da (Ulukışla) gümüş; Kastomon (Kastamonu), Amisos (Samsun), Mourgoule (Murgul), Toros dağları ve Sinop civarlarında bakır madenleri sayılabilir. Görüldüğü üzere Bizans topraklarında bulunan madenler, özellikle altın ve gümüş, Bizans ın maden açısından tamamen dışarıya bağlı olmasını engelliyordu. Ancak yine de maden ihtiyacının bir kısmını ithal yolu ile de karşılıyordu Altın Bizans altın sikke birimi yaklaşık 4.40 gr. ağırlığındaki solidus tur. 3. yüzyıldaki ekonomik bunalımın ardından I. Constantinus ( ) döneminde tedavüle giren solidus, yaklaşık 4.40 ağırlığında ve o dönemde tedavülde olan bütün altın paralardan daha ağırdı 40. Solidus Roma librasının 1/72 si ağırlığında ve 24 karat (keration, Lat.siliqua) ayarındadır (1 libra= gr.; 1 karat=0.189 gr.). Karat yalnızca ağırlık hesaplamada kullanılan bir ölçüdür, çok küçük olduğu için sikke olarak basılmamıştır ve 7. yüzyıllarda imparatorluğun doğusunda (Focas, Heraclius, II. Constans ve IV. Konstantinus dönemlerinde) ve batısında (Sicilya da) 20, 22, 23 karat ayarında da altın sikke basılmıştır. Bu sikkeler Hafif Solidus olarak adlandırılır 42. Bu durum sikkenin arka yüzüne konan bir işaretle belirtiliyordu. OBXX ya da BOXX, 20 karatsiliqua; OB+* veya OB*+*, 22 siliqua; ΒΟΓK (bazen ön ve arka yüz boşluğunda yıldız ile), 23 siliqua değerinde demekti 43. Bizans para teorisi, bir altın paranın değerinin külçe olarak içerdiği maden miktarına eşdeğer olduğu varsayımına dayanıyordu. Dolayısıyla nomisma ortaya çıkışından altı yüzyıl sonra bile aynı ağırlık ve saflığa sahipti 44.. Solidus 11. yüzyılın sonlarına kadar aynı ayarda (24) basılmıştır. Solidus un arka yüzünde, kesimde yer alan işaretinin sonunda OB (obryzum, obryziacus, σβρυξου,σβρυξοζ) altın ayarının yüksek olduğunu, saflığı göstermektedir. OB, aynı zamanda Eski Yunan sayı sistemine göre 72 anlamına gelmektedir. Solidus un yarısı semissis ve üçte biri de tremissis dir yüzyıl solidusları 2 cm çapındadır. Ön yüzlerinde 1/3 ya da tam frontal imparator büstü yer alır. İmparatorlar genellikle askeri giysilidir. Arka yüzde Viktoria ya da bir haç tutan baş 39 S. Vryonis, The Question of the Byzantine Mines, Speculum, 37 (1962), s Ayrıntılı bilgi için bkz., R.S. Lopez, The Dolar of the Middle Ages, The Journal of Economic History, Vol.1, No.3, Part 1, 1951, s Tekin, 1999, a.g.e., s DOC 2/1, s Tekin, 1999, a.g.e., s M.F. Hendy, Coinage and Money in the Byzantine Empire , 1969, s Tekin, 1999, a.g.e., s

25 melek tasviri yer alır. Ancak II Iustinus ( ) döneminde Konstantinopolis in oturan figürü tercih edilmiştir. II Tiberius ( ) döneminde ise, arka yüzde basamak üzerinde bir haç tasviri yer alır 46. Solidus un yarısı olan semissis 2.25 gr., üçte biri olan tremissis ise 1.52 gr. ağırlığındadır. Her iki birimin de ön yüzlerinde imparator büstü, daha çok profilden ve arka yüzlerinde Viktoria tasvir edilmiştir. Ancak 9. yüzyılın ikinci yarısından sonra bu iki birimin basılmasına son verilmiştir. 7. Yüzyılda altın solidusların ikonografisinde büyük değişikler göze çarpar. Focas ( ) döneminde portre geleneği, Heraclius ( ) ve sonrasında imparator ve onun yerine geçecek kişinin bir arada tasvir edildiği görülür. Arka yüzde tasvir edilen haç ise daha çok sikkenin birimini vurgulamaktadır. Solidus da basamak üzerinde haç, semissis de globus üzerinde haç ve tremissis de basit bir haç yer alıyordu. II. Iustinianus ile birlikte İsa büstü görülmeye başlamıştır 47. II. Nikephoros a kadar ( ) solidus un ağırlığında, kalitesinde ve büyüklüğünde herhangi bir değişiklik olmamıştır. II. Nikephoros ise solidus tan daha hafif tetarteron (nomisma) olarak adlandırılan sikke tedavüle sokmuştur. Ağırlığı tam olan altın sikke ise histamenon (nomisma) olarak bilinir 48. Tetarteron ve histemenon görünüşte çok farklı değildir. Ancak II. Basileios ( ) döneminde histamenon büyük ve ince; tetarteron ise daha küçük ve kalın basılmıştır 49. Nomisma nın ayarı ve kalitesi IV. Mikhael ( ) ile birlikte bozulmaya başlamıştır deki Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios ( ) döneminde nomismanın içindeki altın miktarı neredeyse %75 oranında azalmıştır yılında I. Aleksios para reformu yapmak zorunda kalmıştır. Yeni düzenlemede Nomisma nın yerine hyperpyron adıyla yeni bir altın sikke tedavüle sokulmuştur. Ancak bu kez altının ayarı 24 karat yerine 20 ½ karata düşmüştür. Nomisma dan farklı olarak, hyperpyron un bir yüzü çukur, bir yüzü bombeliydi (içbükey-dışbükey). Bu sikkeler nümismatik literatüründe skyphate (çukur) olarak adlandırılır 50. Bunun yanında ilk çukur sikke daha önce, IX. Konstantinos ( ) döneminde çukur histamenon olarak basılmıştır 51. I. Aleksios ( ) döneminde tedavüle sokulan Hyperpyron un üçte biri değerindeki elektron aspyron trakhy ve kırk sekizde biri 46 Grierson, 1999, a.g.e., s Aynı, s Tekin, 1999, a.g.e., s Grierson, 1999, a.g.e., s Tekin, 1999, a.g.e., s Grierson, 1999, a.g.e., s

26 billon trakhy dir (stamenon). Bu birimlerdeki değerli metal oranı hyperpyron için %87 altın, elektron aspyron trakhy için %30-10 altın, billon trakhy için %6-2 gümüştür 52. Latinlerin Konstantinopolis i istilası ( ) sırasında sürgündeki Nikaia imparatorluğunda, III. Ioannes ( ) döneminde, hyperpyron un içindeki altın ayarı karat a düşürülmüştür. Hyperpyron, Konstantinopolis yeniden ele geçirildikten sonra VIII. Mikhael ( ) döneminde 15 karat a, II. Andronikos ( ) döneminde de 12 karat a düşmüştür. Altın hyperpyron son kez 11 karat olarak V. Ioannes ( ) döneminde basılmış ve böylece Bizans altın sikkeleri 1350 lerde sona ermiştir 53. Anlaşılacağı üzere başından itibaren yaklaşık %98-95 saflıkta basılmış olan altın sikkelerin saflığında 11. yüzyılın ortalarından itibaren kayda değer bir düşüş gözlenir 54. Bizans altın sikkeleri Konstantinopolis, Thessalonika, Kartaca (daha sonra Kagliari ye taşınmıştır), Kartagena, Ravenna, Roma, Katania, Ravenna, Napoli ve Syrakusa da basılmıştır Gümüş Bizans gümüş sikkeleri, altın ve bakır sikkelere göre daha az basılmıştır. Bizans parasal sisteminde gümüş paranın rolü 6. yüzyıldan 7. yüzyıla doğru oldukça farklılık gösterir. İtalya ve Kuzey Afrika da Ostrogoth ve Vandal lar hakimiyeti süresince gümüş para çok önemli iken Doğu da 6. yüzyılda gümüş sikke basımı çok sınırlıydı. Seyrek olarak ticari amaç ve tören sikkeleri olarak gümüş karşımıza çıkar. Özellikle İtalya da Iustinianus ve II. Iustinus dönemlerinde bu durum tersine döner. Doğu da 615 yılından 680 yılına kadar çok sayıda ağır gümüş sikke basılmıştır. Batı da ise sadece hafif gümüş sikke vardır. Heraclius dan sonra oldukça ekonomik işlevli küçük birimlerde, üzerinde sembol olmayan gümüş sikke basılmıştır 55. Önceleri, Siliqua ve Miliarenses (Yun. Miliaresion) tedavüldeydi. I. Iustinianus döneminde siliqua, solidus un 1/24 ü; miliarensis ise 1/12 siydi 56. İmparator Heraclius 615 yılında gümüş sikkeyi yeniden canlandırmıştır. Özellikle Pers savaşları sırasında çok sayıda kiliseye ait gümüşleri devlet hazinesine çekip gümüş sikke bastırmıştır. Bu yeni gümüş sikkeler 52 Tekin, 2005, a.g.e., s Tekin, 1999, a.g.e., s Tekin, 2005, a.g.e., s DOC 2/1, s Tekin, 1999, a.g.e., s

27 hexagram olarak bilinir. Hexagram Roma imparatorluğu süresince basılan sikkelerden daha büyük ve 6.84 gr. ağırlığındadır 57. Hexagram 8. yüzyılın başlarında tedavülden kaldırılmıştır. Kısa ömrüne rağmen, siliqua ve miliarensis e göre, çok daha fazla sayıda basılmıştır yılında III. Leon ve oğlu V. Konstantinos ( ) tedavüle yeni ve sürekli Miliaresion u sokmuştur. Miliaresion hexagram a göre daha geniş ve ince olarak basılmıştır. Sasani drachma larına benzeyen miliaresion betimlerinde kesin kurallar yoktur. Sikke üzerinde sadece bir haç ve ortak imparatorların adları ve yazıtları vardır. Piyasaya çıkarıldığı ilk yıllarda tek bir imparator adının geçtiği miliaresion yoktur. Theophilos ( ) dönemine kadar böyle devam etmiştir. I. Mikhael ( ) döneminde miliaresion üzerindeki yazılara Romanion (Romalı) ve basileis (imparator) eklenmiştir 59. Miliaresion I. Aleksios dönemine kadar tedavülde kaldı. 11. yüzyılda miliaresion un alt katları da basıldı. I. Aleksios un 1092 yılı reformundan sonra gümüş sikke eski önemine ve kalitesine ulaşamamıştır. Ancak %7 si gümüş olan çukur sikkeler basılmıştır. Bu gümüş sikke aspron trachy olup, altın hyperpyron sikkenin 1/48 i değerindeydi. I. Manuel ( ) döneminde aspron trachy nin değeri iyice azalmış ve II. Isaakios ( ) dönemine gelindiğinde 1 aspron trachy altın hyperpyron un 1/184 ü olmuştur yılı sonrası II. Andronikos ( ) basilicon adlı Venedik gümüş ducat sına benzeyen geniş fakat çukur olmayan yeni bir gümüş sikke tedavüle soktu. Tedavüle girdiği yıldan yaklaşık 50 yıl sonra ortadan kalkan bu sikke hyperpyron un 1/12 si değerindeydi yüzyılın üçüncü çeyreği içinde, V. Ioannes in ( ) iktidarı döneminde altın sikkenin yerini, hyperpyron adını taşıyan gümüş sikke almıştır. Gümüş hyperpyron, aynı adı taşıyan önceki altın hyperpyron un yarısı değerindeydi. Bu sikke stavraton olarak da bilinmektedir. ½ ve 1/8 değerinde iki adet alt katı da basılmıştır Bakır Anastasius un 498 yılında gerçekleştirmiş olduğu para reformu esas olarak bakır sikkelerde kendini göstermiştir. Yaklaşık 350 yıl süren bu değişiklikte, önceki ufak bakır 57 Grierson, 1999, a.g.e., s Tekin, 1999, a.g.e., s Grierson, 1999, a.g.e., s Tekin, 1999, a.g.e., s Grierson, 1999, a.g.e., s Tekin, 1999, a.g.e., s.40.

28 sikke nummus un yerine tedavüle çıkarılan sikkelerde en büyük birimin adı follis idi. 40 nummia değerindeki bu bakır sikkenin ön yüzünde imparator büstü ve arka yüzünde, değerini gösteren büyük bir M harfi vardı. Daha küçük birimler de yine sikkenin arka yüzüne yerleştirilen harflerle gösteriliyordu. Dolayısıyla yarım follis (K) follis in yarısı, decanummium (I) follis in çeyreği, pentanummium da (Є) follis in sekizde biri değerindeydi. Değer işaretleri her zaman sikkenin arka yüzünde yer alıyordu. İki evreli gerçekleşen Anastasius reformunun ikinci evresinde basılan follis lerin çapı ve ağırlığı ile solidus karşısındaki değerlerini iki katına çıkarmıştır. Örneğin birinci evrede follis in çapı 24 mm., ağırlığı da yaklaşık 8.5 gr. iken, ikinci evrede çap 30 mm. in üstüne, ağırlık da yaklaşık gr.a yükseltilmiştir 63. Follislerin arka yüzünde değer, darphane ve şube (ofis) belirtilirken I. Iustinianus ve ondan sonra bu yüzde, sikkenin basıldığı tarih de yer almaya başlamıştır. Isauria lı imparatorlar ( ) döneminde bakır follisler altın sikkelerde olduğu gibi basitleştirmeye maruz kalmıştır. V. Konstantinos ( ) iktidarının ortalarında neredeyse decanummia ve pentanummia son kez basılıyordu. Bunun yanında VI. Konstantinos ( ) döneminde follisler M işaretinin iki yanında anlamsız XXX/NNN taşır 64. Isauria ve Amorium Hanedanı follislerin çoğunun ön yüzlerinde yazı bulunmamaktadır. Yaklaşık 835 te Theophilos ( ) önceki 175 yılın kötü bakır follislerini toplatıp yeniden darp ettirmiştir. Bu yeni follis, sadece yunan yazısı taşımakta ve 288 tanesi bir altın nomisma ya karşılık gelmekteydi. Ön yüzde tören lorusu ve tacıyla yarım ya da üç çeyrek imparator tasviri betimlenmiştir. Arka yüzde dört veya beş satır halinde imparator ismi yer alırdı. Erken Makedonya Hanedanlığı döneminde ( ) genellikle iki ya da üç imparatorluk figürü tasvir edilmiştir. Theophilos ve II. Nikephoros Phokas ( ) arasındaki dönemde bu follisler çok sayıda basılmıştır 65. Makedonya Hanedanlığı nın (M.S ) sekizinci ferdi olan İmparator I. Ioannes Tzimiskes ( ) döneminde Anonim Follis ler basılmaya başlamıştır. Anonim follisleri önceki yüzyıllarda basılmış olan sikkelerden ayıran iki önemli özelliği vardır. Birincisi, bakır sikkeler üzerinde, şimdiye kadar altın sikkeler için ayrılmış bir özellik olan, İsa nın bir portresinin olması; ikincisi, herhangi bir imparator adına basılmamış olmalarıdır. Anonim follisler araştırmacılar tarafından on beş gruba ayrılmıştır (A-N). Son üç grup dışında tüm grupların piyasaya sürülme sıraları günümüzde bellidir ve sıralama harflere göre yapılmıştır. Bu grup içinde yer alan A2 Grubu sikkeler, üzerindeki süslemelerinin çeşitliliği ile diğer 63 Aynı, s Grierson, 1999, a.g.e., s Kenneth W. Harl, Kazılarda Bulunan Bizans Sikkelerinin Tanımlanması için Rehber Bizans (M.S ), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2002, s

29 Anonim follislerden ayrılır. Ön yüzünde İsa nın halesindeki haçın kollarıyla İncil in kapağındaki süslemeler ve arka yüzünde yukarıdan aşağıya 4 sıra halinde yazısıyla, üsluba ilişkin (biçemsel) farklılıklar denilen, D ve E grubunun sadece birer varyasyonunda görülen bu özellik, geri kalan sınıfların hiçbirinde yoktur. A2 sınıfı dışında diğer tüm sınıflardaki bir sikke, kendi grubu içindeki diğer tüm sikkelerle hemen hemen aynıdır. Fakat A2 grubunun 50 ila 60 varyasyonu bulunmaktadır Bellinger in, Corinth de bulunmuş materyallere dayanarak hazırladığı A2 grubunu listelemesi, temel alınır. Ancak daha sonra Alfred R. Bellinger ve Philip Grierson un editörlüğünü yapmış oldukları Catalogue of The Byzantine Coins in The Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection adlı yayında, Bellinger in listesinden yola çıkılarak düzeltmeler yapılmış ve bir tablo oluşturulmuştur 66 (Levha 1) de I. Aleksios, Anonim follisleri ortadan kaldırarak yerine küçük ve çukur olmayan yayvan sikke tedavüle sokmuştur. Altın tetartera yı hatırlatan bu sikkeler bakır tetarteron ya da bakır tetarteron adı ile anılır. 12. yüzyıl boyunca Konstantinopolis ve Thessalonika da basılan sikkelerin bir yüzünde imparatorların büstü ya da ayakta tasviri diğer bir yüzünde İsa, Meryem, Aziz ya da monogramlar tasvir edilmiştir. 13. yüzyılın sonlarına doğru diğer bakır sikkeler gibi tetarteron da ortadan kalkar. II. Andronikos ve III. Andronikos ( ) dönemlerinde Assaria adı ile bilinen hafif bakır sikke tedavüle girmiştir. İki imparator her yıl assaria üzerindeki modelleri değiştirdiği için sıra dışı, bozuk, korumasız ve yeniden üretilemeyecek numuneler ortaya çıkmıştır yılında imparator V. Ioannes in tedavüle soktuğu gümüş stavrato un yanında iki bakır birim de bulunmaktadır. Fransız dernier tournois in modelinde tornese ve bundan 1 gr. hafif olan follaro tedavüle girmiştir Darphaneler Anastasius döneminin sonunda imparatorluk topraklarında dört darphane mevcuttu: Konstantinopolis, Thessalonika, Nikomedia ve Antiokheia. I. Iustinianus döneminde bu darphanelere Kyzikos, Aleksandreia ve Kherson eklenmiştir. I. Iustinianus un İtalya, Balkanlar, Kuzey Afrika ve İspanya fethi sonucunda Kartaca, Roma, Ravenna ve Karthagena darphaneleri de imparatorluk için faaliyete geçmiştir. Bütün bu darphanelerde bakır sikke basılmaktaydı. Altın Konstantinopolis, Ravenna ve Kartaca da, gümüş ise, Ravenna ve Kartaca da basılıyordu. 7. yüzyılda toprak kaybı nedeniyle darphane sayısı azalmıştır. Önce Antiokheia ardından Nikomedia, Kyzikos ve Thessalonika faaliyetlerine son vermek zorunda 66 DOC 3/2, s ; P.D. Whitting, The Anonymous Byzantine Bronze, Numismatic Chronicle, 1955, s Grierson, 1999, a.g.e., s.22.

30 kalmıştır. 620 dolaylarında Karthagena nın Vizigotların, 646 da da Aleksandreia nın Arapların eline geçmesiyle birlikte 7. yüzyılda imparatorluk topraklarında faaliyet gösteren yalnızca beş darphane bulunuyordu: Konstantinopolis, Kartaca, Syrakusai, Roma ve Ravenna. Kartaca darphanesi yüzyılın sonundaki Arap akınlarından dolayı kapanmıştır. 878 de Araplar Syrakusai alınca bu darphane de kapanmıştır. Dolayısıyla Konstantinopolis Orta Bizans dönemince neredeyse tek başına faaliyet göstermiştir yüzyıl sonlarında Thessalonika yeniden faaliyete başlamış ve 14. yüzyılın sonuna kadar sikke basımını sürdürmüştür. Komnenoslar ve Angeloslar dönemi boyunca Konstantinopolis ve Thessalonika imparatorluğun en önemli iki darphanesi konumundadır teki Latin istilasından sonra Bizans sikkeleri önce Nikaia (İznik) ve sonrasında Magnesia da (Manisa) basılmıştır. Palaiologoslar döneminde emisyon hacmi küçük bazı darphaneler faaliyet göstermiştir. Fakat sikke üretimi esas ve yoğun olarak Konstantinopolis te yapılmıştır 69. Yazıtlar ve dönem kaynakları, darphanelerin günlük rutin ve teknik personelinin organizasyonu hakkında detaylar vermesine rağmen, devletin mali yılı için yeterli sikke sayısı ve ekonomik ihtiyaçları hakkında yeterli açıklamalar getirmemektedir yüzyılda Bizans darphanelerinin organizasyon merkezi hakkında kesin bir şeyler söylemek mümkün görülmemektedir. Geç Roma imparatorluğunda darphaneler Sacred Largesses yani kutsal dağıtımdan sorumlu kont un emri altındadır. Ancak 5. ve 6. yüzyıl süresince bu memuriyet önemini ve gücünü yitirmiş, zamanla bu hakkı kendi kendine ortadan kalkmıştır. Konstantinos Porphyrogennetos un Seremoniler Kitabı na göre, bu kontun bir çok görevi logothete του γενικου (Maliyeden sorumlu imparatorluk şubesinin başı) tarafından alınmıştır 71. İmparatorluğun doğusundaki darphaneler kendi içinde ofislere bölünmüştür ve yüzyıllarca kontrol altında tutulmuştur. En büyük ofis numarası 10 dur. Bu da Konstantinopolis soliduslarında görülür. Bakır sikkeler için ise sayı darphaneye göre değişerek 1 ve 5 arasında olabilir. Ofis harfi gümüş sikkelerde görülmez, fakat nadiren Batı dakilerde karşımıza çıkar 72. Başkent darphanesinde, adi metal birimlerin modelleri bekletilirken değerli metal birimlerininki bekletilmiyordu. Bu kontrol özellikle 12. yüzyılda para reformundan sonra 68 Tekin, 1999, a.g.e., s Aynı, s Kenneth W. Harl, Coinage in the Roman Economy 300 B.C. to A.D. 700, The John Hopkins University Press, Baltimore-London, 1996, s Logothete ler arazi vergilerinin toplanması, su kemerlerinin bakımı, ordu levazımları için devlet atölyelerinin kontrolü gibi görevlerden sorumluydu. Bkz., The Cambridge Medieval History, Cambridge University Press, Vol.4/II, 1967, s DOC 2/1, s.33 17