REYNOLD ALLEYNE NICHOLSON IN STUDIES IN ISLAMIC MYSTICISM ADLI ESERİNDE SUFİLERE BAKIŞ TARZI

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI TASAVVUF BİLİM DALI REYNOLD ALLEYNE NICHOLSON IN STUDIES IN ISLAMIC MYSTICISM ADLI ESERİNDE SUFİLERE BAKIŞ TARZI Aysun ALTUNEL YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Doç. Dr. Hülya KÜÇÜK Konya 2011

2 i İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i BİLİMSEL ETİK SAYFASI... iii YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU... iv ÖNSÖZ... iii ÖZET... viii SUMMARY... ix KISALTMALAR... x GİRİŞ: REYNOLD ALLEYNE NICHOLSON IN HAYATI,ESERLERİ VE TASAVVUF HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ.1 I. HAYATI... 2 II. ESERLERİ... 3 III. TASAVUF HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ... 8 BİRİNCİ BÖLÜM NICHOLSON IN STUDIES IN ISLAMIC MYSTICISM ADLI ESERİ I. YAZILIŞ GAYESİ II. USLUBU VE KAYNAKLARI III. TESİRLERİ IV. MUHTEVASI A. Abdülkerim el-cili ve İnsan-ı Kâmil i Hakkındaki Makalesi B. İbn Arabi ve Fusûsu l-hikem i Hakkındaki Makalesi C. İbnü l-farıd ve Eserleri Hakkındaki Makalesi D. Ebu Said Ebu l- Hayr Hakkındaki Makalesi V. TASAVVUFTAKİ YERİ İKİNCİ BÖLÜM NICHOLSON IN EBU SAİD EBU L-HAYR HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ...39 Giriş: I. EBU SAİD EBU L-HAYR IN HAYATI II. EBU SAİD İN YAŞADIĞI DÖNEM A. Tarihi Durum... 45

3 ii B. Tasavvufi Durum III. EBU SAİD EBU'L-HAYR'IN ESRÂRU T- TEVHİD ADLI ESERİ IV. ESRÂRU'T TEVHİD'DE ELE ALINAN KONULAR A. Ebu Said Ebu'l-Hayr'ın Tasavvuf Anlayışı B. Zühd C. Aşk ve Fenâ D. Mürşid ve Hırka Giyme E. Dinin Esaslarına ve Kitaplara Karşı Tutumu F. Keramet ve Firaset G. Riyazet-Mücahede H. Halvet-Uzlet-Çile I. İhlas J. Kabz-Bast SONUÇ KAYNAKÇA

4 iii

5 iv

6 v ÖNSÖZ Kavram olarak Eski Yunanca dan alınan mistisizm, hemen bütün dinlerde ve felsefi sistemlerde görülmektedir. Mistisizm, genel olarak nefsi arıtma usulleriyle ruhun güçlenmesi ve ahlaken yükselme çalışmaları olarak tanımlanır. İslam dininin de ruhani boyutu tasavvuftur. Tasavvuf, Doğu ve Batı da ilgiyle çalışılan bir bilim dalıdır. Batı da bu konudaki çalışmalarıyla bilinenlerin başında hiç şüphesiz ünlü müşteşriklerden Reynold Alleyne Nicholson gelir. Bu çalışmamızda biz, onun incelenmemiş bir kitabını incelemeyi uygun gördük. Tasavvufu ve sufileri yabancı gözüyle görmek istemem ve İngilizce öğretmeni olmamın da etkisiyle, İngilizce bir eser üzerinde inceleme yapma isteğim beni Nicholson ın Studies in Islamic Mysticism adlı eserine yönlendirdi. Onun Studies in Islamic Mysticism kitabında yer alan dört büyük İslâm sufisinin doktrinlerini, yaşamlarını ve onların eserlerine bakış tarzını incelemeye çalışırken, bu sufilerin hayatlarını ve eserlerini de tanımış olacaktık. Bu sufilerin hepsini aynı anda bir yüksek lisans tezi çerçevesinde incelemek elbette mümkün değildi. Bu nedenle Ebu Said Ebu l-hayr ı (v. 440/1049) detaylı bir biçimde işleyip, diğer sufilerden Abdülkerim el-cili (v. 832/1428) ve onun ünlü İnsan-ı Kâmil kitabını, İbn Arabi nin ünlü Fusûsu l-hikem inin özetlenmiş bölümünü, İbnü l-farıd ın (v. 632/1235) Divan ını kısaca ele almaya karar verdik. İbn Arabi (v. 638/1240) çok tanınıp tartışılmış, o ve eserleri, özellikle Fusûsu l-hikem i hakkında pek çok inceleme yapılmıştır. Abdülkerim el-cili, ülkemizde İbn Arabi kadar incelenmemiş ve tanınmamış ama yine de, son dönemlerde birçok eserde ve inceleme konularında yer aldığını gördük. Günümüze kadar pek çok dile tercüme edilmiş olan İbnü l-farıd ın hayatı ve eserleri ile ilgili ülkemizde, Mehmed Nâzım Paşa nın İbn Fâriz Tercümesi ve Şerhi -Metin ve İnceleme- (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008) dışında günümüz Türkçe sinde önemli bir eser ve incelemeye rastlayamadık; serpiştirilmiş bilgiler şeklinde bulabildik. Çalışmamız bir giriş ve iki bölüme ayırarak ele alındı; önsöz ve kısaltmalardan sonra yer alan giriş bölümünde Nicholson ın hayatı, eserleri ve tasavvufi görüşleri

7 vi hakkında bilgi verildi. Birinci bölümde Studies in Islamic Mysticism kitabınının yazılış gayesi, uslubu ve kaynakları, tesirleri, muhtevası ve tasavvuftaki yeri ele alınıp tanıtılmasına çalışıldı. Muhtevasını işlerken Nicholson ın Abdülkerim el-cili ve kitabı İnsan-ı Kâmil ine ve bunları karşılaştırdığı İbn Arabi ve kitabı Fusûs una; İbnü l-farıd ve onun kasidelerine bakış tarzı kısaca saptanmaya çalışıldı. İkinci bölümde Nicholson ın Ebu Said Ebu l-hayr hakkındaki görüşlerine yer verildi. Bu bölümde Ebu Said in hayatına, Esrâru t-tevhîd adlı kitabının tanıtılmasına, tarihi açıdan ve tasavvufi açıdan Ebu Said in yaşadığı döneme değinildi; onun tasavvuf anlayışına Nicholson ın gözünden bakmaya çalışıldı. Bu çalışma esnasında kaynak açısından güçlük çektik ve bu yüzden sıklıkla elektronik kaynağa başvurmak zorunda kaldık. Bunda Nicholson ın bu eserinin orjinalinden başka kaynağa rastlayamamızın etkisi büyük oldu. Nicholson ın Studies Islamic Mysticism i, daha önce tasavvufi terimleri konu alan Mystics of Islam adlı incelemesinin bir devamı olarak yazdığını belirtmesinden, zaman zaman bu esere göndermeler yapmasından dolayı Mystics of Islam yararlandığımız önemli kaynaklardan birisi oldu. Studies in Islamic Mysticism ile ilgili herhangi bir inceleme ya da önemli bir makaleye rastlayamadık, ancak yer yer, kaynak olarak kullanılıp, alıntılar yapıldığını saptadık. Ebu Said, kendisi eser yazmadığı için, daha sonraki dönemlerde torunlarından biri olan İbn Münevver in derlemesi olan Esrâru t-tevhîd fi Makamât-ı Şeyh Ebî Said adlı kitabının Süleyman Uludağ ın çevirisi olan Tevhîdin Sırları (İstanbul 2003), Ferididdün Attar ın (v. 587/1191) Tezkiretü l- Evliya sında (Bursa 1984) yer alan kısa bir hayat hikayesi ve menkıbeleri ve ansiklopedik maddeden başka, Ebu Said hakkında Türkçe bir eser veya incelemeye rastlayamadık. Süleyman Uludağ ın, Esrâru t-tevhîd in tercümesi olarak hazırladığı Tevhîdin Sırları, bize, İngilizce de zorluk çektiğimiz kısımları anlamada ve tahlil etmede büyük oranda yardımcı olmuştur. Uludağ ın sunuş bölümünde belirttiği Said-i Nefisi nin Ebu Said e ait olduğunu düşündüğü şiir derlemesini içeren, İran da bulunan Suhanân-ı Menzûm-ı Ebu Said-i Ebu l-hayr (Tahran 1334) adlı eserine çeşitli sebeplerle ulaşamadık.

8 vii Benim bu eserle tanışmama ve bu tezi hazırlamama vesile olan, yönlendiren, teşvik eden, her türlü yardımı esirgemeyen, değerli danışman hocam Doç. Dr. Hülya Küçük e, tasavvuf alanında değerli bilgilerinden, emeklerinden yararlandığım değerli hocam Prof. Dr. Dilaver Gürer e, semavi dinler ve mistisizm konusunda beni aydınlatan, her türlü yardımda bulunan hocalarım Prof. Dr. Hidayet Işık a ve Yrd. Doç. Dr. Nermin Öztürk e teşekkürü zevkle ödenmesi gereken bir borç bilirim. Aysun Altunel Konya 2011

9

10 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ix Student s Name Surname Aysun ALTUNEL Number Department / Basic Islamic Science Department / Sufism Dicipline Program Master with Thesis PhD Counselor Doç. Dr. Hülya KÜÇÜK Name of Thesis Reynold Alleyne Nicholson s viewpoint on sufis in his work Studies in Islamic Mysticism SUMMARY Sufism is the spiritual life of Islam and it is worked with interest both East and West. Reynold Alleyne Nicholson is an important sufism researher and he has accomplished first with his researches. He has leaded his followers. Nicholson s work Studies in Islamic Mysticism which we have examined, was produced with an old-time English and hard to understand the language utilized. Hence extra effort was given in order to comprehend this work correctly. Important portions of philosophy, sufism and mystical literature was surveyed on this topic, in order to adequately evaluate his points where he has compared sufism and various religious, mystical and philosophical movements. Our study consists an introduction and two main chapters, followed by a conclusion part and bibliography. In the introduction, Nicholson s life, his products and his aspects on sufism were presented. In the first main chapter, Nicholson s work Studies in Islamic Mysticism: the syntax of the purpose of the work, its wording style, sources, influences, content and positions in sufism were conducted. Furthermore, in expressing content of his book, Abdu l-karim al-jili and his the Perfect man (İnsan-ı Kâmil) work, Ibn Arabi and his Fusûsu l-hikem work and Ibnu l-farid and his odds were briefly discussed from his viewpoint. In the second main chapter, Nicholson s viewpoint on Abu Sa id Abi l-khayr was broadly discussed. Ebu Said s life and his period were touched upon; his work named Esrâru t-tevhîd and his aspect of sufism were tried to be analyzed from Nicholson s perspective. As a conclusion of the work, Nicholson liked sufism however by resembling sufism to a flower garden that is blended with various mystical and philosophical movements, his misunderstanding of sufism was exibited. Key words: Reynold Alleyne Nicholson, Abu Sa id Abi l-khayr, Abdu l-karim al-jili, Ibn Arabi, Ibnu l-farid, Sufism, Pantheism, the Perfect Man (al-insanu l-kamil), Asceticism Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: Fax:

11 x KISALTMALAR a. g. e....: adı geçen eser a. g. m....: adı geçen metin / makale a. s....: aleyhi s-selam A. y....:aynı yazar/aynı yer b....: bin bkz....: bakınız c....: cilt co....: company d....: doğum DİA....: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Ency....: Encylopedia Fak....: Fakültesi haz....: hazırlayan/lar Hz....: Hazret-i Jras....: Journals Royal Asiatic Society Ltd....:Limited m....: miladi MEB...: Milli Eğitim Bakanlığı MÜSBE...: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İst....: İstanbul s. a. v....: sallallâhu aleyhi ve sellem St....: Saint trc....: tercüme Unv....: University Ünv....:Üniversite v.....:vefat tarihi vd :ve diğerleri Yay :Yayınları/Yayıncılık y. y :yüz yıl

12 1 GİRİŞ: REYNOLD ALLEYNE NICHOLSON IN HAYATI, ESERLERİ VE TASAVVUF HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ Batılı müşteşriklerin İslâm dinine ve tasavvufuna alakaları oldukça fazladır ve modern çağın da getirileriyle tasavvuf üzerine yoğun bir araştırma eğilimine girmişlerdir. Bunlardan birisi olan Reynold Alleyne Nicholson (18 ağustos Ağustos 1945), tasavvufun en temel eserlerini, en önemli şahsiyetlerini incelemiş ve onların geniş bir alanda tanınmalarına vesile olmuş ünlü bir ilim adamı ve oryantalisttir. Nicholson, XIX. yüzyıl İngiltere sinde yaşamış önemli bir şarkiyatçı olarak, seyahati pek fazla sevmediğinden hayatında Arapça ve Farsça dillerinin konuşulduğu yerlere hiç gitmemesine rağmen, 1 Arapça, Farsça ve Osmanlıca ya vâkıf İngiliz bilim adamıdır. İslâm ve tasavvuf konusunda ömrünün 50 yıldan fazlasını harcamış, bu konuda pek çok eser verdiği görülmüştür. Cambridge in İslâm araştırmaları konusunda bugün bile önemli bir merkez konumuna gelmesinde, bu konuda bir çok önemli araştırmalar yapılmasında ve bu sahada zengin bir kütüphaneye sahip olmasında Nicholson ın payının büyük olduğu tartışılmazdır. Onun bu çalışmalarından birisi olan Studies in Islamic Mysticism bir tasavvuf araştırması olarak günümüzde de geçerliliğini koruyan önemli bir eserdir. Eserin önsözünde, daha önce yaptığı çalışmalardan ve bu eseri nasıl, niçin çalıştığına değinerek, içeriği ile ilgili kısa bilgiler vererek, başvurduğu kaynakları ve bu kaynakların bir kısmına ulaşma serüvenini anlatmıştır; bazı Arapça kelimelere yer vermiş, muhtemelen öğrencileri için etüd etmiştir. Nicholson, kitabı önsözden sonra üçe ayırmıştır: birinci bölümde (1-77), Ebu Said Ebu l-hayr ın hayatı, menkıbeleri ve doktrini üzerinde durmuş, ikinci bölümde (77-162), Abdülkerim el-cili nin kısa hayatı ve onun İnsan-ı Kâmil (The Perfect Man) kitabı üzerinde durmuş, Abdülkerim el-cili nin Ayniyye şiirini Arapça olarak vermiştir ve İbn Arabi nin Fusûs unun özetini Some Notes on Fusûsu l-hikem başlığıyla ele almıştır; üçüncü bölümde (162-1 Safi Arpaguş, Mevlânâ Celâleddin Rûmî nin Eserleri Üzerine Yapılan İngilizce Çalışmalar, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi (Mevlânâ Özel Sayısı), yıl: 6, sayı: 14, Ankara 2005, içinde ; 778

13 2 282), İbnü l-farıd ın kasidelerine yer vermiştir; başlık ve isim indeksi, konu indeksi ve teknik terimler indeksi ile eserini sonlandırmış, bibliyoğrafyaya yer vermemiştir. I. HAYATI Ünlü İngiliz müsteşriklerinden biri olan, tasavvuf tarihi araştırmalarıyla tanınan Reynold Alleyne Nicholson, 19 Ağustos 1868 yılında İngiltere nin Yorkshire- Keigley de dünyaya gelmiştir. Beş çocuklu bir ailenin en büyük oğludur. Annesi Isabella Hutchinson dır. Babası Henry Alleyne Nicholson, cerrahtır fakat, sonradan üniversitede doğabilimleri profesörlüğü yapmıştır. Dedesi John Nicholson, İncil üzerinde uzman olarak tanınmıştır ve o, Arapça ve Farsça eserlerden oluşan yazma eserlere sahiptir. Bu eserler, Nicholson un Doğu dillerine karşı ilgisinin başlangıcı olacaktır. 2 Nicholson, tasavvuf alanını uzmanlık alanı seçen ilk İngiliz şarkiyatçıdır. E. J. W. Gibb Memorial Trust Vakfı kurucu üyelerindendir. 3 Ömrünün 50 yıldan fazlasında tasavvuf tarihini araştırmaya vermiştir. Nicholson un bu çalışmalarının katkısıyla Cambridge, İslâm araştırmaları konusunda, önemli ölçüde İslâmi Araştırmalar Bölümüne ve bir kütüphaneye sahip olmuştur. 4 Öğrencisi Ebu l-alâ Afifi, onun sufi yaratılışlı ve duygusal olmasının, çalışmalarında başarı sağlamasında önemli bir etken olduğunu söylemiştir. 5 Önemli bir oryantalist olan Nicholson ın, tasavvuf eserlerinin tercüme ve neşrinde büyük hizmetleri olmuştur. Onun şiirlerle alakadar olması en önemli özelliğidir 6 ve onun şair duyarlılığı ve ince düşünceli olması, başarısında büyük rol oynamıştır. 7 Batı da Mevlâna nın (v. 627/1273) Mesnevi sini İngilizce tam metin olarak yayımlayan ilk bilim adamıdır. 8 O, Mesnevî beyitlerini ilk numaralandırandır 2 Abdülkadir Karahan, İslâm Sufileri İçin İlk Söz, R. A. Nicholson, İslâm Sufileri, ( trc. Mehmet Dağ vd.), I, içinde, İstanbul 1978, VII-XVI; VIII, 3 Süleyman Derin, Reynold Alleyne Nicholson, DİA, XXXIII, İstanbul 2007, Süleyman Derin, İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf, İstanbul 2006, Derin, a. g. m., Derin, a. g. e., 224, Karahan, a. g. m., X. 8 Muhsin İlyas Subaşı, Batı daki Mevlâna, İstanbul 2007, 45

14 3 ve bugün dahi tüm dünyada kullanılmakta ve kabul görmektedir. Onun çalışmaları Batı ya hatta Doğu ya kaynaklık etmeye devam etmektedir. 9 İlk öğrenimini Edinburg da tamamlamış, yüksek öğrenimine Aberdeen Üniversite sinde başlayıp, Cambridge Üniversitesi nde devam etmiştir. Dedesinin kitaplarının etkisiyle Doğu dillerine ilgi duyan Nicholson ın bu ilgisi, İran Edebiyatı uzmanı Edward G. Browne ile tanışmasıyla daha da artmıştır. Ayrıca Trinity College den Edward FitzGerald, Saint John College den E. Henry Palmer den etkilenmiştir yılında Trinity Koleji nde öğretim üyesi olarak göreve başlamış, 1901 yılında Londra Üniversitesi Farsça Kürsüsü nde çalışmaya devam etmiştir Bir yıl sonra da, Cambridge Üniversitesi Farsça Kürsüsü nden Arapça Kürsüsü ne geçen E. G. Browne in yerine Nicholson Farsça Kürsüsü ne tayin edilmiştir yılına kadar bu görevini sürdürmüş, aynı yıl Browne nin ölümü üzerine Arapça Kürsüsü ne geçmiş ve bu bölümde profesör olmuştur. Ailesinden kalan zengin kütüphanesini Browne den kalan Arapça ve Farsça eserlerle daha da zenginleştirmiştir de British Academi ye üye seçilmiş ve 1937 de Royal Asiatic Society nin altın madalyasını almıştır de emekli olmuş, II. Dünya Savaşı nedeniyle Cambridge den ayrılıp Towny kasabasına yerleşmiştir ta gözleri zayıflamış ve bu nedenle North Walls te dinlenmeye çekilmiştir de Tahran Üniversitesi tarafından Nicholson a fahri doktora unvanı verilmiştir. 27 Ağustos 1945 te Chester de vefat etmiştir. 13 II. ESERLERİ Nicholson ın tasavvuf ve tasavvuf tarihi hakkında telif eserler, tercümeler ve nesir türünde çok sayıda çalışmaları bulunmaktadır. Mevlâna nın Mesnevi sinin İngilizce tercüme ve şerhi onun en önemli eseridir. Muhammed İkbal Batı ya ilk 9 Arpaguş, Mevlânâ Celâleddin Rûmî nin Eserleri Üzerine Yapılan İngilizce Çalışmalar, ; Derin, Reynold Alleyne Nicholson, DİA, A. y., Karahan, a. g. m., VIII 13 Derin, a. g. m., 76

15 4 onun tarafından tanıtılmıştır. 14 O, Mevlâna nın Mesnevi ve Gazeller inin İngilizce tercümesini verirken, yanlarında Farsça orijinal metinlerini de vermiştir. 15 Nicholson, Edward Henry Palmer ın yaptığı Kur ân ın İngilizce çevirisine (Sacred Texts: The Koran) önsöz yazmıştır. 567 sayfa olan bu çevirinin ilk baskısı 1900 yılında, yeni baskısı 2008 yılında yapılmıştır. 16 Onun tasavvuf konusunu işlediği temel eserleri şunlardır: 1.The Mystics of Islam, (London 1914), (İslam Sufileri, trc. Mehmet Dağ, Kemal Işık, vd., İstanbul 1978): 17 Tasavvuf alanında yaptığı incelemelerin sonuçlarını içine alan, herkesin faydalanabileceği güçlü bir kitaptır. 18 Tarikat, zevk, aşk, veliler ve kerametleri gibi kavramsal konuları işlemiştir. 19 II. Dünya Savaşı ndan sonra II cild olarak tasavvufu yorumlama çalışmaları yapmıştır. Bunlar: 2. Studies in Islamic Mysticism, (Tasavvuf Çalışmaları), (London 1921): 20 Bu incelemekte olduğumuz kitapla, The Mystics of Islam ın kavramsal çalışmasından sonra, sufilerin kimliklerini ve görüşlerini vererek tamamlamıştır Studies in Islamic Poetry, (İslâm Şiiri Alanında Çalışmalar) (London 1921); 22 Bu eser, Fars şiirlerini ve Suriye li bir şair olan Ebü l-alâ el-maarri nin (v. 449/1053) şiirlerini kapsamıştır. 23 el-maarri, akılcılığı öne çıkarmış, Suriyeli bir Arap tasavvuf ehlidir. 24 Bu iki yorum eser küçük bir ek ile desteklenmiştir. Bu eser: 4. The Idea of Personality in Sufism, (Sufilikte Şahsiyet Fikri), (London 1923): Bu eser, Nichoson ın tasavvuf la ilgili üç konferansının derlemesinden meydana gelmiştir. 25 Studies in Islamic Poetry, bu küçük ve değerli olan eser ile takviye edilmiştir A. y., Derin, İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf, bkz., de erişildi. 17 Derin, a. g. m., DİA, Karahan, a. g. m., IX 19 Derin, a. g. e., Derin, a. g. m., A. y., Karahan, a. g. m., IX 23 Derin, a. g. e., bkz de erişilmiştir. 25 Derin, Nicholson, Reynold.Alleyne, 76-77; Karahan, İslâm Sufileri İçin İlk Söz, IX 26 Karahan, a. g. m., IX

16 5 Nicholson ın, ömrünün sonlarına doğru, bilimden ayrılmadan, sabırla hazırladığı VIII cildlik Mevlâna nın Mesnevi si, en olgun ve en başarılı çalışmasıdır. 5. The Mathnawī of Jalāluddin Rūmī, (Celaleddin Rumî nin Mesnevi si) (I- VIII, London ) Rūmī, Poet and Mystic, (Oxford 1966), (Mevlâna Celâleddin-i Rûmi, trc. Ayten Lermioğlu, İstanbul) Mevlâna ya ait makalelerini topladığı kitaptır Fi t-tasavvufi l-islâmi ve Tarihihî, (İskenderiye ) (Tasavvufun Menşei Problemi, trc. Abdullah Kartal, İstanbul 2005): Nicholson ın tasavvuf konusunda konferanslarını içerir. Tasavvufun gelişimi ve tarihi üzerine tarihi bir araştırmadır. Öğrencisi Ebu l-alâ Afifi tarafından Arapça ya çevrilmiştir. 29 Bu konferanslar şunlardır: a) An Historical Inquiry Concerning the Origin and Development of Sufism, (Tasavvufun Doğuşu ve Gelişimiyle İlgili Tarihi Bir Araştırma), Journal of Royal Asiatic Society 1906, b) Asceticism (Muslim), (İslâmda Zühd), Encylopedia of Religion and Ethics, II, 1909, ikinci tab ı(basımı) 1930, ; 31 c) The Goal of Muhammedan Mysticism (Muhammedi İslâm Tasavvufu nun Hedefi), JRAS, London 1913, d) Sufis, (Sufiler), Ency. of Religion and Ethics, 1921, tab ı (basımı) 1934, XII, yılları arasında 4 temel tasavvufi eserin İgilizce çevirilerini ve yayınlarını yapmıştır. Bu eserlerden ikisi Farsça, ikisi Arapça dır. 34 Bunlar: 27 A. y., IX 28 Derin, a. g. m., bkz. Ethem Cebecioğlu, Prof. Nicholson ın Kronoljik Esaslı Tasavvuf Tarifleri, Ankara Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, XXIX, Ankara 1987, ; 387 bkz da erişildi. 30 A. y., 387 (dipnottan) 31 A. y. 32 A. y. 33 A. y. 34 Karahan, a. g. m., VII-XVI; IX

17 6 1. Tadhkiratu l-awliya (Tezkiretü l-evliyâ, Feridüddin Attar), (I. cild, 1905; II. cild, 1907 London): Evliyaların menkıbelerini içerir, 35 E. G. Browne nin yardımıyla yazmıştır The Kashf al-mahjub (Keşfü l-mahcûb, Hucviri), (London 1911): E. G. Browne nin yardımıyla yazmıştır The Tarjumânu l Ashwaq, (Tecümânü l-eşvak), (London 1911): İbn Arabi nin eserlerinin neşir ve tercümesidir The Kitâb al-luma, (El Lüma), (London 1914, 1963): 39 Ebu Nasr es- Serrac ın bu eserini ilim dünyasına tanıtan Nicholson dır. Ayrıca; eserin giriş bölümünde Serrac ın hayatı hakkında bilgi vermektedir. İlk neşirde beş bab eksiktir ve uzun bir değerlendirme vardır The Secrets of The Self, (London 1920): Muhammed İkbal in Esrâr-ı Hodî adlı eserinin tercümesini yapmış ve Avrupa ya İkbal i tanıtmıştır Selected Poems from Shamsi Tabrizi (Şems-i Tebrizi Divanı ndan Seçme Şiirler), (Cambridge 1898) 42 Bu eseri onun asistanlık tezidir The Don and the Dervish, (Alim ve Derviş), (London 1911): Hâfız, Attâr, Mevlâna, Sadî ve İbnü l-farıd dan seçilmiş şiirlerin İngilizce tercümelerini içermektedir The Farsname of Ibnü l Balkhi, (London 1921): Guy le Strange ile birlikte çalışmıştır The Tales of Mystic Meaning, (Mesnevi den Seçme Hikayeler) (London 1931) Derin, Nicholson, Reynold Alleyne, DİA, A. y., İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf, Karahan, a. g.m., IX 38 Derin, a. g. m., Karahan, a. g. m.,vii-xvi; IX 40 bkz da erişildi. 41 Derin, a. g. m., A. y., Arpaguş, Mevlâna Celâleddin Rûmi nin Eserleri Üzerine..., ; Derin, a. g. m., A. y. 46 A. y.

18 7 10. A Persian Lyrics, (London 1931). Bu eser 26 İran şiirinin İngilizce tercümesini içermektedir A Pesian Forerunner of Dante, (Towny-on-Sea 1944): Hakim Senai nin Seyrü l-ibad İle l-me ad adlı eserinin özet şeklindeki İngilizce çevirisidir Tarîk-i Güzîde, (London 1910): Hamdullah Mustafa Kazvini nin Tarık-ı Güzide sinin çevirisidir. 49 Ayrıca Arapça araştırmaları vardır: 13. A Literary History of Arabs (Araplar ın Edebiyat Tarihi), İlk olarak 1907 yılında T. Fisher Unwin tarafından basılmıştır; 1914, 1923 yıllarında yine aynı yayıncılık tarafından tekrar basılmıştır; Cambridge press tarafından ilk 1930 yılında ve yıllarında basılmıştır. 50 Arberry e göre, Batı dillerinde bilimden ayrılmadan Arap Edebiyat ve Tarihine dair yapılan en iyi incelemedir. 51 İngilizce olarak İslâm Edebiyatı ve Tasavvufu konusunda klasik bir eserdir 14. Elementary Arabic I, II, R. A. Nicholson & Frederic Du Pre Thorton beraber hazırlamışlardır; Cambridge Unv. Press (1905, 1909), 52 Adam Press (2007) 53 ve Laurier Books ltd., (2000) tarafından yayımlanmıştır. 54 Ayrıca, Nicholson ın 1909 yılında Edward FitzGerald ın İngilizce çevirisini, kendisinin editörlüğünü yaptığı Rubaiyat of Omar Khayyam kitabına önsöz ve notlar yazmıştır. 55 O, Mevlâna dan sonra İbn Arabi üzerinde çalışmaya başlamış, ancak ömrü araştırmasını bitirmeye yetmediği için öğrencisi Ebu l-alâ Afifi tamamlamıştır A. y. 48 A. y. 49 İsmail Güleç, R. A. Nicholson un Mesnevi Tercüme ve Şerhi Üzerine, Divan İlmi Araştırmalar, XX, , bkz da erişildi 50 bkz de erişildi. İçinde, 1 51 Derin, İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf, 208; Derin, Nicholson, Reynold Alleyne, DİA, Güleç, a. g. m.., bkz de erişildi. 54 bkz de erişildi. 55 bkz. Nicholson/dp/B0018J63WQ da erişildi 56 bkz da erişildi.

19 8 III. TASAVUF HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ Nicholson, sufi kelimesinin suf kökünden türediği ve hicri II. yy da uzlet halinde yaşayan kimselere sufi adı verildiği fikrini kabul etmiştir. O na göre, tasavvufun kökü, İslâm ın ilk yıllarındaki zühdü yaşayıştan kaynaklanmaktadır. Bu dönem zühd hareketinde abartılı bir günah bilinci ve ilâhi azaba duyulan büyük korku hakimdir ve bu dönemdeki tasavvuf hayatı İslâm ın kendi meyvesidir. Bu dönemde sufi ile dindar arasında önemli bir fark bulunmamaktadır. Nicholson, tasavvufun bazı mistik akımlardan etkilendiğini düşünse de, genelde tamamen yabancı kaynaklı olduğu fikrini daha çok benimsemiş görünmektedir. O, tasavvufu etkileyen akımlar olarak Hıristiyanlık, Yeni Eflatunculuk, Budizm, Gnostisizm (İrfaniyyun) akımlarını saymıştır. Nicholson, tasavvuftaki takva ve zühd hareketlerinin Hıristiyanlıkla paralel olduğunu düşünmüştür. Ona göre, sufi kaynaklar, İncil e ve Hz İsa ya meyleden sözler nakletmişlerdir. Bu kaynaklarda Hıristiyan rahipler, sufilere öğüt vericidirler. Tasavvuftaki, ilâhi aşk doktirini, sessizlik orucu, zühdi yaşam, zikir, Hıristiyan kaynaklardan alınmış gibi verilmiştir. Erken dönem zahidlerinin Yahudi ve Hıristiyan kaynaklardan etkilendikleri iddiasını Şems-i Tebrizi Divanın dan Seçme Şiirler kitabında yinelemiştir. Ona göre Müslümanlıkta ruhbanlık olmamasına rağmen, Sufiler de, Hıristiyan ruhbanlar gibi bir lokma bir hırka misali dünya zevklerinden uzak kalarak zühdi bir yaşam tarzını seçmişlerdir. Nicholson ın, Hz. Muhammed in (a. s.) ümmetine Hıristiyanlıktan farklı olarak, hayatın içinde kalmalarını, inzivaya çekilmemelerini, dünya nimetlerinden yararlanmalarını ve cihadı tavsiye etmesi, ve ayrıca kendisinin evlilik yapıp bu hususta ümmetini de evlenmeye teşvik etmesi gibi nedenler, bu düşüncesine dayandırdığı noktalardır. 57 Bilindiği üzere tasavufta sufiler, toplumdan ayrı, inziva hayatını tercih etmemişlerdir. Tam tersi halkla beraber ancak gönlü her daim Hakk la beraberdir. Kendilerini olgunlaştırmak için geçici bir süre yalnızlığı tercih etmeleri, onların ruhbanlığı benimsediğini göstermez. Ne Hıristiyan mistikleri, ne de Budist rahipleri gibi tamamen toplumdan uzak bir inziva hayatı sufilerde pek rastlanmamıştır. Onlar toplumun içinde, halka hizmet Hakk a 57 Derin, a. g. e.,

20 9 hizmettir düstüruyla, hep iyi işler yapma eğilimindedirler. Sufilerin, Hz. Peygamber i en titiz biçimde takip ettikleri bilinmektedir. 58 Nicholson, Hz. Peygamber in tavsiye ettiği cihadı, nefisle cihaddan ziyade, yıkıcı silahlarla cihad gibi algılar görünmektedir. Aynı şekilde Mystics of Islam da da tasavvufun Vedantik, Budistik, Hellenistik kültürler gibi geniş bir yelpazeden etkilendiğini ve orijinal olmadığını vurgulamıştır. 59 Burada Nicholson ın, sufileri İslâm dışında gibi algıladığını görebiliriz. Derin in naklettiği Nicholson ın bu ifadeleri, onun sanki tasavvuf ve zühdi yaşam tarzını, İslâm dinindeki Hıristiyanlık tan beslenen bir kolu gibi algılamış ve bu düşüncesini yer yer isbata çalışmış olduğunu teyid eder niteliktedir. Nicholson, sufilerin Arap, Farisi gibi çeşitli ırklara mensup olmalarından dolayı, tasavvufun Âri ırkın tepkisi olarak ortaya çıktığı görüşünü benimsememiştir. O, Yeni Eflatunculuk konusunda da aynı fikirdedir, yani ona göre, Yeni Eflatunculuk da Âri ırkın tepkisinden ortaya çıkmamıştır. Tasavvufun nereden geldiğini tarihi verilere dayandırmadan söylemenin yanlış olduğunu belirtmiştir. Tasavvufun, irfani boyutuyla önemli oranda Yunan düşüncesinin ürünü olduğu söylemiş ve müslümanların Yunan medeniyetiyle karşılaştıkları yerlerde Yeni Eflatunculuğun çok moda olmasının etkilenmelerine neden olabileceği fikrindedir. 60 Nicholson, İslâm Felsefesine Platon dan ziyade Aristo nun hakim olduğunu belirtmiştir. Platon un Batı Avrupa da Ortaçağ Yunan Mistisizmini tesis ettiğini, bu dönemde yazılmış Yunan mistik eserlerin, Yunanca dan Süryanice ye tercüme edildiğini, oradan her yere yayıldığını, Batı Asya ve Mısır müslümanları tarafından kolayca elde edilebileceğini ve Hıristiyanlığın içinde yuğurulan Yeni Eflatunculuk unsurlarının İslâm a kolayca aktarıldığı fikrini öne sürmüştür. 61 Derin in ifadelerine göre Nicholson, tasavvuf üzerinde Budizm in de etkisi olduğunu düşünmüştür. Sufi ahlak sistemi, nefsin arınması ve zühd gibi konularda Budizm den çok şey aldığını söylemiştir ama, yine de, Budizmin nirvanasıyla, tasavvuftaki fenâyı aynı kefeye koymamıştır. Nirvanada nefsi arıtmak esastır, tasavvufta nefsin arınması sadece araçtır, esas amaç Tanrı yı bilmek ve sevmektir. 58 Şihabuddin Sühreverdi, Avârifü l-meârif (Gerçek Tasavvuf), trc. Dr. Dilaver Selvi, İst. 2007, 2 59 Reynold Alleyne Nicholson, Mystics of Islam, London 1970, 9 60 Derin, İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf, Nicholson, a. g. e., 13

21 10 İbrahim Edhem in (v. 168/778) hayat hikayesiyle Buda nın hayat hikayesi arasındaki benzerliğin de bu etkileşimden olduğu görüşündedir. Sufilerin, tespih kullanmalarını da Budizm den almış olabileceklerini ileri sürmüştür. Tasavvufun tohumlarının, İslâm dininin kendi bünyesinde saklı olduğunu ve dış etkenlerin belki bu tohumların filizlenmesinde uyarıcı rol oynamış olabileceğini de belirtmiştir. Ona göre tasavvuf, gösterişli bir yaşam tarzına ve aşırı dünya düşkünlüğüne karşı tepkidir. 62 Nicholson, İslâmi fetihlerden önce takriben 1000 yıl Budizm in Horasan ve Doğu İran da hüküm sürmesinden dolayı da İslâm ın Budizm den etkilendiği görüşündedir. 63 Bu tespit ettiğimiz düşünceleriyle Nicholson, çelişkili bir tutum sergilemiştir. Nicholson Mystics of Islam da, Kur ân ayetlerinde tasavvufun kökenlerini aramıştır. Ona göre, Kur ân da Tanrı her türlü insanı zayıflıktan münezzeh, kulların Rabb i, baba değil, günahkârlara acımayan, rahmeti ise yalnızca tövbekarlara ve O na ibadet edenlere olan Tanrı dır. Nicholson ın Kur ân a göre tanımladığı Allah, daha çok ceza ve korku veren Tanrı dır; bu Tanrı nın sevgiden daha çok korku Tanrısı olduğunu ve sufuliğe zıt olduğunu vurgulamıştır. 64 Nicholson bunun yanında, Hz. Peygamber in Allah ını hem uzak, hem yakın, hem içkin, hem aşkın olarak görmüştür ve bu görüşlerini şu ayetlere dayandırmıştır: Eğer kullarım Beni senden sorarlarsa, şüphesiz ki Ben (onlara) yakınım! (Bakara, 2/182), Biz ona şah damarından yakınız! (Kaf, 50/16) Yeryüzünde ve kendinizde, gerçek müminler iseniz nice işaretler vardır! Görmez misiniz? (Zariyat, 51/20-21) 65 Nicholson a göre sufi, devamlı mukaddes kelamı tefekkür ve cezbe halinde okuyarak, Kur ân ın engin gizli manaları kalbine yansıyandır. Kur ân Tanrı Kelâmı dır ve Allah a yaklaşmanın en güzel yoludur. Nicholson, ruhbanlık ile alakalı Hadid, 57/27 66 ayeti 62 Derin, a. g. e., Nicholson, Mystics of Islam, Nicholson, a. g. e., the Lord of His slaves, not the Father of His children; a judge meting out stern justice to sinners, and extending His mercy only to those who avert His wrath by repentance, humility, and unceasing works of devotion; a God of fear rather than of love. (Nicholson, Mystics of Islam, 21) 65 A. y Bir de Meryem in oğlu İsa ile takip ettik ve ona İncil i verdik ve ona tâbi olanların kalplerinde bir şefkat, bir merhamet yarattık, bir de rehbaniyet ki onu onlar icad ettiler. Biz onu üzerlerine yazmamıştık, ancak Allah rızası aramak için yaptılar, sonra da hakkıyla riayet etmediler; biz de içlerinden iman etmiş olanlara ecirlerini verdik, çokları ise yoldan çıkmış fasıklardır! ( Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur ân Dili Kur an-ı Kerim ve Meali, İstanbul 1993, 540 )

22 11 hakkındaki yorumu ise, ayetteki yasaklamanın ruhbanlığın kendisi için değil, onu kötüye kullananlar içindir. Hz. Muhammed in İslâm da ruhbanlık yoktur. sözünün daha sonra uydurulmuş olduğunu ileri sürmüştür. 67 Nicholson, tasavvuf ile panteizm arasındaki ilişkiyi The Idea of Personality in Sufism adlı eserinde etraflıca irdelemiştir. Derin e göre, bu eserinde o, genel olarak sufilerin panteist gibi görünen sözlerinin onları panteist yapmayacağını, zira, Tanrı nın yaratıcı olduğunu vurgulamıştır. Ene l-hak gibi sözler, Tanrı nın insana yakınlığını vurgulayan cezbeli sözlerdir. 68 Ancak Studies in Islamic Mysticism de bir İbn Arabi takipçisi ve koyu bir Vahdet-i Vücud görüşü olan Abdülkerim el-cili ye panteisttir demiştir. 69 Bu yaklaşımında Nicholson ın, Vahdet-i Vucüd u panteizm ile aynıymış gibi değerlendirdiğini görebiliriz. Derin in belirttiğine göre, Nicholson, Hıristiyanlık, Yeni Eflatunculuk ve Hint Mistisizminin İslâm Tasavvufunu sonradan etkilediği görüşündedir. Bu görüşlerine rağmen o, tasavvufun yabancı kaynaklarla ilişkisinde kesin bir kanıya varmayı mümkün görmemiştir, çünkü, İslâm Tasavvufunda tek düze bir bütünlük yoktur ve tasavvufu binbir çeşit çiçek ve kokunun bulunduğu çiçek bahçesine benzetmiştir. 70 Sufilerle, İslâm din alimlerinin Kur ân dan aynı sonuca ulaşamayacaklarını, sufilerin, inanç ve iman esaslarına hiç değer vemediklerini, sufilerin doğrudan doğruya Allah tan ilham aldıklarını söylemiştir. 71 Araştırmamızda Nicholson ın, Ebu Said için yaptığı şu yorum, bu duruma bir örnek teşkil edebilir: Ebu Said, ancak, Hz. Peygamber e verilen Kelime den daha büyük bir tecellide doktrinine kaynak buldu. 72 Nicholson ın tarif ettiği gibi tasavvuf, kendine özgü kokuların ve çiçeklerin bulunduğu bir çiçek bahçesi görünmemektedir; tam tersi, tasavvufu binbir çeşit mistik akımın toplandığı karmaşık bir çiçek bahçesine benzettiğini düşündürmektedir. Onun, tasavvufun orijinal olduğunu, İslâm ın derinlerinden 67 Derin, a. g. e., Derin, a. g. e., Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, London 1921, Derin, a. g. e., Nicholson, Mystics of Islam, Abu Saíd, however, found the source of his doctrine in a larger revelation than the Word which was given to the Prophet. (Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, 59)

23 12 doğduğunu nedense bir türlü kabul edememesinin nedeni olarak, onun İslâm ı beğenmediği ancak, tasavvufu çok beğendiği izlenimini vermiştir. Bu yüzden onun, tasavvufu, İslâm dan ayrı tutmak için başka mistik akımlarla harmanlanmış, İslâm dışında oluşmuş bir düşünce sistemi olduğunu isbat etme eğilimine girişmiş ve Hz. Peygamber i tasavvuftan hariçte tutmaya çalışmış olduğu fikrine varılmıştır. İslâm da Allah ile kul arasına kimsenin giremediğini, her müslümanın istediği kadar, istediği yerde Rabb iyle iletişim kurabileceğini, bu durumun sufi olsa da, sıradan bir mü min olsa da aynı olduğunu, Nicholson bir türlü farkedememiştir. O, İslâm ı Hıristiyanlık gibi aracılı olarak değerlendirmiştir. Nicholson, Sünni İslâm ile gelişmiş tasavvuf arasında derin bir uçurum olduğunu, Kur ân ın sufiliğe zıt olduğunu düşünmesine rağmen, sufilerin büyük bir kısmının Hz. Peygamber e bağlılık gösterdiklerini, Farzlar a ve Sünnet e riayet ettiklerini kabul etmiştir Nicholson, Mystics of Islam, 90

24 13 BİRİNCİ BÖLÜM NICHOLSON IN STUDIES IN ISLAMIC MYSTICISM ADLI ESERİ I. YAZILIŞ GAYESİ Nicholson, dedesinden kalan kitaplar sayesinde, Doğu dillerine ve kültürüne ilgi duyarak eğitim ve bilim hayatına başlamış, Batı da uzman bir tasavvuf araştırmacısı olma noktasına ulaşmıştır. Bu gayretleriyle, öğrencilerine kaynak açısından destekleyen pek çok malzeme sağlamıştır, Arthur John Arrbery gibi bir çok genç şarkiyatçıya fikir ve metod açısından da yardımcı olmak istemiştir. O, çoğu araştırmasında ilkleri yapmış, kendisinden sonraki gelenlere 74 lokomotif görevini üstlenmiştir; tasavvufa ilgi duyan ve mistisizmle benzerlik kuran bir mistik olarak, tasavvufa ve mistisizme Batı da ilgiyi artırma isteği olduğunu söyleyebiliriz. Nicholson, kitabın önsözünde kendi ifadesiyle: Doğu da ünlü olan ve Batı da değerli olan üç sufiyi okuyucu ile buluşturmaya çalıştım. demiştir ama kitabında dört sufi vardır. Muhtemelen İbn Arabi yi daha detaylı incelemek istediği için veya daha önceden tanındığı için üç demiş olabilir. Zaten İbn Arabi yi çalışmaya başladığını, bitiremeden vefat ettiği için öğrencisi Afifi nin tamamlamış olduğunu eserleri bölümünde belirtmiştik. Nicholson, Studies in Islamic Mysticism de iki İranlı, iki Arap sufiyi konu almasını açıklarken, tasavvufun farklılıklarını ve ırksal zıtlıklarını ortaya çıkarmak istediğini belirtmiştir. It will be seen that the subjects chosen illustrate different aspects of sufism and exhibit racial contrasts, of which perhaps the importance has not yet been sufficiently recognised. 75 Sanki sufileri, bulundukları coğrafyalara göre birbirlerinden farklılarmış gibi düşünmüştür. Ona göre, Ebu Said, takvalı bir inançla çizilmiş, coşkulu, hür düşünen ve masalımsı İranlı bir derviştir; İbnü l-farıd, Sami liğin izlerinin görüldüğü coşkulu, yer yer mistik şiirler yazan şairdir; İbn Arabi ve Abdülkerim el-cili, modern, felsefi ve teologdurlar. O, İnsan-ı Kâmil in temelinin Hellenizm den geldiğini isbat etmek istemiş gibidir. This, as I 74 Derin, a. g. m., 76 I have tried to make the reader acquainted with three Ṣúfís famous in the East and worthy of being known in Europe. (Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, V) 75 Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, V

25 14 have said, is the real subject of the Insanu l-kâmil. Its roots lie, of course, in Hellenism. 76 Nicholson, Abdurrezzak el-kaşâni nin Fusûs tefsirinden yararlanarak, çalışmasının büyük bölümünü tercüme ettiğini fakat, İbn Arabi nin dilinin çok teknik, sembol ve mecazlı olduğu için, kitabın teorilerinin kolay anlaşılır olmadığını belirtmiştir. O, Fusûs un herhangi bir literal yorumunun anlamını bozacağını söylemiş, Studies in Islamic Mysticism de özet olarak yer verdiği Fusûsu l-hikem in, derin ilmiyle, Skolastisizm e bir parça ışık tutabileceğini ileri sürmüştür. 77 Nicholson ın bu eserinde incelediği bu dört sufinin ortak özellikleri olarak Vahdet-i Vücud görüşünü benimsediklerini söyleyebiliriz. Nicholson ın İslâmi eserleri, özellikle tasavvufi konuları içeren eserleri incelemesi, onun ilgi duyduğu Vahdet-i Vûcud görüşünün, panteizm olduğunu isbat etmek istemiş görünmektedir. Araştırmamızda Nicholson, tasavvufu, İslâm dan bağımsız, çeşitli mistik ve felsefi akımlardan beslenmiş ve yepyeni bir düşünce sistemi olan mistik bir akım olarak değerlendirmiş ve bu düşüncesini isbat etmeyi de gaye edinmiş bir profil çizmektedir. (bkz ) Nicholson ın, tasavvufu İslâm dininden farklı bir alanmış gibi algılamış olduğuna kısaca değinelim. O, tasavvufu Hıristiyanlığa daha yakın olduğunu ispatlama eğilimi göstermiştir. Bu da onun, tasavvufi halleri, zühdü, Vahdet-i Vücud u yanlış anladığı düşüncesini doğurmuş, panteizmle aynıymış gibi algıladığını göstermiştir. Onun Hakikat-ı Muhammediye yi Hıristiyan üçlemesine, Hulul a benzetmiş olduğunu görebiliriz. Bu fikirleri destekler nitelikteki şu örnekleri verebiliriz: Mystics of Islam da müslüman evliyaları anlatan menkıbelerde bütün mahlukata duyulan çok büyük merhamet anlayışının panteizm olduğunu ifade etmiştir. 78 Nicholson, Eckhart ın vaazlarından birinde bahsettiği St. Augustine nin, İnsan sevdiği şeydir. fikrine, Öyleyse sufi ne olur? sorusunu sormuştur. O, sufinin Allah ı sevdiğini ve onun da O olacağını söylemek istese de cümlesini tamamlamaya çekinmiş ve taşlanabileceğini söylemiştir....and adds this comment: "If he loves a stone, he is a stone; if he loves a man, he is a man; if he loves 76 Nicholson, a. g. e., VI 77.Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, 149 Dağ vd. Mystics of Islam çevirisinde panteizm, Vahdet-i Vücud olarak verilmiştir. 78 Nicholson, Mystics of Islam, 109

26 15 God---I dare not say more, for if I said that he would then be God, ye might stone me. 79 Bizce burada Nicholson, Hulûl u kasdetmemiş olsaydı, İnsan-ı Kâmil i yani Hakikât-ı Muhammedi yi anlatmış olurdu. Nicholson, sadece keşif ve ilhama dayalı olan Hıristiyan bir mistik akım olan Gnostisizm ile tasavvuftaki marifet arasında benzerlik kurmuştur. Ona göre, Hıristiyanlık da, Müslümanlık da, Yahudilik de, ayrıca Maniheizm de ve Mandeizm de Gnostic dinlerdir. Hz. Peygamber e sufilerin sıddık unvanını taktıklarını, bunu da Maniheizm den aldıklarını ileri sürmüştür. 80 Aslında sıddık lakabının Hz. Ebubekir e takıldığı bilinmektedir. Nicholson, Doğu ile Batı nın yakınlığından bahsederken, tasavvufu kasdetmiş ve formlarının fantastik, anlaşılmasının güç olduğunu düşünmesine rağmen, onun, sufileri izlemeyi tercih ettiğini söyleyebiliriz. II. USLUBU VE KAYNAKLARI Nicholson Studies in Islamic Mysticism de, Esrâru t-tevhîd i, İnsan-ı Kâmil i ve Fusûsu l-hikem i özetlemiştir; İbnü l-farıd ın şiirlerinin İngilizce tercümelerini vermiş, dip notta şiirleri açıklamış ve kendi fikirleriyle aralarda yorumlar yapmıştır. İbnü l-farıd ın şiirlerinin hemen hemen tamamını vermiştir. O, İbn Arabi ve Fusûsu l-hikem dışında diğer sufileri incelerken, şiirlere geniş yer vermiştir. Menkıbeleri ve fikirleri verirken bazen olduğu gibi çevirmiş, bazen de kendisi dolaylı anlatımla aktarmıştır. Nicholson, Studies in Islamic Mysticism i giriş bölümünden sonra üç ana bölüme ayırmıştır. Birinci bölümde (1-77): Ebu Said Ebu l-hayr ı işlerken geniş ve ayrı bir bölüm olarak ele almıştır ve net anlaşılsın diye Ebu Said in hayatı, 79 Nicholson, Mystics of Islam, 118; Dağ vd., İslam Sufileri, 101 Maniheizm, III. Yüzyılda Mani tarafından eski İran da kurulmuş, tüm dinsel sistemlerin sentezi olduğu ileri sürülen bir dindir. Maniheist inancında zıtlıklar önemlidir. İnsanın yaratıcısı kötülük güçleridir. İnsanda hem ışık yani ruh vardır, hem de kötülük yani beden vardır. Hem Doğu da, hem Batı da bin yılı aşkın süreyle dağınık olarak varlığını devam ettirmiştir. Bu dinin kurucusu Mani, 216 da Güney Mezepotamya da (Mardin ili olduğunu söyleyen kaynaklar da vardır.) dünyaya gelmiştir; 276 da Mecusi başrahibinin öncülüğünde zindanda öldürülmüştür. (Şinasi Gündüz, Maniheizm, DİA, XXVII, ) 80 Derin, a. g. e., 215

27 16 menkıbeleri, tasavvufi görüşleri olarak üçe ayırarak işlediğini ifade etmiştir; 81 sayfa 25 e kadar onun gelişimini, ilerlemesini, ve zühdünü, 25 ten sonraki sayfalarda onun mutasavvıf ve veli yönünü verdiğini belirtmiştir; sonraki sayfalarda (25-76) onun tasavvuf anlayışına ve menkıbelerine yer vermiştir. İkinci bölümde (77-143): Abdülkerim el-cili nin İnsan-ı Kâmil (the Perfect Man) kitabını yedi başlığa ayırmıştır: 1. Varlık, Sıfat ve İsim (esma), 2. Mutlaktan (hakikattan) iniş, 3. Tanrı gibi öz, 4. Tanrısal insan, 5. Evren, 6. Öze dönüş. 7. Din, Vahiy ve Peygamberlik ve Abdülkerim el-cili nin Ayniyye sinin British Museum da bulunan Arapça orijinalinden alınan kopyesinin bir versiyonunu eklemiş, sonra İbn Arabi nin Fusûsu l-hikem inin on iki sayfalık özetini vermiştir. Üçüncü bölümde ( ): İbnü l-farıd ın kasidelerinin, özellikle Taiyye sinin İngilizce çevirilerine yer vermiştir; konu başlıkları, konu indeksi ve teknik terimler indeksiyle eserini bitirmiştir. Nicholson ın, Studies in Islamic Mysticism i üç ana başlığa ayırırken Ebu Said i ve İbnü l-farıd ı ayrı bölümde ele almasını, onları apayrı bir katagoride değerlendirdiğine, İbn Arabi ve Abdülkerim el-cili yi ikinci bölümde birlikte ele almasını, ikisinin ortak doktrinleri (Vahdet-i Vücud) olduğunu düşünmesine ve Abdülkerim el-cili yi, İbn Arabi takipçisi olarak görmesine bağlanabilir. Nicholson, Studies in Islamic Mysticism de eski İngilizce kullanmıştır; kullandığı dilin ağır ve eleştirel olmasına karşın, uslubu yumuşaktır. Bilimsel dille birlikte, aynı anlama gelen, değişik kelimeleri kullanmaya gayret etmiş olması, İngilizce nin zenginliğini gözler önüne sermiştir; ona, bilim adamlığının yanında iyi bir edebiyatçı da diyebiliriz. Ana cümlelerin arasına yer yer ara cümlelerle girmesi, uzun ve kompleks cümleler kullanması, konuyu anlamayı güçleştirmiştir. Nicholson ın anlatım dilinin ağır olmasının yanında tasavvufi terimlerin manasını İngilizce olarak verme biçimi, konuyu anlamamızda uzun zamanımızı almıştır. Zaman zaman eserde geçen Kur ân ayetlerinin numaraları yanlış verilmiştir. Nicholson, Ebu Said Ebu l-hayr hakkında mükemmel biyografik materyallerin bulunduğunu ve çağdaş İran mistisizmi hakkında bilgi verdiğini belirtmiş, onun yaşamı hakkındaki eserlerden en eskisi olduğunu söylediği orijinal el yazması bir eserin de, British Museum da saklandığını açıklamıştır. Bu eserin 81 Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, 3

28 17 başlık ve yazar bilgisi taşımadığını, fakat Jikovski nin kendi eserinde bu el yazmasının Hulat-u Suhanan olduğunu yazdığını belirtmiştir. 82 Bu eserin Hulat-u Suhunan-ı Şeyh Ebu Said isimli menakıpname olduğu, amcasının oğlu Cemaleddin Ebu Ruh tarafından yazıldığı İbn Münevver tarafından Esrâru t-tevhîd de belirtilmiştir. Nicholson, bu eserden de yararlanmıştır. Daha sonra Ebu Said in torununun torunlarından birisi olan Muhammed b. Münevver b. Ebu Said b. Ebu Tahir Said b. Ebu Said (v. 574/1178) tarafından Esrâru t-tevhîd fi Makamâtı ş- Şeyh Ebi Said adlı eseri yazılış tarihi tam olarak verilmese de, Oğuzlar tarafından Horasan ın yağmalanmasından epey sonra yazmış olduğunu söylemiştir. 83 Nicholson, Ebu Said in m yılında öldüğüne, Oguz Türkleri nin m yılında Horasan ı istila ettiklerine dayandırarak, Esrâru t-tevhîd in Ebu Said in ölümünden en az 120, en çok 150 yıl sonra tamamlanmış olabileceği sonucunu çıkarmıştır. 84 Bu eserin ilk defa Rus şarkiyatçısı Jikovski Valentin tarafından 1899 yılında Petesburg da yayımlandığını ve bu çeviriden Nicholson, Studies in Islamic Mysticism kitabında Ebu Said i incelerken yararlanmıştır. 85 Esrâru t-tevhîd, Fransızca ya, Arapça ya, İngilizce ye çevrilmiştir. 86 Hulat-u Sukunan ve Esrâru t- Tevhîd fi Makamâtı ş-şeyh Ebi Said adlı eserler ona kaynaklık etmiştir. A. G. Ellis, İnsan-ı Kâmil in kendisinde olan bir kopyesini Nicholson a vermiştir. Hint Devlet Kütüphanesinde sayfa 77 de bulunan yazma eserlerden faydalanmıştır. Rhuvon Guest, İbnü l-farıd ın Taiyye sinin basılmamış çevirisini göndermiş ve Nicholson ın basımdan önce düzeltmesine izin vermiştir. Ignazio Di Matteo nun tefsir olarak çevirisini yaptığı İbnü l-farıd ın Taiyyetu l-kübra nın bir kopyasını Nicholson a göndermiştir. Nicholson, Von Hammer tarafından çevrilen İbnü l- Farıd ı başarısız bulmuştur. İsveçli akademisyen H. S. Nyberg in Keinere Schiften des Ibn al-arabi (İbn Arabi nin Kısa Yazıları, Leiden 1919) adlı eserini iyi bir materyal olarak belirtmiştir. Prof. C. A. Nallino nun İbnü l-farıd ın şiirlerine yaptığı eleştirel incelemesini içeren makalelerini önemli bir katkı olarak 82 Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, 1 83 Süleyman Uludağ, Sunuş, Tevhîdin Sırları, İbn Münevver, Esrâru t-tevhîd fi Makaâtı ş-şeyh Ebî Said, (trc. S. Uludağ), İstanbul 2003, 7-38; Nicholson, a. g. e., 2 85 A. y., Uludağ, a. g. m., 35

29 18 değerlendirmiştir. 87 Nicholson, kendi eserleri ve çevirileri başta olmak üzere çok çeşitli kaynağa baş vurmuştur. Kitabının sonunda kaynakçaya yer vermemiştir; biz dip notlardan kaynakçaları tespit etmeye çalıştık. Bunlardan başlıcaları şunlardır: Hucviri, Keşfu l-mahcûb, (çev. Nicholson, Kashf al-mahjub); Nicholson, Mystics of Islam; Serrac, El-Lüma (çev.nicholson, al-luma); Mevlâna, Divan-ı Şems-i Tebrizi, (Nicholson, Selected Poems from the Divan-ı Shamsi Tabriz); Mevlâna, Mesnevi (çev. Nicholson, Masnawi of Jalaluddin Rumi); Nicholson, Studies in Islamic Poetry; Nicholson s two articles, A Moslem Philosophy of Religion (Cambridge 1915), The Sufi Doctrine of the Perfect Man (1917); Nicholson, Literary History of the Arabs ve The Don and the Dervish; Prof. Browne, Literary History of Persia; Hallac-ı Mansur, Kitab al-tavasin, (çev. Massignon, Kitab al- Tawasin); E. J. Gibb, History of Ottoman Poetry; Paul Loosen, Die weisen Narren des Naisaburi (Strassburg 1922); Le Strange, The Lands of Eastern Caliphate; Richard Hartmann, Al-Kuschairis Darstellung des Sufilums; MacDonald, Devolopment of Muslim Teology; Prof. D. B. MacDonald, The religious Attitude and Life in Islam ve Emational Religion in Islam of Affected by Music and Singing in the Journal of the Royal Asiatic Society, (1901); in Encylopedia of Islam, Prof. MacDonald and Dr. Goldziher ; Bousset, Hauptprobleme der Gnosis; Bertrand Russell, Mysticism and Logic; Goldziher, Neu-Platonische und Gnostische Elemente in Hadit; Abdurrezzak Kâşânî, Istılâhâtu's-Sûfiyye, (Kâhire 1404) (çev. Sprenger, Istildhatu l-sufiyya); Nyberg, Kleinere Schriften des Ibn al-arabî; Dr. Muhammed Ikbal, Devolopment of Metaphsics in Persia (London 1908); E.D. Fawcett, The World as Imagination; E. Caird, Hegel; İbn Arabi, Tercemanu l- Eşvak, (çev. Nicholson, Tarcuman al-ashwaq, London 1911); Böhme, Three Principles of the Divine Essence (trc. John Sparrow); H. Hirschfield, New Researches into the Composition and Exegesis of the Qoran; Gazali, Mişkatu l- Envar, (çev. W. H. T. Gairner, Al-Ghazali s Mishkat al-anwar, London 1928 and Ghazali-Problem in Der Islam); Tor Andrea, Die Person Muhammeds; Cürcani, Tahrifat, (JurJani, Ta rifat); Abdülkerim el-cili, Nevadir-ül-Ayniyye fil-bevadir-il- Gaybiyye, (çev. Brockelmann, al-nawadiru l-ayniyya fi l-bawadiri l-gaybiyya); 87 Nicholson, a. g. e., V-IX

30 19 Abdülkerim el-cili, Hakikat-ül-Hakayık ve Hakikat-ı Muhammediye; Siegfired, Philo von Alexandria; Inge, Christian Mysticism; Musil, Arabia Petraea; Bigg, Chritian Platonist of Alexandria; Abdulgani en-nabulisi, İbnu l-farıd s Ta iyya; Raşid b. Galib (Rushayyid b. Ghalib al- Dah Dah), İbnü l-farıd Divanı (Diwan of Ibnu l-farıd, Marsilya 1853); Abdürrezzak Kaşani, Şerhu Fusûsi'l-Hikem; E. H. Whinfield, Masnavi I Ma'Navi; Hammer-Purgstall, The Taiyyat l-kubra, (Viyana 1854); The Taiyyatu l-kubra (Tefsiri); Abdülrezzak Kaşani, Kashfu l-wujuhi l- Ghurr li-ma dni Nazmi l durr (Keşfu vücûhi'l-gur li me'ânî nazmi'd-dür, Kahire 1319), Abdulgani en-nablusi, Keşfü Sırrü l-gamız fi Şerhi Divan-ı İbnü l-farız, (Kashfu l-sirri l-ghamid fi Sharhi Divan İbnu l-farıd, in British Museum); Ignazio Di Matteo, Ta iyyatu l-kubra (İtalyanca, Roma 1917); Prof. Nallino, Rivista Degli Studi Orientali (Roma 1919); Nöldeke, Skeches from Eastern History (çev. J. S. Black); Sir Charles Lyall, Ancient Arabian Poetry; Feridüddin Attar, Tezkiretü l- Evliya; Subki, Tabakatu l-safiyyetu l Kübra, (Kahire 1324); İbnü l Farıd Divanı (Latince, Poeseas Asiaticae Commentarii, Sir William Jones, edit, Lord Teignmouth); Grangeret de Lagrange, Anthologie Arabie; J. W. Markall, Select Epigrams from the Greek Anthology; Everlyn Underhill, Mysticism; W. Y. Sellar, The Roman Poets of the Republic; Cami, Nefahatü l-üns (editör, Nasssau Lees); Halid Ahmed Nizami, Studies Islamic Mysticism an Otobiographical Resume of Plans and Project, (Hindistan 1997); Cili, Bismillahirrahmanirrahim (Bismi l-ab wal-um wa l-ilm); Mevlevi Abdu, Wall in the Journal of the Asiatic Socety in Bengal (1909); Abdülkerim el-cili, İnsan-ı Kâmil (Kahire h. 1321); İbn Arabi, Futhatu l-mekkiye (Kahire) ve Fusûsu l-hikem; Gazali, İhyau Ulûmi d-din ve Kur ân dır. III. TESİRLERİ Nicholson, inceldiğimiz bu eserinde bir çok tasavvufi konuyu ele almıştır. Şiir çevirilerinden tahkike, klasiklerden onları tercümeye, sufi kavramlardan biyografilere kadar hemen her konuya değinmiştir. Tasavvufun kökenini ve en zor anlaşılabilen kavramlarını detaylı bir şekilde incelemiştir.