TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL

Transkript

1 614 Bugün ba ms zl klar na kavu mu Türk Cumhuriyetleri ile hala gal alt nda tutulan Türk topluluklar n ya ad co rafya 10 milyon km 2 yi geçmektedir. Bu geni co rafya da en az 200 milyon Türk varl sürdürmektedir. TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL ÖZET Salih AYNURAL * Abdulkayyum KES ** Bu çal mada, geni Türk Dünyas co rafyas nda sadece petrol ve do al gaz zengini olan Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklar de erlendirilmi tir. Bu de erlendirmede, Türk Dünyas n n petrol ve do al gaz potansiyelinin önemli derecelere ula ancak bu potansiyelden Türklerin oldukça az yararland klar ortaya ç km r. Anahtar kelimeler : Türk Dünyas, Petrol ve Do al Gaz Rezervleri, Üretim, Tüketim, Boru Hatlar ABSTRACT In the frame of this paper only the oil and gas rich Turkish Republics and Communities have been studied. It is clearly understood that the Turkish World has an important amount of oil and gas reserves, but actually Turkish people can make use of it only to a very limited degree. Key Words: Turkish World, Oil and Natural Gas Reserves, Production, Consumption, Pipelines As rlarca Türklere vatan olan bu topraklarda yeralt zenginlikleri hiç de küçümsenmeyecek boyutlardad r. Özellikle 19. yüzy n ikinci yar ndan sonra önemi gittikçe artan petrol ve 20. yüzy n sonlar ndan itibaren kullan oldukça yayg nla an do al gaz bak ndan Türk Dünyas hayli zenginli e sahiptir. Maalesef bu zenginli e ra men, günümüzün en kritik enerji kaynaklar ndan Türkler yeterince faydalanamamaktad r. Türk Dünya s n kaynaklar daha çok Fars, Arap, Çin ve Ruslar ile bunlar kontrol alt nda tutan ABD ve ngiltere kullanmaktad r. Sovyetler Birli i nin da lmas ndan sonra bir k m Türkler ba ms zl klar na kavu mu Kazakistan, Özbekistan, Azerbaycan, Türkmenistan ve K rg zistan gibi Türk Cumhuriyetleri kurulmu tur. Bu cumhuriyetlerden K rg zistan hariç, di er cumhuriyetlerin petrol ve do al gaz bak ndan belirli ölçülerde zenginli e sahip olduklar görülür. Ancak do al gaz ve petrol bak ndan zenginlik daha çok gal alt nda bulunan Türk Bölgeleri ndedir. Nitekim Rusya Federasyonu nun Bat Sibirya da bulunan Tümen Oblast, Çin in Do u Türkistan, Irak n Kerkük ve ran n çe itli Türk boylar n ya ad bölgeleri en güzel örneklerdir. Hazar Bölgesi nin tamam na yak kadimi Türk Bölgesi dir. Bugün Hazar Havzas ikinci Basra Körfezi olarak nitelendirilmektedir. Ancak, bu çal mada Hazar Bölgesi ndeki ülkeler tek tek ele al nd için ayr ca, Hazar Bölgesi do al gaz ve petrolüne at fta bulunulmam r. Biz bu makalemizde söz konusu olan bölgelerdeki petrol ve do al gaz potansiyelini ortaya koyarak, ne kadar önemli bir co rafyada yer ald vurgulamaya çal aca z. * Prof. Dr., GYTE Türk Dünyas Bilimsel ve Teknolojik birli i Merkezi Ba kan ** Yrd. Doç. Dr., GYTE, letme Fakültesi, Strateji Bilimi Bölümü

2 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Dünya Enerji Tüketiminde Petrol ve Do al Gaz n Yeri Dünya enerji üretimine bakt zda fosil kaynaklar n büyük bir öneme sahip oldu u görülmektedir. Gelecekte de fosil kaynaklar n bu önemini koruyaca kabul edilmektedir. Nitekim, 2020 y nda enerji üretiminde fosil kaynaklar n %88.5 lik bir paya sahip olaca tahmin edilmektedir. Enerji kaynaklar tüketiminde petrol ve do al gaz n paylar 2000 y itibari ile %38.9 ve %21.7 dir y nda bu oranlar n %37.9 ve %28.5 olaca öngörülmektedir. 1 K sacas dünya enerji tüketiminde petrol ve do al gaz n pay en az %60 civarlar nda olacak ekilde devam edecektir. Bu oran, petrol ve do al gaz n ne kadar stratejik bir öneme sahip oldu unu çok aç k bir ekilde göstermektedir. Bu kritik enerji kaynaklar n dünya ülkeleri aç ndan tüketim ve üretimlerinin ortaya konmas, genel de erlendirmeler aç ndan oldukça yararl olacakt r. Tablo I Dünya Ham Petrol Üretiminde lk On Ülke ( ortalamas ) ll k Ortalama Üretim Ülkeler (milyon varil / gün) % Suudi Arabistan ABD Rusya ran Çin Meksika Norveç Venezuella BAE ngiltere Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 Görüldü ü gibi sadece tablo I de yer alan 10 ülke dünya petrol üretiminin %64 üne yak n bir k sm üretmektedir. Bu üretimde Suudi Arabistan ba çekmekte, arkas ndan ABD ve Rusya Federasyonu gelmektedir. ran da 5.6 l k payla 4. s rada yer almaktad r Tablo II Dünya Ham Petrol Tüketiminde lk On Ülke ( ortalamas ) ll k Ortalama Tüketim Ülkeler (milyon varil / gün) % ABD Japonya Çin Rusya Almanya G.Kore Fransa talya Kanada ngiltere Kaynak: Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 Tablodan da mü ahede edildi i gibi dünya petrol tüketiminin %25.6 s sadece ABD ye aittir. ABD yi %7.7 ve %5.2 lik paylarla Japonya ve Çin takip etmektedir. Çin son on y lda petrol tüketimini iki kat ndan daha fazlaya ç karm ve dünya enerji piyasas nda önemli bir ülke konumuna gelmi tir. ABD nin neden dünya petrol ve do al gaz bölgelerini kontrol alt na almak istedi i tüketimine bak larak kolayca anla lmaktad r. Tablo II de yer alan on ülke y llar ortalamas na göre dünya petrolünün %59.5 ini tüketmektedir. ABD dünya nüfusunun yakla k %4 ünü te kil etmesine ra men dünya petrollerinin %25.6 s, do al gaz n %27.1 ini tek ba na tüketmektedir. Yani dünya petrol ve do al gaz üretiminde bir dengesizlik oldu u gibi tüketiminde de büyük bir dengesizlik görülmektedir. 1 U.S. Energy Information Administration, International Energy Outlook 2000.

3 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL 617 Tablo III Dünya Do al Gaz Üretiminde lk On Ülke ( ortalamas ) ll k Ortalama Üretim Ülkeler Trilyon Kübik Feet (tcf) % Rusya ABD Kanada ngiltere Hollanda Cezayir Endonezya Özbekistan ran Suudi Arabistan Kaynak : /emeu/iea/table 24.htm / Tablo IV Dünya Do al Gaz Tüketiminde lk On Ülke ( ortalamas ) ll k Ortalama Üretim (tcf) Ülkeler % ABD Rusya Almanya Ukrayna ngiltere Kanada Japonya talya Hollanda ran Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 Dünya do al gaz n neredeyse yar ABD ile Rusya Federasyonu üretmektedir. Ancak bu rakamlar sizi yan ltmamal r. Rezerv bak ndan ran, Rusya dan sonra ikinci s rada yer almaktad r. Fakat bu rezervleri üretim a amas na getirmek hususunda baz nt lar vard r. Bu s nt lar a nda üretimde çok üst s ralara kaca a ikard r. Ayn ekilde Türkmenistan da da hayli zengin do al gaz kaynaklar olmas na ra men ileride aç klanacak olan nedenlerle üretimi s rl kalmaktad r. Dünya do al gaz n y llar ortalamas na göre ilk on ülke %76.1 ini üretmektedir. 2 Bu oran, dikkat edilirse hayli yüksek bir orand r. Tablo IV de görüldü ü gibi dünya do al gaz tüketiminin %27.1 ini sadece ABD tüketmektedir. Dikkat edilirse petrol tüketim oran da bu civarlardad r. ABD ve Rusya n n do al gaz tüketim toplamlar %45.1 i bulmaktad r. K sacas dünya do al gaz n yar na yak sadece iki ülke taraf ndan tüketilmektedir y llar ortalamas na göre ilk on ülkenin tüketti i gaz miktar ise dünya tüketiminin %69.2 sini te kil etmektedir. Hem petrol hem de do al gaz üretim ve tüketim aç ndan ele al rsak ilk on ülkenin büyük pay oldu u anla lmaktad r. Bu sonuç, dünya enerji kaynaklar n tüketim ve üretim bak ndan hiç de adil da lmad n en önemli göstergesidir html/

4 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Türk Cumhuriyetlerinde Petrol ve Do al Gaz Ba ms z Türk Cumhuriyetleri içerisinde petrol ve do al gaz bak ndan zengin olan ülkeler Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan d r. Türkiye ve K rg zistan hem rezerv hem de üretim bak ndan bu ülkelere göre oldukça dü ük oranlara sahiptir. Nitekim, Türkiye de y ll k petrol üretimi ortalama 3-4 milyon ton civar ndad r. Bu rakam yakla k tüketilen petrolün %12 sidir. Do al gaz n ise neredeyse tamam ithal edilmektedir. 3 Ancak u da bir gerçektir ki, Türkiye de henüz hem karada hem de denizde yeterli düzeyde petrol aramalar yap lmam r. Özellikle Türkiye nin Güneydo u Bölgesi nde petrol varl bilinmektedir. Buna kar n yeterli düzeyde arama yap lamad için tam kapasitenin ne oldu u müphemdir Azerbaycan Azerbaycan petrol yataklar, dünyaca bilinen en eski petrol yataklar ndan birisidir. Dolay yla, Ruslar n Azerbaycan bir enerji üssü olarak görmeleri ve Sovyetler Birli i döneminde de Birli in petrol üretiminin büyük ölçüde Azerbaycan dan temin edilmesi bo una de ildir. Daha 1924 te Bakü civar nda tahta bir platform üzerinde ilk dan uzak (offshore) petrol aramas gerçekle tirilmi tir. Hazar petrollerinin do um yeri olarak kabul edilen Azerbaycan da ticari amaçl petrol üretimi 19. yüzy n son dönemlerinde ba lam r. Nitekim 1900 lerde Azerbaycan dünyan n en fazla petrol ç kar lan co rafyas olmu tur. 4 Petrol ve do al gaz Azerbaycan için hayati önem ta maktad r. Bugün Azerbaycan ihracat n yakla k %70 ini petrol ve petrol ürünleri olu turmaktad r. Ayn ekilde bütçe gelirlerinin de yakla k %50 sini petrolle ili kili gelirler meydana getirmektedir. 5 Azerbaycan n günlük petrol üretimi 2002 rakam na göre 318 bin varildir. Bu rakam bugün için çok yüksek olmamakla birlikte uzmanlar yak n gelecekte bu rakam n birkaç kat na ç kaca tahmin etmektedirler. Nitekim 2005 de petrol üretiminin günlük 345 bin, 2010 da ise 1.28 milyon varile ç kaca ifade edilmektedir. 6 ayet bu öngörüler gerçekle irse, Azerbaycan be alt y l sonra muazzam bir gelire sahip olacak demektir. Bunun sonucunda Azerbaycan n refah seviyesinde önemli iyile meler meydana gelecektir. Azerbaycan ayn zamanda Türkiye nin bugünkü petrol tüketiminin yakla k 1,5 kat na yak n bir miktar ihraç etme potansiyeline sahip olacakt r. Azerbaycan do al gaz bak ndan da zengin bir ülke say r. Azerbaycan n ispatlanm do al gaz rezervleri yakla k 30 tcf tir da 5.6 milyar m 3 gaz üretimi olmu, buna mukabil ayn miktarda gaz tüketimi gerçekle mi tir y nda ise gaz üretimi 6.3 milyar m 3 gaz tüketimi ise 5.9 milyar m 3 e yükselmi ve 0.4 milyar m 3 do al gaz ihraç etme imkan do mu tur. Özellikle 1999 da ah Denizi nde bulunan yeni zengin do al gaz rezervleri nedeniyle do al gaz üretiminin k sa zamanda büyük art lara sahne olaca tahmin edilmektedir. Tahminlere göre 2010 y nda üretim 12.4 milyar m 3 e, 2020 de ise 28.9 milyar m 3 e yükselecektir. K sacas yak nda Azerbaycan hem petrol hem de do al gaz ihraç edebilen bir ülke konumuna gelecektir. Azerbaycan n petrolünü ihraç edebilece i iki petrol boru hatt mevcuttur. Bu hatlardan birincisi Azeri petrolünü Rusya n n Karadeniz liman na ta yan Bakü-Novorossisk boru hatt r. kincisi ise, Bakü- Supsa boru hatt r. Bu hat da yine Azeri erken petrolünü Gürcistan n Karadeniz liman na ta yan hatt r. Ancak günlük bir milyon varil kapasiteli Bakü-Tiflis- Ceyhan hatt 2005 y nda tamamland nda, Azerbaycan sahip oldu u petrolü dünya piyasalar ölçe inde satma imkan na kavu acakt r. Azerbaycan n Hazar Bölgesi nde yer alan ah Denizinde tespit edilen do al gaz dünya da son 20 y lda ke fedilen en büyük gaz rezervidir. Bu bölgede yakla k 14 tcf (396 milyar m 3 ) 7 do al gaz n oldu u tahmin edilmektedir. 8 3 Necdet Pamir, Avrasya Boru hatlar, Enerji Güvenli i ve Türkiye, pdf s.6 4 Igor Efimoff, The Oil and gas resource base of the caspian region, Journal of Petroleum Science and Engineering, nr. 28, s emeu/cabs/azerbjan.html m 3, 35.3 kübik feetdir. 8 ad geçen internet (agi)

5 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Tablo V Azerbaycan da Petrol Üretimi ve Tüketimi ( ) (bin varil/gün) Üretim Tüketim Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 Ba ms zl na kavu tuktan sonra Azerbaycan da petrol üretiminde ve tüketiminde bir dü me söz konusu olmu tur. Ancak 1998 den itibaren petrol üretiminde art ba lam ve bu art istikrarl bir ekilde devam etmektedir. Tablo VI Azerbaycan da Do al Gaz Üretimi ve Tüketimi ( ) (tcf) Üretim Tüketim Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 Ve html Azerbaycan 1998 y na kadar gaz tüketimi üretiminden fazla olan bir ülke profili çizmekteydi. Ancak 1998 den sonra üretimi tüketimine yeterli ülke görüntüsü vermeye ba lad. Ancak bu yeterlilik üretim art ndan daha çok tüketimdeki azalmadan kaynaklanmaktad r Kazakistan Kazakistan, bugünkü ba ms z Türk Cumhuriyetleri aras nda petrol ve do al gaz bak ndan en zengin ülkelerin ba nda gelmektedir. Bu nedenle dev dünya petrol ve do al gaz irketlerinin oldukça ilgisini çekmektedir. Bir çok irket Kazakistan da yat m yapabilmek ve ortakl k kurabilmek için k yas ya mücadele etmektedirler. 9 Do al gaz ve petrol üretim ve tüketim rakamlar nda baz kaynaklara göre ufak tefek farkl klar olabilmektedir. Kazakistan n petrol endüstrisi gün geçtikçe geli mektedir. Devlet bütçe gelirlerinin yakla k %55 i petrol sektörüne dayanmaktad r. 10 Kazakistan 2002 y rakamlar yla günde 939 bin varil petrol üretmi, buna kar k 140 bin varil petrol tüketmi tir. K sacas 2002 y için Kazakistan günde net 779 bin varil petrol ihraç etme potansiyeline sahip olmu tur. Bu rakam, Türkiye nin petrol tüketiminin üzerinde bir rakamd r. Türkiye yakla k günde 700 bin varil petrol tüketmektedir. Kazakistan Hükümeti 2010 y na kadar günlük petrol üretimini 2.4 milyon varile (yakla k senede 110 milyon ton) te ise 3.6 milyon varile (yakla k senede 166 milyon ton) ç karmay tasarlamaktad r. ayet bu öngörü gerçekle irse Kazakistan 10 y l sonra bugünkü petrol fiyatlar yla milyar dolara yak n bir gelir elde edebilecek demektir. Kazakistan n en büyük üç petrol sahas ; Tengiz, Karaçaganak ve Ka agan d r. Chevron - Texoco ya göre Tengiz de muhtemel petrol rezervleri 6.9 milyar varildir. Tengiz, Hazar Denizi nin Kuzeydo u lar nda yer almaktad r. Bu bölgenin petrolünü ç karmak için bir konsorsiyum olu turulmu tur. Söz konusu konsorsiyum üyelerinin paylar ; Chevron - Texoco %50, Exxon - Mobil %25, Kazmunaygaz %20 ve LukArco %5 eklindedir y ndan 2002 y na kadar konsorsiyum günde yakla k 285 bin varil petrol üretimi yapm yani Kazakistan n 1/3 petrolünü ç karm r. Chevron - Texoco ya göre bu potansiyeli yak n zaman içerisinde 700 bin varile ç karma olas yüksektir. Buran n petrolü Hazar boru hatlar konsorsiyumu (CPC) yoluyla Rusya n n Karadeniz deki liman Novorossisk e akmaktad r. CPC boru hatt Rus etkinli inin devam edece i anlam na gelmektedir y nda Kazakistan n petrol ihracat n 1/3 ü bu hattan yap lm r. 13 Karaçaganak petrol sahas ise Kuzey Kazakistan da Rusya n n Orenburg Bölgesi ne s r olan yerdedir. British Gaz a (BG) göre bu bölgede 2.4 milyar varil petrol 16 tcf gaz rezervi mevcuttur. Bu bölgede ton 35.3 varile e ittir. 12 Bir varil 40 dolar hesapland takdirde 13 a.g.i. s.2

6 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL y nda yakla k günde 100 bin varil petrol üretimi gerçekle mi tir. Bu miktar, Kazakistan petrol üretiminin %11 ni te kil etmektedir. Bu bölgede olu turulan konsorsiyum BG ( ngiliz) ve AGIP ( talya) irketlerinden müte ekkildir. Söz konusu konsorsiyum üyeleri üretimlerini 2008 y na kadar günlük 140 bin varile ç karmay planlamaktad rlar. 14 Ka agan petrol sahas ise, Hazar Denizi nin kuzey k lar nda yer almaktad r. Bu bölge 30 y l önce ke fedilen Prudhoe Bay Bölgesi nden sonra son zamanlarda bulunan en büyük petrol bölgesidir. Bu bölgede ispatlanm petrol rezervleri 6-8 milyar varildir. Olas rezerv ise 40 milyar varildir. 15 Sadece bu bölgede bulunan petrol rezervi, Güney Amerika n n ikinci büyük petrol üreticisi Brezilya n n sahip oldu u petrole kabaca yak nd r. Bu bölgede 2005 y nda günde 100 bin varil petrol üretilece i tahmin edilmektedir. Tablo VII Kazakistan da Petrol Üretimi ve Tüketimi ( ) (bin varil/gün) Üretim Tüketim Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 Kazakistan 1994 y ndan itibaren sürekli bir ekilde petrol üretimini artt rm, buna kar k 1992 y ndan 2000 y na kadar da petrol tüketimini azaltm r. 16 Bugün Kazakistan 2001 rakam yla tüketiminin 2 kat, 2002 rakam yla 3 kat ihraç imkân na sahip olmu tur. 14 a.g.i. s.3 15 Robert M.Cutler, The Caspian Energy Conundrum, Journal of International Affairs, Spring 2003 vol. 56, no:2, p bkz.tablo VII Tablo VIII Kazakistan da Do al Gaz Üretimi ve Tüketimi ( ) (tcf) Üretim Tüketim Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 ve html On y ll k dönemde Kazakistan da gaz tüketimi ise üretiminden daha fazlad r. 17 Kazakistan gaz ithal eden bir ülke konumundad r. Bunun en önemli sebebi gaz rezervlerinin yeterince üretime geçmemesidir. Ancak birkaç y l içerisinde gaz üretiminde kendi kendine yeterli, üç be y l sonra ise gaz ihraç eden ülke olmas kaç lmazd r. Nitekim, Kazakistan 2005 y nda do al gaz üretimini 1.2 tcf e, 2010 nda ise 1.6 tcf e ç karmay hedeflemektedir. 18 Kazakistan n ispatlanm do al gaz rezervi 65 tcf tir. Bu rezervle dünyada en fazla rezerve sahip 20 ülke aras na rahatça girebilmektedir. Kazakistan n do al gaz rezervleri daha çok ülkenin bat nda yer almaktad r. Özellikle Karaçaganak Bölgesi nde ispatlanm gaz rezervlerinin %25 i bulunmaktad r. Ülkenin önemli do al gaz sahalar ndan birisi de Amangeldi dir. Ülkenin güneyinde yer alan bu bölge Cambul a yak nd r. Kazakistan n hem petrol hem de do al gaz hatlar di er Türk Cumhuriyetleri nde oldu u gibi Ruslar n hâkimiyetindedir. Nitekim, Kazakistan n Karaçaganak Bölgesi nden ç kar lan gaz boru hatlar yla Rusya n n Orenburg ehrine ba lanmaktad r. Tengiz den ç kar lan petrol daha önce de ifade edildi i gibi boru hatlar ile Novorossisk e, Atrau dan petrol Samaraya ta nmaktad r. 19 Rusya n n bu tekeli Kazakistan zaman zaman s nt ya sokmaktad r. Rusya bu kozu kullanarak baz konularda Kazakistan s rmaktad r. Nitekim, Rusya Kazakistan nüfusunun yakla k %30 te kil eden Ruslar n çifte 17 bkz. Tablo VIII 18 a.g.i., s.5 19 Necdet Pamir, Avrasya Boru Hatlar, Enerji Güvenli i ve Türkiye, s.13

7 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL vatanda ve baz haklara sahip olabilmeleri için Kazakistan petrollerinde büyük oranda sülfürik oldu unu iddia edip boru hatlar n kullan s rlayarak Kazakistan a büyük bask lar yapm r. 20 Ayn ekilde Karaçaganak petrol sahas ndan Rusya ya verilen %15 lik hisse Rusya n n boru hatlar keserek uygulad metazori politika sonucunda gerçekle mi tir. 21 Yine bu politikalarla, Karaçaganak petrol sahas ndan Ruslara gaz n bin m 3 ü 8 dolara sat yor. Ruslar bu gaz Kazakistan n Kostanay ve Aktöbe eyaletlerine 25 dolardan pazarl yor Özbekistan Özbekistan, dünyan n en büyük 8. do al gaz üreticisidir. Ayn zamanda petrol tüketimini büyük ölçüde kar layacak üretime sahiptir. Özbekistan da 171 petrol ve do al gaz ç kar lan saha mevcuttur. Bunlar n yakla k %60 Buhara-Hive Bölgesi ndedir. Daha sonra Fergana Bölgesi gelmektedir. Fergana, petrol sahas n %20 sini ihtiva etmektedir. Özbekistan n ispatlanm do al gaz rezervleri 66,2 tcf olarak tahmin edilmektedir. En büyük gaz sahas Üstyurt tur. 52 do al gaz sahas, 12 ana depo bulunmaktad r. ki önemli depo Güneybat Özbekistan da yer alan Amuderya ile Mübarek Bölgesi dir. 23 En fazla do al gaz n üretildi i bölge Gazl Saha s r. kinci bölge ise 1980 ndan itibaren üretime devam eden ve 2000 y nda Özbekistan do al gaz üretiminin %36 s gerçekle tiren urtan Bölgesi dir Paul Kubicek, Russian Energy Policy in the Caspian Basin, World Affairs, Vol.166, no:4, spring 2004, p M. üküro, S.Baitzhaunova, Hazar Havzas nda Son Geli meler ve Petrol Boru Hatlar, Muzaffer Özda a Arma an Cilt 1, ASAM s a.g.m., s An Energy Overview of the Republic of Uzbekistan, s.5 24 An Energy Overview of the Republic of Uzbekistan, agi s.5 Tablo IX Özbekistan da Do al Gaz Üretimi ve Tüketimi ( ) (tcf) Üretim Tüketim Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 ve html Tablo IX dan da görüldü ü gibi Özbekistan, do al gaz üretimtüketim k yaslamas nda sürekli fazlal k vermektedir y rakamlar ele ald zda üretimin piyasa de eri yakla k 12 milyar dolar civar ndad r. 25 Do al gaz üretiminde sürekli bir art olmas na kar k tüketimde çok fazla oynama görülmemektedir. Özbekistan da 0,6 milyar varil ispatlanm 26, buna kar k 2 milyar varil olas petrol rezervi oldu u tahmin edilmektedir. 27 Tablo X Özbekistan da Ham Petrol Üretimi ve Tüketimi ( ) (bin varil/gün) Üretim Tüketim Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 Uluslar aras enerji y ll ndan derledi imiz verilerden gözlendi i gibi Özbekistan da on y ll k petrol üretim ve tüketiminde bir istikrar yoktur. 28 Özbekistan petrol ithal eden bir ülke konumunda gözükmektedir. Economist Intelligence Unit in ülke verilerine göre ise, Kübik feet 5.5 dolardan 26 James P.Dorian, Energy in Central Asia and Northwest China: Major trends and opportunities for regional cooperation Energy Policy 27 (1999) s Necdet Pamir, Avrasya Boru Hatlar, Enerji Güvenli i ve Türkiye, s.4 28 bkz. Tablo X

8 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Özbekistan 1995 y ndan itibaren petrol üretiminde kendi kendine yeterli bir ülke konumuna gelmi tir. 29 Özbekistan dünyan n say gaz üreticilerinden birisi olmas na kar k gaz ihraç etti i ülkelerin tamam eski Sovyetler Birli i üyesi kom u ülkelerdir. 30 Dolay yla Özbekistan gaz ihracat nda fiyat ve ödemeler konusunda büyük s nt lar çekmektedir. Gaz dünya piyasas fiyatlar n alt nda ve bir k sm mal kar nda satmak zorunda kalmaktad r. Tablo XI Özbekistan n Do al Gaz hraç Etti i Ülkeler ve hraç Miktar (milyon m 3 ) Ülkeler 1996 % 1997 % 1998 % 1999 % 2000 % 2001 % rg zistan Kazakistan Tacikistan Ukrayna Kaynak : Uzbekistan, Energy Sector: Issues, Analysis and an Agenda for Reform, Dünya Bankas Raporu Haziran 2003, sources. Worldbank.org /INTUZBEKISTAN/Resources/Energy-sector-eng.pdf Tablodan da görüldü ü gibi Özbekistan n en büyük gaz al Ukrayna d r. Daha sonra Kazakistan gelmektedir de ödeme nt lar nedeniyle Ukrayna ya gaz ihracat kesildi i için bu y l gaz ihraç rakamlar nda dengeler de mi tir. Özbekistan petrol ve do al gaz sahalar geli tirmeye gayret göstermektedir. Nitekim 1998 y nda bir kamu kurulu u olarak Uzbekneftegaz irketi ni kurmu tur. Ayr ca ba ms zl ndan itibaren 1.2 milyar dolar petrol ve do al gaza yat m yapm r. Fakat Özbekistan n en büyük s nt s para politikalar nedeniyle yabanc irketlerin yat m yapmada isteksiz davranmalar r. Buna ra men Uzbekneftegaz irketi Rusya n n Itera irketiyle yeni gaz rezervlerinin ke fi ve üretiminin geli tirilmesi konusunda yar yar ya ortakl k 29 EIU Country Data March 2001, 30 bkz. Tablo XI anla mas imzalam r. Ocak 2001 de ngiltere nin Trinity Enerji irketiyle gaz rezervlerinin ke fi ve üretimi konusunda 40 y n üzerinde süre ile 400 milyon dolarl k yat m anla mas yapm r. Mart 2002 de ise Uzbekneftegaz özellikle Özbekistan n Kand m Bölgesinde gaz rezervlerinin geli tirilmesi konusunda iki Rus irketi Itera ve Lukoil ile anla maya varm r. 31 Özbekistan n tek petrol ihraç yolu, Omsk dan (Rusya) Özbekistan rafinelerine petrol ürünleri ta mak üzere in a edilen hatt n ters yönde çal mas yla ortaya ç kan hatt r. Gerçi Özbekistan büyük miktarda petrol üreticisi olmamakla beraber, Türkmen ve Özbek petrolünü, Afganistan üzerinden Pakistan a ula rmay hedefleyen Orta Asya petrol boru hatt n gerçekle mesi halinde yeni bir imkâna kavu acakt r Türkmenistan Türkmenistan do al gaz rezervleri bak ndan dünyan n say ülkelerinden birisidir. Olas petrol rezervleri bak ndan da küçümsenmeyecek boyutlarda rezerve sahiptir. Bugün Türkmenistan da 0.5 milyar varil ispatlanm petrol, 80 milyar varil ise olas petrol rezervi, buna kar k 101 tcf ispatlanm, 159 tcf ise olas do al gaz rezervi oldu u tahmin edilmektedir. 33 Türkmenistan baz kaynaklara göre do al gaz rezervi bak ndan dünyada ; baz lar na göre ise 8. s ray almaktad r An Energy Overview of the Republic of Uzbekistan, s.5 32 Necdet Pamir, Orta Asya ve Kafkasya da Güvenlik Aray lar Sürecinde Enerji Kaynaklar n Rolü, dris Bal(edit). 21.Yüzy lda Türk D Politikas, Ankara 2004, s Necdet Pamir, Avrasya Boru Hatlar, Enerji Güvenli i ve Türkiye, s.4 34 Lester Grau, Hydrocarbons And A New Strategic Region: The Caspian Sea And Central Asia, Military Review, May-June 2001, s.17; ayr ca Yitzhak Shichor, From Horse To Horsepower:Energy Asia, Pacifica Review, Volume 13, no:1, Feb.2001 s James P.Dorian, Oil, Gas in FSU Central Asia, Northwestern China, Oil and Gas Journal Sept. 2001, s.20.

9 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Tablo XII Türkmenistan da Petrol Üretimi ve Tüketimi ( ) (bin varil/gün) Üretim Tüketim Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 Tablo XII de görüldü ü üzere 1995 y ndan itibaren Türkmenistan da petrol üretimi giderek artm buna mukabil petrol tüketiminde çok büyük de iklikler olmam r. Türkmenistan ba ms zl na kavu tuktan sonraki y llarda sürekli petrol fazlas olan ülke olmu tur y nda tüketiminin 2,5 kat üretim gerçekle tirmi tir. Tablo XIII Türkmenistan da Do al Gaz Üretimi ve Tüketimi ( ) (tcf) Üretim Tüketim Kaynak : Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 ve html Türkmenistan do al gaz üretimi bak ndan y llar itibariyle dünyan n 12. büyük üreticisidir. Oysa 1992 ve 1993 y üretimini devam ettirebilmi olsayd, dünyan n 6. veya 7. büyük do al gaz üreticisi durumuna oldukça rahat gelebilirdi. Ancak Türkmenistan n mevcut üretimini sürdürememesinin iki temel ana nedeni vard. Birincisi her zamanki gibi Rusya n n Türkmenistan üzerinde büyük bask kurmas, özellikle Türkmen do al gaz n ihraç edilecek boru hatlar n Rusya n n tekelinde bulunmas ve Ruslar n bunu koz olarak kullan p Türkmen gaz çok ucuza almaya çal mas r. kincisi ise gaz ihraç etti i kom u ülkelerin, özellikle 36 bkz. Tablo XIII Ukrayna n n borçlar ödeyememesinden kaynaklanm r. Nitekim, 1997 y na kadar Türkmenistan n gaz sat ndan alaca 1 milyar dolar r. Bunun sonucunda, her ne kadar bu alaca n %92 si Ukrayna dan olmakla beraber tahsilâtta ve fiyat konusunda s nt çekti i Ukrayna, Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan ve Özbekistan a gaz sat geçici olarak kesmek durumunda kalm r. Öte yandan Rusya Federasyonu nun %98 gaz ve 93 bin millik gaz boru hatlar kontrol alt nda tutan Gazprom, Türkmenistan s rmak ve daha ucuza gaz alabilmek için boru hatlar kapatm ve 1999 y nda Türkmenistan bin m 3 gaz 36 dolardan satmak zorunda kalm r. 37 Türkmenistan, 2000 ustosunda tekrar Ukrayna ile anla maya vararak gaz sat ba latm r. Zira 1998 de daha önceki y llar n 3/4 ü nispetinde üretim dü ü söz konusuyken, 2000 den itibaren üretimde ciddi art lar ba lam r. Türkmenistan, gaz Rusya n n tekelindeki boru hatlar d nda dünyaya pazarlayabilmek için alternatifler aramaktad r. Bu amaçla, ran a 125 mil uzakl kta Körpece den Kurtköy e gaz boru hatt kurulmu ve 1997 de faaliyete geçmi tir. Fakat iki y lda ancak 5 milyar m 3 gaz ran a gönderilmi tir. 38 Bu miktar oldukça cüzidir. Türkmenistan n üretimini iyi de erlendirebilmesi için Rus kontrolü d nda daha büyük kapasiteli boru hatlar na iddetli ihtiyac vard r. Ayr ca Türkmenistan petrol boru hatlar na sahip olmad için petrol ihracat n büyük bir k sm gemilerle yapmak zorunda kalmaktad r. Nitekim 2002 y için ta nmas öngörülen miktar günlük 20 bin varildir. Türkmen petrolünün bir di er ihraç yolu takas yönteminin uyguland ran güzergâh r. Ancak bu güzergâh Amerika n n ambargo koymas nedeniyle etkin bir ekilde letilmemektedir Jan S. Adams, Russia s Gas Diplomacy, Problems of Post Communism, May-June 2002, Vol.49, No:3, p agm, s Necdet Pamir, Orta Asya ve Kafkasya da Güvenlik Aray lar Sürecinde Enerji Kaynaklar n Rolü, dris Bal(edit). 21.yüzy lda Türk D Politikas, Ankara 2004, s.514

10 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Rusya Federasyonu nda Petrol ve Do al Gaz Zengini Türk Topluluklar Malum oldu u üzere Rusya Federasyonu içerisinde çok say da muhtar cumhuriyet ve ba ka statülerde ya ayan Türk topluluklar vard r. Ba kurdistan, Çuva istan, Tataristan, Altay, Tuva, Hakasya, Saha (Yakutistan), Bat Sibirya, Da stan, Karaçay-Çerkes ve Balkar-Kabarday bölgeleri Türklerin ço unlukla ya ad klar bölgelerdir. Bu bölgelerde ya ayan Türk topluluklar belirli bir özerkli e sahip olmalar na ra men zengin iktisadi kaynaklar Ruslar n kontrolü alt ndad r. Rusya, b rak n Federasyon içindeki bu topluluklar, ba ms zl na kavu mu Türk cumhuriyetlerini bile hala kendi hegemonyas alt nda farz etmekte, dolay yla yüz y ldan fazla bu cumhuriyetleri sömürdü ü halde hala iktisadi kaynaklar ndan çe itli yollarla faydalanmaktad r. Rusya Federasyonu içerisinde yer alan özellikle günümüzün stratejik enerji kayna olan petrol ve do al gaz zengini üç bölge de Türk bölgesidir. Bunlar, daha önce de zikretti imiz gibi Ba kurdistan, Tataristan ve Tümen dir Ba kurdistan ve Tataristan Rusya Federasyonu içerisinde yer alan, bu iki muhtar Türk cumhuriyeti, Tümen Oblast kadar olmasa da, y llarca Rusya Federasyonu nun en önemli petrol üretim merkezi olmu lard r. Nitekim 1967 y nda Ba kurdistan da y lda 47,8 milyon ton petrol ç kar lm r. Bu rakam bugün Türkiye tüketiminin 1,5 kat r. Gerçi 2003 y nda üretim 11,2 milyon tona dü mesine ra men hala önemini korumaktad r. 40 Rusya Federasyonu içerisinde ham petrol üretiminde Ba kurdistan, Tataristan ve Tümen den sonra 3. s rada yer almaktad r y nda Ba kurdistan da y lda 26 milyon ton, Tataristan da ise 36 milyon ton petrol üretimi gerçekle mi tir. K sacas üç Türk Bölgesinde kar lan petrol Rusya Federasyonu nun petrol üretiminin %80 inden fazlas te kil etmektedir html, ubat Kari Liuhto, Shipments Of Russian Oil Via The Baltic Sea: A Source Of Integration Or Disintegration In Europe? Electronic Publications Of Pan European Institute 3/2003, s.5 Ba kurdistan da 1995 y nda 16,5 milyon ton 42, 1999 da 12,2 milyon ton, 2000 de 11,7 milyon ton, 2003 te ise yukar da da belirtti imiz gibi 11,2 milyon ton 43 petrol üretimi meydana gelmi tir. Ayn zamanda Ba kurdistan da Rusya Federasyonu nun en büyük petrol rafineleri mevcuttur y nda Ba kurdistan da 26,6 milyon ton 44, 2003 te ise 25,4 milyon ton petrol rafine edilmi tir. 45 Yukar da da ifade etti imiz gibi Tataristan petrol üretimi bak ndan Rusya Federasyonu nda 2. s rada yer almaktad r. Tataristan da 1990 da 36 milyon ton, 1992 y nda 28 milyon ton 46, 2000 nda ise 27.3 milyon ton petrol üretimi yap lm r y nda ise bu üretimin 30 milyon tona ç kaca tahmin edilmektedir. 47 Tataristan n en büyük petrol üretim yataklar ülkenin güney ve kuzeyinde bulunan Roman inskoy, Pervomayskoy ve Bonyujskoy dad r. Halihaz rda Tataristan da milyon ton petrol rezervi oldu u tahmin edilmektedir Tümen Bat Sibirya da yer alan Tümen Bölgesi ad ndan da anla laca üzere yüzde yüz Türk bölgesidir. Dünyan n en büyük gaz rezervi ve üretimi bu bölgededir. Tümen bölgesi 900 mil 2 yakla k 1.45 milyon km 2 dir. 3.2 milyon nüfusa sahip olan Tümen üç idari bölgeye ayr lmaktad r. 49 Rusya Federasyonu nun bir oblast konumundad r. Tümen bir Türk bölgesi olmas na ra men burada ya ayan Tatar, Ba kurt ve Çuva Türklerinin say toplam nüfusun %10 u civar ndad r Volga watch no:2 vol:11, Mart s.5 44 Vasily Astrov, The Russian Oil And Gas Sector: Facing The New Challenges, s agi 46 Mehmet Ö ütçü, Eurasian Energy Prospects: Need For A Long Term Western Strategy, ulusundur. Org/ustat/ulastral/ogutcu 3c.htm 47 s Nadir Devlet, Rusya-Türkiye li kilerinde Tataristan Faktörü Var m?, A.Yalç nkaya (edit) Türk Cumhuriyetleri Boru Hatlar st. 1998, s M.Simonova, Siberia s Treasure State An Investors Guide To Tyumen, Montana Business Quarterly, Summer 1997, 35,2, p.16

11 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Rusya Federasyonu dünya petrol rezervlerinin %5 ine sahiptir. Bu miktar Rusya Federasyonu nu petrol rezervleri bak ndan dünyan n 7. zengin ülkesi yapmaktad r. Rusya Federasyonunun ihracat n yakla k %40 petrol ve petrol ürünleri te kil etmektedir. Dünya ülkeleri aras nda Rusya Federasyonu Suudi Arabistan dan sonra ikinci s rada yer almaktad r. 50 Tablo XIX Rusya Federasyonunun Petrol Rezerv Bölgeleri Bölgeler % Rusya n n Kuzey Avrupa Bölgesi 7 Kuzey Kafkaslar 0.9 Volga Bölgesi 6.2 Urallar 8.9 Bat Sibirya (Tümen) 73.4 Do u Sibirya 1.6 Uzak Do u 1.0 ta sahanl 0.8 Kaynak: Kari Liuhto agm. s.6 Tablodaki verilerden de anla laca üzere Rusya Federasyonu nun %80 den fazla petrol rezervi, yani dünya rezervlerinin %4 ünden fazlas, Rusya Federasyonu ndaki Türk bölgelerinde yer almaktad r. Tümen Oblast 1944 de kurulmu tur. Bu oblast n kurulu unda Moskova n n hâkimiyetini peki tirmek için bölgeleri küçük parçalara ay rma politikas etkin olmu tur. Orman ve su alanlar yla kapl olan bu bölge, Rusya Federasyonu nun bilinen petrol rezervlerinin bir kayna a göre %60 na 51, ba ka bir kayna a göre ise %73,4 üne 52, do al gaz rezervlerinin ise %93 üne sahiptir Kari Liuhto, agm s Pete Glatter, Continuity and Change in Tyumen Regional Elite Europe-Asia studies, vol 55, no:3, s Kari Liuhto, agm s.6 53 Pete Glatter, agm s.402 Tablo XX Tümen de Y ll k Petrol Üretimi ve Rusya Federasyonu çerisindeki Pay llar Petrol Üretimi (milyon ton) Rusya Federasyonundaki pay % Kaynak: L.M. Simonova agm. s.16 Tablo XX den anla laca üzere bu dönemlerde Rusya Federasyonu nun %68 e yak n petrolü Tümen Bölgesi nden kar lmaktad r. Ayn ekilde y llar aras nda yap lan petrol üretimi ise Rusya Federasyonu nun ortalama üretiminin %66 s te kil etmektedir. 54 Tümen de 1990 y nda ç kar lan 365 milyon ton petrolün bugünkü piyasa de eri 100 milyar dolar n üzerindedir. Dikkat edilirse, 1990 dan 1996 senesine gelinceye kadar petrol üretiminde ciddi bir dü me söz konusudur. Bu dü, Tümen Bölgesi nden kaynaklanan bir dü de ildir. Rusya Federasyonu nun petrol politikalar n bir sonucudur. Nitekim 2000 y nda Tümen de ç kar lan petrol 213 milyon tona yükselmi tir y nda Rus Hükümeti Tümen de piyasa fiyatlar na göre ham petrolden ald vergiyi %15 den %50 ye ç kartm r. 56 Dolay yla Tümen, Rus Hükümeti nin bütçesine büyük katk lar sa lamaktad r. Daha önce de ifade edildi i gibi dünyan n en büyük do al gaz rezervi Tümen Bölgesi ndedir. Tümen Bölgesi y ll k do al gaz üretiminde de dünyada birinci durumdad r. Dünyan n %23 e yak n do al gaz bu bölgede üretilmektedir y nda Tümen de bir y lda 54 Kari Liuhto, agm s.8 55 Vasily Astrov, agm s Simonova,agm s.16

12 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL ,3 milyar m 3 do al gaz ç kar lm r. Bu miktar o sene için Rusya Federasyonu üretiminin %96 s na tekabül etmektedir. 57 Söz konusu üretimin bugünkü piyasa de eri 100 milyar dolar n üzerindedir. Ayn ekilde 2000 y nda Rusya Federasyonu nda 583,5 milyar m 3 do al gaz üretimi olmu bunun %90,9 u yani 530 milyar m 3 ü yine Tümen de gerçekle mi tir y nda ise Tümen de gaz üretimi 526,4 milyar m 3 olmu tur. 59 sacas sadece Tümen Bölgesi Rusya Federasyonu nun petrol ve do al gaz üretiminin 2/3 ünden fazlas gerçekle tirmektedir Do u Türkistan Do u Türkistan 21. as rda 1.8 milyon km 2 den fazla alan, milyon civar nda Türk nüfusuyla Çin in i gali alt nda olan kadimi bir Türk yurdudur. 20. yüzy lda 1933 ve 1944 de iki defa ba ms zl klar ilan ederek kendi milli iradelerini ortaya koymalar na ra men maalesef bu milli irade çok uzun sürmemi ve Çin in tekrar i galine ram lard r. Do u Türkistan da birçok Türk bölgesi gibi petrol ve do al gaz bak ndan hayli zengin bir bölgedir. Uzmanlar Çin in üretti i petrolün %20 sinden fazlas n Do u Türkistan Bölgesi nden oldu unu ifade etmektedirler. Bu miktar y ll k 30 milyon tonu geçgindir. Yani Türkiye nin bir y ll k petrol tüketimine denk gelen bir üretim gerçekle mektedir. Özellikle Do u Türkistan n Jungar, Tar m ve Turfan Bölgeleri petrol üretim merkezleridir. Do u Türkistan gaz üretiminde de kendi kendine yeterli bir ülkedir. Bat petrol irketleri Do u Türkistan n bu potansiyelinden dolay Tar m, Jungar ve Turfan Bölgeleri ne oldukça büyük sermaye yat gerçekle tirmi lerdir. 61 Do u Türkistan petrol ve do al gaz üretimi bak ndan büyük bir geli me göstermektedir. Tahminlere göre 2010 y ndan sonra Çin in en büyük 2. petrol ve gaz üreticisi olacakt r y nda günlük petrol ihtiyac 5.26 milyon varil olan Çin, ABD ve Japonya dan sonra dünyan n üçüncü büyük petrol tüketicisi olmu tur. Japonya n n petrole olan talebinde bir hareketsizlik gözlenirken Çin in petrol tüketiminin h zla artaca beklenmektedir. Uluslararas Enerji Ajans n n tahminlerine göre Çin in günlük petrol talebi 2025 y nda 10,9 milyon varile ula acakt r. Dolay yla, Do u Türkistan petrol ve do al gaz potansiyeli nedeniyle Çin için stratejik bir bölge özelli i ta maktad r. Nitekim Çinli yetkililer, Do u Türkistan da üretilen petrolün 2008 y nda günlük bir milyon varile ula mas beklediklerini ifade etmektedirler. 63 Bu miktar Türkiye nin petrol ihtiyac n 1,5 kat r. Asl nda uzmanlar bu bölgenin petrol rezervlerinin hayli zengin oldu unu dolay yla petrol üretiminin çok daha büyük rakamlara ula abilece ini ancak Çin in, Do u Türkistan n bu kaynaklar yeterince geli tiremedi ini iddia etmektedirler. 64 Bu arada Çin, Do u Türkistan n Tar m Havzas ndaki do al gaz rezervlerini Çin in do u sahilindeki angay Liman na ba yacak bir boru hatt planlamaktad r. 4.8 milyar dolara mal olacak bu boru hatt n günlük galona kadar gaz ta mas öngörülmektedir. 65 Do u Türkistan daki petrol üretimi, bu bölgenin petrol ve petrokimya endüstrisinin büyük ölçüde geli mesine neden olmu tur. 66 Bugün Do u Türkistan endüstrisinin %71,7 sini petrol ve petro-kimya endüstrisi te kil etmektedir Simonova,agm s Astrov, agm s Leslie Dienes, Economic Geographic Relations in the Post Soviet Republics Post Soviet Geography, 1993 v.34, no:8, s Xiaojie Xu, The Oil and Gas Links between Central Asia and China: A Geopolitical Percpective 1999 Organization of the Petroleum Exporitng Countries March 1999, s Xiaojie Xu, agm s China: Country Analysis Briefs, June 2003, 64 Chien.peng chung, The Defense of Xinjiang, Harvard International Review, Summer 2003, s Chien-Peng Chung, agm s Bu ifadeden Do u Türkistan da çok geli mi bir sanayi oldu u sonucu ç kar lmamal r. Mevcut yetersiz sanayinin büyük bir k sm petrol ve petro-kimya sanayine yönelmi tir. 67 Chinese Statical Yearbook 2002, Xinjiang Statical Yearbook 2002.

13 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Kerkük ve ran 5.1. Kerkük Türklerin Anadolu ya yo un bir ekilde geçtikleri dönemde Musul ve Kerkük h zl bir ekilde Türk nüfusunun artt ehirler oldular. Özellikle Irak Selçuklular, Zengiler, Erbil Atabeyli i, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safeviler gibi devletlerin hâkimiyetinde bu ehirler tamamen Türkle ti. Osmanl Türkleriyle beraber Türklerin ayr lmaz parçalar oldular. Fakat 19. yüzy lda bu bölgelerde zengin petrol yataklar n oldu u ke fedilince Avrupa n n dikkati bu bölgeye yöneldi. Osmanl parçalama ve bölgeyi ele geçirme faaliyetleri oldukça artt. Sonuçta, Birinci Dünya Sava ile birlikte Musul ve Kerkük maalesef ngilizlerin etkinli inde Araplar n eline geçti. Araplar n hâkimiyeti süresince Musul ve Kerkük Arapla rma politikalar yla kar kar ya kald. Musul büyük ölçüde Arapla mas na kar k, Kerkük ço unluk olarak Türk kald. Ancak son dönemlerde ABD destekli Kürtle tirme politikas yo un bir ekilde devam etmektedir. Bugün Kerkük Bölgesi nde günde bin varil petrol kar lmaktad r. Irak n günlük petrol üretiminin yakla k 2,5 milyon varil oldu undan hareket edersek, Irak petrol üretiminin %25 ini yaln zca Kerkük Bölgesi nin gerçekle tirdi ini söyleyebiliriz. 68 Ba ka bir deyi le Kerkük Bölgesi nden ç kar lan petrol Türkiye nin petrol ihtiyac ile e de erdedir. Bir kayna a göre Kerkük de 8.7 milyar 69, ba ka bir kayna a göre ise 30 milyar varil petrol rezervi oldu u tahmin ediliyor. 70 Ayn ekilde gaz rezervi bak ndan da hayli zengin bir bölge oldu u, Irak n ispatlanm 110 tcf gaz rezervinin önemli bir k sm n Kerkük de bulundu u belirtiliyor. 71 Bugün Kerkük-Ceyhan boru hatt 600 mil uzunlu unda ve Irak n en büyük kapasiteli ham petrol ihracat hatt te kil etmektedir. Bu boru hatt günlük 1,1 milyon varillik kapasiteye sahiptir ran 1925 y na kadar k sa dönemler hariç yakla k 950 y l Türkler taraf ndan yönetilen ve %40 a yak n nüfusu Türk olan ran n bir Fars Devleti mi yoksa bir Türk Devleti mi oldu u tart r. Ancak biz, ran n bu özelli inden dolay Türk Dünyas n n ayr lmaz bir parças oldu undan hareketle konumuz içerisine dâhil ettik. Bugünkü ran da Türklerin yo un olarak ya ad klar bölgelere bir göz att zda Güney Azerbaycan da yo unla an Azeri Türklerinin ço unlukta oldu u ehirler Tebriz, Urmiye ve Erdebil dir. Hazar n kuzeybat ndan Hamedan ve Kum kentine kadar uzanan büyük Azeri bölgesi Kazvin ilindeki Türklerin ve Tahran Bölgesi ndeki ahseven, nalu ve Af ar Türklerinin ya am alanlar yla birle ir. Özellikle Tahran ehriyle ilgili ran da yay nlanan gazetelerin ifadeleri bu ehrin yakla k 3/5 nüfusunun Türk oldu udur. Yine bu gazetelerin iddialar na göre ran nüfusunun 3/7 si yani %40 dan fazlas Türk tür. Buna göre ran da Türklerin say Farsl lardan daha fazlad r. 72 Hazar Denizi nin bat ndan ba lay p Tahran a uzanan bu Türk rl kl koridor, Mazandaran Bölgesi ndeki Kaçar Türkleri ve yine ayn bölgedeki Tal lar n üzerinden Hazar n do usundaki Gurgan ve Bender Türkmen Bölgesi ne ula r. ran n kuzeydo usundan do usuna do ru inildi inde Horasan Türkmenleriyle kar la r. Ka kayiler ran n güneyinde Fars, sfahan, Huzistan, Bu ehr Bölgeleri nde ya arlar ve tamamen Türk-Bozk r kültürünün örne ini te kil ederler. 73 Kuzistan Bölgesi nde ayr ca A aç-eri ve Gündüz Türkleri de mevcuttur. Horasan Türkmenleriyle Ka kayiler aras ndaki Kerman Bölgesi yine Af arlar ve farkl Türk boylar n ya ad klar bölgelerdir raq.html.s en-ü ümezsoy, Yeni Dünya Petrol Düzeni ve Körfez Sava lar, Inkilap Yay nlar, stanbul 2003, s agi, s Arif Rehimo lu, Satranç Tahtas nda Azerbaycan ve Farsistan Avrasya Dosyas, lkbahar 2001 s Ya ar Kalafat, Azerbaycan- ran Ba lam nda Güney Kafkasya da Etno-Sosyal Yap Avrasya Dosyas lkbahar 2001, s.228

14 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL Bugün ran OPEC in 2. en büyük petrol üreticisidir ve dünya ispatlanm petrol rezervinin %7 sine sahiptir. Ayr ca dünyan n 2. büyük gaz rezervi ran s rlar dâhilindedir. ran n ihracat n yakla k %80 inini petrol ve petrol ürünleri olu turur. 74 ran da ispatlanm petrol rezervi 90 milyar varil, ran n günlük petrol üretimi ise 2003 rakamlar yla 3,9 milyon varildir. Bunun 2,6 milyon varilini ihraç etmektedir. K sacas Türkiye nin petrol tüketiminin 4 kat ihraç potansiyeline sahiptir. Ancak ran 1974 te günde 6 milyon varil petrol ç kartmaktayd. Gerçi ran yetkilileri 2015 e kadar bu üretimi 7 milyon varile ç karmay planlamaktad rlar. 75 ran n petrol ihraç etti i ülkelerin ba nda Japonya, Çin, Güney Kore, Tayvan ve Avrupa ülkeleri gelmektedir. 76 ran n Hazar Bölgesi petrolleri ve do al gaz tamamen Azeri, Türkmen ve Tal lar n ya ad klar bölgelerde yer almaktad r. Dünyan n 2. büyük do al gaz rezervine sahip ran da ispatlanm do al gaz rezervi 812 tcf tir. Ancak bugünlerde do al gaz rezervleriyle orant üretimi gerçekle tirememektedir y nda ran 2,2 tcf do al gaz üretmi ancak tüketimi 2,3 tcf olmu tur. 77 Dolay yla ran henüz bu zenginli ini ticarile tirememi tir. Fakat yak n zamanda ran n do al gaz üretimini büyük oranda art raca ve büyük bir do al gaz ihracatç ülke olaca çok aç kt r. SONUÇ Bugün Türk Dünyas ran da dâhil olmak üzere dünya petrol rezervlerinin %20, dünya do al gaz rezervlerinin ise %50 sinden fazlas na sahiptir. Buna kar k dünya petrol üretiminin %18 e, do al gaz üretiminin ise %30 una yak n k sm gerek ba ms z gerekse ba ka milletlerin hegomanyas alt nda olan Türk topraklar nda gerçekle mektedir. As rlard r Rus hegomanyas nda olan Tümen de dünya do al gaz üretiminin %23 den fazlas, petrol üretiminin ise %6,5 u meydana gelmektedir. Bu üretim miktar ola anüstüdür. Ayn ekilde, Do u Türkistan Çin in %20, Kerkük Irak n %25 petrolünü üretmektedir. ran bir Türk Devleti olarak kabul etmeseniz dahi, ran n Türklerin yo un bir ekilde ya ad klar bölgelerinde ç kan petrol ve do al gaz küçümsenemeyecek boyutlardad r. Son dönemlerde Hazar Havzas 2. Basra Körfezi olarak tan mlanmaktad r. Hazar Bölgesi nin tamam na yak kadimi Türk co rafyas içerisinde yer almaktad r. Bugün dahi, Hazar çevreleyen ülkelerin büyük ço unlu u Türk Cumhuriyetleridir. Ba ms zl kazanan Türk Cumhuriyetleri nden K rg zistan haricindeki cumhuriyetler hat say r petrol ve do al gaz zenginli ine sahiptirler ve her geçen gün petrol ve gaz sahalar geli mektedir. Üretimleri gözle görülür bir ekilde artmaya ba lam durumdad r. Özellikle, Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan n çok k sa zamanda petrol ve do al gaz zengini ülkeler konumuna gelmeleri kaç lmazd r. Ancak en önemli sorun, Rusya n n hala bu cumhuriyetleri eski Sovyet topraklar n do al co rafi uzant olarak görmesidir. Sovyetler da lmadan önce Türk Cumhuriyetleri nden uluslararas pazara ula abilecek tüm gaz ve boru hatlar Rusya Federasyonu topraklar üzerinden geçecek biçimde in a edilmi tir. Bu nedenle Rusya, Türk Cumhuriyetleri nin petrol ve do al gaz kaynaklar, uluslararas fiyatlara uygun bir biçimde ihraç ederek ekonomik yönden ba ms z olmalar n en önemli anahtar elinde tutmaktad r. Rusya n n Sovyetler döneminde olu turdu u bu tek yönlü ihraç sistemi, bölge ülkelerinin ba ms zl klar n ve alternatif ihraç hatt aray lar n önündeki en ciddi engeldir. Bu tek yönlülük, Rusya n n bölgedeki mevcut hegomanyas sürdürmesinin de en etkin arac olarak ortaya kmaktad r. Dolay yla, Türk Cumhuriyetleri nin hem siyasi hem de iktisadi ba ms zl klar na kavu abilmelerinde kendi alternatif boru hatlar na biran önce kavu malar artt r. Bu bak mdan Azerbaycan ansl gözükmektedir. Çünkü günde 1 milyon varil kapasiteli Bakü-Tiflis- Ceyhan Boru Hatt bu y l içerisinde bitirilerek faaliyete geçecektir. 74 ran Country Analysis Brief, s.1 75 agi, s.2 76 en-ü ümezsoy, age s agi s.10

15 TÜRK DÜNYASININ PETROL VE DO AL GAZ ZENG NL KAYNAKÇA Arif Rehimo lu, Satranç Tahtas nda Azerbaycan ve Farsistan Avrasya Dosyas, lkbahar 2001 Chien-Peng Chung, The Defense of Xinjiang, Harvard International Review, Summer 2003 Igor Efimoff, The Oil and Gas Resource Base of the Caspian Region, Journal of Petroleum Science and Engineering, nr. 28, James P.Dorian, Energy in Central Asia and Northwest China: Major Trends and Opportunities For Regional Cooperation Energy Policy 27 (1999) James P.Dorian, Oil, Gas in FSU Central Asia, Northwestern China, Oil and Gas Journal Sept Jan S. Adams, Russia s Gas Diplomacy, Problems of Post Communism, May-June 2002, Vol.49, No:3 Kari Liuhto, Shipments Of Russian Oil Via The Baltic Sea: A Source Of Integration Or Disintegration In Europe? Electronic Publications Of Pan European Institute 3/2003, Leslie Dienes, Economic Geographic Relations in the Post Soviet Republics Post Soviet Geography, 1993, Vol.34, No:8 Lester Grau, Hydrocarbons And A New Strategic Region: The Caspian Sea And Central Asia, Military Review, May-June 2001, Vol.81, Issue, 3. M.Simonova, Siberia s Treasure State An Investors Guide To Tyumen, Montana Business Quarterly, Summer 1997, 35,2 M. üküro, S.Baitzhaunova, Hazar Havzas nda Son Geli meler ve Petrol Boru Hatlar, Muzaffer Özda a Arma an Cilt 1, ASAM Mehmet Ö ütçü, Eurasian Energy Prospects: Need For A Long Term Western Strategy, ulusundur. Org/ustat/ulastral/ogutcu 3c.htm Nadir Devlet, Rusya-Türkiye li kilerinde Tataristan Faktörü Var m?, A.Yalç nkaya (edit) Türk Cumhuriyetleri Boru Hatlar st Necdet Pamir, Avrasya Boru hatlar, Enerji Güvenli i ve Türkiye, pdf Necdet Pamir, Orta Asya ve Kafkasya da Güvenlik Aray lar Sürecinde Enerji Kaynaklar n Rolü, dris Bal(edit). 21.yüzy lda Türk D Politikas, Ankara 2004 Paul Kubicek, Russian Energy Policy in the Caspian Basin, World Affairs, Vol.166, no:4, spring 2004 Pete Glatter, Continuity and Change in Tyumen Regional Elite Europe-Asia studies, vol 55, no:3 en-ü ümezsoy, Yeni Dünya Petrol Düzeni ve Körfez Sava lar, nk lap Yay nlar, stanbul 2003 Vasily Astrov, The Russian Oil And Gas Sector: Facing The New Challenges, Xiaojie Xu, The Oil and Gas Links between Central Asia and China: A Geopolitical Perspective 1999 Organization of the Petroleum Exporting Countries March 1999 Ya ar Kalafat, Azerbaycan- ran Ba lam nda Güney Kafkasya da Etno-Sosyal Yap Avrasya Dosyas lkbahar 2001 Yitzhak Shichor, From Horse To Horsepower:Energy Asia, Pacifica Review, Volume 13, no:1, Feb.2001 An Energy Overview of the Republic of Uzbekistan, China: Country Analysis Briefs, June 2003, Chinese Statical Yearbook 2002, Xinjiang Statical Yearbook Robert M.Cutler, The Caspian Energy Conundrum, Journal of International Affairs, Spring 2003 vol. 56, no:2 EIU Country Data March 2001, Energy Information Administration / International Energy Annual 2001 ran Country Analysis Brief, U.S. Energy Information Administration, International Energy Outlook 2000 Uzbekistan, Energy Sector: Issues, Analysis and an Agenda for Reform, sources. Worldbank.org /INTUZBEKISTAN/Resources/Energy-sector-eng.pdf Volga Watch no:2 vol:11, Mart html, ubat html/ emeu/cabs/azerbjan.html