PROF.DR. İLHAN UNATA ARMAĞAN

Transkript

1

2 PROF.DR. İLHAN UNATA ARMAĞAN

3 M ülkiyeliler Birliği Yayın No: 2012/1 M ülkiyeliler Birliği A rm ağanlar Dizisi: 10 Bu kitapta yayınlanan eserlerin sorumlulukları sadece eser sahibine aittir. Yayın Kurulu Prof.D r. Sertaç Başeren D oç.d r. Esra G. Dardağan Kibar D oç.d r. Funda Keskin Ata Y rd.d oç.d r. N im et Ö zbek Hadim oğlu D r. Barış Teksoy İletişim : M ülkiyeliler Birliği Vakfı Konur Sokak No: Kızılay Ankara Tel /Faks: Web: vvww.mulkiyc.org.tr c-posta: mulkiye@ mulkiye.org.tr Ankara, T em m uz 2012 ISB N Basım Tarihi: 1 T em m uz 2012 Basım Adedi: 500 A det Dizgi Dergi Tasarım Ofisi dergi@ dcrgiyayincilik.com Baskı Sözkesen M atbaası İvedik OSB M atbaacılar Sitesi Sokak N o:2/40 Yenim ahalle - Ankara Tel: Bu kitap A nkara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ve M ülkiyeliler Birliği işbirliği ile gerçekleşmiştir.

4 içindekiler Ö nsöz... 7 Alıntılar: İlhan Unat Hakkında ve İlhan Unat tan:...9 Prof. Dr. İlhan Unat'ın Eserleri/ Konuşmaları: Prof. Dr. İlhan Unat'ın Yaşam Öyküsü...17 Fotoğraf Albümü Anı Yazıları...27 Prof.Dr. İlhan Unat: A nılar...29 Cüneyt Akalın İlhan Unat a Göre Hukuk - Siyasal Bilimler İlişkisi...33 Rona Aybay İlhan Ağabey İçin Birkaç Söz...37 Ruşen Keleş Makaleler... Yurttaşlık Kavramının Evrimi - Küreselleşme Sürecinde Ulusötesi Yurttaşlık...41 Nermin Abadan-Unat Soğuk Savaşta ABDMi Liderlerin Türkiye nin Stratejik Planlarına Müdahaleleri...57 Cüneyt Akalın ABD'nin Konsolosluk Hukukuna Bakışı...83 A.Füsun Arsava AİHM in Yapısı İçinde Oluşturulan "K ararların Sınıflandırılması...97 Rona Aybay Milletlerarası Özel Hukuk Alanındaki Gelişmeler İşığında Mirasa Uygulanacak Hukuk Bağlamında İrade Muhtariyeti İlkesinin Değerlendirilmesi Neşe Baran Çelik

5 İktisat, İnsan Sermayesi, Eğitimin Önemi Tuncer Bulutay 135 Terörün Gelir Kaynaklarıyla Mücadele Yolları Mustafa Çakır Çocukların Cinsel İstismarı Haşan Çıtaklayım Kültür ve Tabiat Varlıklarının Milletlerarası Korunması Bağlamında Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi ve Miras Komitesi N. İlker Çolak Türk Vatandaşlık Hukukunda Seçme Hakkı"ııın G elişim i Esra Dardağan Kibar Uluslararası Adalet Divanı nın Devletler Sistemindeki R o lü Nejat Doğan, Ayşe Aslılıan Çelenk Forum Noıı Coııveniens Doktrini Doğa Elçin Yerel Yönetimler Ve İnsan Hakları Ruşen Keleş Yeni Brüksel (II) Tüzüğü Üzerine Bir İnceleme Nimet Özbek Hadimoğlu Bir İnsan Hakkı Olarak Mülkiyet Hakkı ve Uluslarüstü Mahkemeler in KKTC İle İlgili Kararları Işıl Özkan Anayasa Şikâyeti Üzerine Düşünceler Fazıl Sağlam Birleşmiş Milletlerin Çocuk Haklarına Dair Sözleşmesi Yirmi Yaşında ( ) Feriha Bilge Tanrıbilir

6 Prof.Dr. İlhan Unat

7

8 Önsöz Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Devletler Özel Hukuku kürsüsü emekli öğretim üyesi ve Fakülte eski Dekanlarından Değerli Hocamız Prof. Dr. İIhan Unat ı 19 Ekim 2009 tarihinde kaybettik. Fakültemizde uzun yıllar öğretim üyesi olarak hizmet vermiş ve alanında hâlen saygı ve takdirle anılan önemli eserler meydana getirmiş olan Prof. Dr. İlhan Unat, dekanlık yaptığı yılları arasında, çetin bir dönemde görev yapmış olmasına rağmen, dengeli, olgun ve hoşgörülü yöneticiliği ile gerek çalışma arkadaşlarının, gerek Fakülte öğrencilerinin büyük saygısını toplamıştır. Üniversite öğretim üyeliği yanında, Dışişleri Bakanlığı hukuk müşavirliği görevini de yıllarca yürüten Prof. Dr. Unat, ayrıca bazı Avrupa Konseyi toplantılarında Türkiye'yi temsil etmiştir. Değerli Hocamız Prof. Dr. İlhan Unat ın hayatta olduğu Haziran 2009 da, Fakültemiz Dekanlığınca, Hocamız adına, Mülkiyeliler Birliği nin katkılarıyla bir Armağan çıkarılması kararlaştırılmış ve çıkarılacak Armağan için Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim elemanlarının yer aldığı bir Yayın Kurulu teşkil edilmiştir. Yayın Kurulumuzca, Prof. Dr. İlhan Unat ın Uluslararası Hukuk alanında da önemli eserlerle öğretiye katkıda bulunduğu göz önüne alınarak, Armağan da yayımlanacak makalelerin mümkün olduğunca bu alanı da ilgilendiren konularda kaleme alınması arzu edilmiştir. Armağan m ilk hazırlıkları yürütüldüğü sırada, Hocamız ın vefatını büyük üzüntüyle öğrendik. Prof. Dr. İlhan Unat la ilgili anılarını ve makalelerini, yayımlanmak üzere Yayın Kurulumuza gönderen tüm değerli Yazarlarımıza, Armağan m çıkarılması için işlemleri başlatan Dekanımız Sayın Prof. Dr. Celal Göle ye, bu Armağan m yayımlanmasını sağlayan Mülkiyeliler Birliğinin değerli mensuplarına, gerek özgeçmiş bilgilerinin toplanmasında, gerek Armağan'da yer alan fotoğrafların elde edilmesinde bize büyük yardımları olan Sayın Prof. Dr. Nermin Abadan Unat'a, Sayın Ayşe Uııat a ve Sayın Oya Unat a içten teşekkürlerimizi sunarız. Eserleri ve saygın kişiliği ile daima hatırlanacak olan Değerli Hocamız Prof. Dr. İlhan Unat'ı bir kez daha saygıyla anıyoruz. Aralık 2011 Prof. Dr. İlhan Unat ın Anısına A rm ağan Yayın Kurulu

9

10 Alıntılar: Ilhan Unat Hakkında ve Ilhan Unat tan: Oral Çalışlar, Radikal, 24 Haziran 2009, Mülkiye nin ilhan Hocası başlıklı Yazı dan: [ ] i 968 olayları, en çarpıcı etkilerini Siyasal Bilgiler Fakiiltesi nde gösterdi. Okul, öğrencileri, öğretim üyeleriyle bir bütün olarak 68"i karşıladı. Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeleri üniversite reformunu çoğunlukla desteklediler, öğrencilerine sahip çıktılar. O dönemin dekanı Profesör Dr. İlhan Unat'tı. İlhan hoca, olaylar karşısında sakin yaklaşımı, bir hukuk hocası olarak hukukun üstünlüğünü her koşulda savunmasıyla dikkat çekerdi yılında okulumuzda belki de Türkiye de ilk ve son olarak seçimle gelen bir kurul oluşturuldu. İlhan Unat ın önderlik ettiği ve oluşmasını sağladığı bu kurulun adı Fakülte Karma Kurulu ydu. Bu kurulda dört öğrenci, dört asistan, dört doçent ve dört profesör yer alıyordu. Başkanlığını da dekan yapıyordu. Öğrenci temsilcileri tüm okul öğrencilerinin oy kullandığı bir seçimle belirlendiler. Asistanlar, doçentler, profesörler kendi temsilcilerini aralarından seçtiler. [...] Bu kurul tam bir katılım örneğiydi ve yaratıcısı dekanımız İlhan Unat tı. Bunun üniversite çapında uygulanmasını da umuyordu. İşte dönemini biz okulumuzda böyle yaşadık. Bu kurul birçok gerginliğin yumuşatılmasında, okul yönetimiyle öğrenciler arasında uyum sağlanmasında aracı rolü oynadı. [...] "Türkiye 68 inin bir boyutu da hocalarımızdı. İlhan Unat ın onlar içinde seçkin bir yeri var. Bizleri bir hukukçu olarak, bir eğitimci olarak sakin haliyle etkiler ve daha sert eylemlerin yumuşatılmasında rol oynardı. Ona çok şey borçluyuz. İlber Ortaylı, Milliyet Pazar, 25 Ekiın 2009, Gerilimi Çözen Hoca başlıklı Yazı1dan: [...] "12 Mart darbesinden önceki zamanlardı. Türkiye o güne kadar görmediği, denemediği bir siyasi gerilim ortamından geçiyordu. Prof. Dr. İlhan U ııat'a A rm ağan 9

11 Zor günlerdi; öğrencilerin liderleri öğretim üyeleri ve idare ile gerilime düşmeye hazırdı Şubat sömestr imtihanları sırasında Siyasal Bilgiler Fakültesi geniş bir öğrenci boykotu yaşamıştı, alışılmamış bir ortamdı. Çözüm önerileri öğretim üyeleri arasında da gerilime neden oluyordu. Ama Siyasal Bilgiler'de okulun havasından gelen karşılıklı tartışma usulü ve alışkanlığı da vardı. Profesör İlhan Unat uzlaştırıcı ve adil bir kişi olarak dekanlığa seçildi. Doğrusu işi güçtü, kendi kolayına hukuk yorumlarına iltifat etmediği için her iki tarafın da hoşnutsuzluğuna uğramak mümkündü. Ama sabrı, hoşgörüsü ve kararlı uygulamasıyla herkesin hürmetini kazandı. Okulun hukukunu korudu ve dekanlık dönemini başarıyla kapadı. [...] Sakin, nazik, zarif bir aydındı. Mesleğinin dışında güncel edebiyatı bile takip ederdi, birde futbolu. [...] Ümit Hassan, Radikal Gazetesi Pazar İki eki, 1 Ekim 2000, Futbol bahçesinde gezinirken başlıklı Yazı dan : [ ] Estetik kaygılarla bütünleşen ve futbolu, Paris misali, oynak bir şölen olarak görenler az sayıdadır ve kendi inceliklerini futbol ile özdeşleştirirler: Takım tutmayan bu futbol sevdalıların kabına en erişilmezi Prof. Dr. İlhan Unat Hoca'dır.Amına velakin, bu istisnai bir örnek-olaydır. [...] Mümtaz Soysal, Hürriyet, 16 Şubat 2000, Kim neye, niçin ağladı? başlıklı Yazf dan: [...] Kulüp aşkı dediğiniz, ilk bakışta, aşkların en anlamsızı sayılabilir. Vatan aşkını, sevgili aşkını, din, inanç, ideoloji, hatta para, mal mülk, iktidar aşklarını anlamak kolaydır da, iki renk için yemeden içmeden kesilenleri, aile kavgası edenleri, hatta adam bıçaklayanları anlamak zordur. İlginç bir oyun olan futbola düşkünlük deseniz, tek başına o da değil. Gerçi vardır öyleleri: Profesör İlhan Unat gibi, kulüp tutmadan, iyi futbol olsun da hangi kulüplerin maçı olursa olsun, sakin ve ciddi seyredenler. 10 Prof. Dr İlhan U nat'a Armağan

12 Aydın Mengüç - Emekli hukukçu İlhan'la arkadaşlığımız 1933 yılı Ekim ayında Ankara Gazi Lisesi Orta 1 de başladı. O yaşta futbol oynamayı hepimiz çok severdik. Ders aralarında 10 dakika içinde tenis topu ile okulun koridorlarında futbol oynardık. Merdiven boşluklarında bulunan radyatörleri kale kabul edip tenis topuyla şut çeker ve top radyatöre çarpınca gol sayardık. Bu oyun iki kişilik takımlarla oynanırdı. İlhan la ben bu maçlarda karşımıza kim çıkarsa yenerdik. Orta 3.sınıfta müzik dersinde sınıfta gürültü yapanı hocamız dışarı atardı. 3-4 kişi dışarı atılınca, kapıdaki pencereden takımın tamamlanması için İlhan'a da işaret ediyorlardı. Çağrılara dayanamayan ve gürültü yaparak atılmayı kendine yakıştırmayan İlhan parmak kaldırınca. Tarih Coğrafya hocası olan babasını tanıyan müzik hocası nazik bir ifadeyle, Buyrun, İlhan, bir şey mi söyleyeceksiniz? diye sordu. İlhan ayağa kalkarak, Takım eksik kaldı. Ben de dışarı çıkabilir miyim, efendim, dedi. Müzik hocası çok kızarak, Çık dışarı! diye bağırmaya başladı. Böylece İlhan, yaramazlık etse sınıftan atılacağını bildiği halde, dürüstlükle kendisinin dışarı atılmasını sağlamıştı. [...] Spora ilgimiz, özellikle futbol tutkumuz her zaman devam etti. İlhan neıdeyse tüm futbol maçlarını yine yaradılış özellikleri olan sakinlik ve objektiflikle izlerdi. Taraf tutmaz, iyi oynayanı takdir ederdi. Prof. Dr. İlhan Unat ın 4 Aralık 1968 Günü Yaptığı Fakülte nin Kuruluş Yıldönümü Konuşması ndan: ''Değerli misafirlerimiz, aziz Mülkiyeliler, Geçen yıl dünyanın çeşitli memleketleri arasında Türkiyemiz de geniş çapta öğrenci hareketlerine sahne olmuştur. Bir ay önce Fakültemizin duvarlarını da yalayan bu güçlü dalganın sosyolojik nedenlerinin ve çağımız toplumlarının oluşmasındaki etkilerinin tahliline girişmeksizin, olumlu ve olumsuz iki yönüne kısaca değinmek isterim. Üniversite gençliğinin yetişmesinden sorumlu eğiticiler olarak metodlarını ve uygulama şekillerini tasvib etmesek de, gençliğin uyarısının üniversitelerimizi silkelediği ve öteden beri çeşitli kademelerdeki üniversite mensuplarının zorunluluğunu duymakta birleştikleri üniversite reformunu tezelden gerçekleşme safhasına getirmiş olduğu bir gerçektir. Bu gelişmeyi sevinçle karşılar, reformun gerçekleşmesinde öğrencilerimizle karşılıklı güven ve anlayış zihniyeti içinde yürütülecek işbirliğinin temel unsur niteliği taşıdığına olan inancımı belirtmek isterim. Bu yolda, Ankara Üniversitesi Senato sunun kararı gereğince Fakültemizde de kurulmuş olan profesör, doçent, asistan ve öğrencilerin eşit Prof. Dr. İlhan U nat'a Arm ağan 11

13 sayıda temsil edildiği Fakülte Karma Kıırulu nun faydalı hizmet göreceğine güvenim tamdır. Öğrenci hareketlerinin olumsuz yönü eğitim ve öğretimin vazgeçilmez ana koşulu olan hoca ile öğrenci arasındaki karşılıklı saygı, sevgi, güven ortamını tamiri güç şekilde yaralamak istidadını bünyesinde taşımasıdır. Şükranla kaydetmek gerekir ki. Fakültemizde Kasım ayı başında yapılan boykot hareketinin bu açıdan zararlı bir etkisi olmamış, fakülte idaresi, hoca ve öğrenci ilişkileri boykot sırasında da saygı, sevgi ve güven havasından uzaklaşmam ıştır. Bu sevindirici sonucu büyük ölçüde öğrencilerimizin olgun davranışlarına borçlu olduğumuzdan şüphem yoktur. [...] Genç arkadaşlarım, Atatürk ün Mülkiyelide görmek istediği niteliklerin kazanılması, onun verdiği ödevlerin lâyıkıyla yerine getirilmesi, her şeyden önce fakülte sıralarında geçirdiğiniz şu sayılı yılları iyi kullanmanıza, bilgi dağarcığınızı zenginleştirip çalışma metodlarını kavramanıza bağlıdır. Türkiye Cumhuriyetinin, Atatürk devriıninin bekçisi aydın gençler olarak elbette memleket davaları üzerinde kanun sınırları içinde eyleminizi yürüteceksiniz; ancak, kitaplıklarda, sınıflarda, seminer odalarında beyin cevherini kullanan ve göz nurunu esirgemeyen gerçek üniversite öğrencisi hüviyetini kaybetmemenin milletinize, ailenize ve nefsinize karşı temel ödeviniz olduğunu da asla unutmayacaksınız. Goethe nin herkes evinin önünü süpürürse şehrin sokakları temiz olur sözündeki derin anlam üzerinde düşünmeye hepinizi davet ederim. 12 Prof. Dr. İlhan U nat a A rm ağan

14 Prof. Dr. Ilhan Unat ın Eserleri/ Konuşmaları: KİTAPLAR Türk Vatandaşlığı Kanunu Üzerine Düşünceler, Ankara, Sevinç Matbaası, Nottebohm Kararı ve Tabiiyetin Gerçekliği İlkesi, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Türk Vatandaşlık Hukuku: Metinler-Mahkeme Kararları, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, MAKALELER J.P. Ni boy et ( ) (Kronik), AÜSBF Dergisi, 1951, C.6, s Application du Principe d'estoppel par le Conseil d'etat Turc Dans le Contentieux de la Nationalité, Turkish Yearbook of International Relations, 1960, No. I, pp Türk Vatandaşlığından Kovulanlar Miras Hakkından Yoksun mudur?, AÜSBF Dergisi, 1965, C.20, S.3, s Siyasî İlimlerle Hukuk Arasındaki Münasebet ve Bir Siyasî İlimler Fakültesinde Hukuk Öğretiminin Mahiyeti, Muhtevası, Metodu, AÜSBF Dergisi, 1965, C.20, S.3, s Davacının Yabancı Niteliğine Dayanan Adlî Teminatın Uygulanma Alanı, AÜSBF Dergisi, 1973, C.28, S.3-4, s İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Korumaya İlişkin Avrupa Sözleşmesi", İnsan Haklarının Felsefî Temelleri Uluslararası Semineri, ed. Ioanna Kuçuradi, Ankara, Haziran 1980, Hacettepe Üniversitesi, Kitap no. 1755, s Prof. Dr. İlhan U nat'a Armağan 13

15 ç e v i r i l e r Bonneau, H., Devletler Hukukunda Tabiiyetten Çıkarma ( 'Le Retrait de Nationalité en Droit des Gens, Revue Générale de Droit International Public, 1948, N o.l-2 den güncelleme notları ilavesiyle yapılan çeviri), AÜSBF Dergisi, 1951, C.6, S. 1-4, s Goadhuis, Günümüz Milletlerarası Sivil Hava Hukukuna Genel Bir Bakış", AÜSBF Dergisi, 1952, C.7, S.l, s YAYIMLANMAMIŞ AKADEMİK ÇALIŞMALAR Bref Aperçu des Mesures de Sûreté, Cenevre Hukuk Fakültesinde sunulan Ceza Hukuku seminer çalışması. Excès de Pouvoir du Juge Arbitral, Paris Hukuk Fakültesine sunulmuş doktora tezi, Türk Vatandaşlığının Jure Sanguinis Kazanıldığı Hukukî Vakıalar, doçentlik tezi, Ikıkuk Adaletsizlikten Hesap Soruyor ( Le Droit s élève contre l'injustice adlı broşür çevirisi), Congrès International des Juristes, Batı Berlin, KONUŞMALARI/ ANI YAZILARI Müşterek Pazar Hukuk Düzeninde Ferdin Durumu, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Münasebetler Enstitüsü Konferansları ( ) Avrupa Konseyi Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması, Avrupa Konseyinin 11.Yıldönümü vesilesiyle Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi'nde verilen Konferans ( ) İlhan Unat'ın 4 Aralık 1968 Günü Yaptığı Konuşma, AÜSBF Dergisi, 1968, C.23, S.4, s Aralık 1969 Günü Fakülte Dekanı Prof. Dr. İlhan Unat'ın Yaptığı Konuşma", AÜSBF Dergisi, C.24, S.4, s Prof. Dr. İlhan U nat a A m ıağan

16 İnsan Yavuz Abadan, Prof.Dr. Yavuz Abadan'a Armağan, Ankara 1969, s.xxiii-xxvi. Gündüz Ökçün ün Ardından. Atatürk ve 1986 Dünya Barış Yılı, Ankara, Birleşmiş Milletler Türk Derneği, Gündüz Ökçün ün Ardından, AÜSBF Dergisi, 1992, C.47, S. 1-2 (Prof. Dr. Gündüz Ökçün e Armağan), s P ro f Dr. İlhan U n at'a A rm ağan 15

17

18 Prof. Dr. İlhan Unat ın Yaşam Öyküsü Ahmet İlhan Unat 4 Mart 1922 de İstanbul'da doğdu. Babası tarihçi ve eğitimci Faik Reşit Unat, annesi Ankara Kız Lisesi beden eğitimi öğretmeni Mediha Unat tır. İlkokulu Ankara Gazi Numune Mektebi nde okudu; ortaokul ve liseyi Ankara Gazi Lisesi'nde tamamladı yılında başladığı Siyasal Bilgiler Okulu Siyasî Şubeden 1943'de mezun oldu de İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde fark sınavlarını verdi. Mülkiye den mezun olduktan sonra Galatasaray Lisesi nde bir müddet coğrafya öğretmenliği görevinde bulundu yılları arasında Bern ve Paris Büyükelçilikleri'nde Kültür Ataşe Kâtipliği yaptı de Dr. Bedia Unat la Bern de evlendi. İlhan Unat ın bu evlilikten Ayşe ve Oya adında iki kızı vardır 'de Cenevre Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde yüksek lisans eğitimini ve Paris Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde Milletlerarası Hukukta Hakemin Yetki Aşımı" teziyle doktorasını tamamladı. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Devletler Hususî Hukuku Kürsüsüne asistan olarak girdi (1952). I954 de Syracuse Üniversitesi, New York ta çalışmalar yaptı yılları arasında askerlik görevini tamamladı da Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde Devletler Hususî Hukuku Kürsüsü, Doçent kadrosuna atandı. Doçentlik tezi, Türk Vatandaşlığının Jure Sanguinis Kazanıldığı Hukukî Vakıalar" konusımdaydı yılında Lahey Devletler Hukuku Akademisi'ni bitirdi. İlhan Unat, hâlihazırda, bu programdan diploma almış bulunan tek Türk vatandaşıdır. 1966'da Profesörlüğe atandı yılında Dekanlığa seçilen Prof. İlhan Unat 1970 yılına kadar Dekan olarak görev yaptı yılında eşi Bedia Unat ı kaybetti. 1972'dc Prof. Dr. Nermin Abadan'la evlendi akademik yılında Columbia Üniversitesi, New York'ta misafir akademisyen olarak bulundu. Prof. İlhan Unat, 1959 da Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dış Münasebetler Enstitüsü Müdürlüğü görevinde bulundu. Dış Münasebetler Enstitiisü ndeki görevleri çerçevesinde, 1960'lardan itibaren bazı Avrupa Konseyi toplantılarında Türkiye yi temsil eden Prof. Dr. Unat. Birleşmiş Milletler-Ayırımcı Tedbirlere Karşı Mücadele ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu üyeliği ( ) ve Avrupa Konseyi-Hukuksal İşbirliği Avrupa Komitesi üyeliği ( ) yaptı; UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Genel Kurul toplantılarına katıldı yılları arasında Dışişleri Bakanlığında baş hukuk müşaviri olarak da görev yapan Prof. Dr. Unat, 1982 de New York'ta yapılan Birleşmiş Milletler 3. Deniz Hukuku Konferansına katıldı. Prof. Dr. İlhan U nat'a A rmağan 17

19 Unat ın üstlendiği diğer görevler arasında. Ankara Üniversitesi Senatosu üyeliği, ODTÜ Mütevelli Heyeti üyeliği, İstanbul Mülkiyeliler Vakfı kurucu üyeliği ve Tarilı Vakfı Mütevelli Heyeti üyeliği sayılabilir. Prof. Dr. Unat, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dış Münasebetler Enstitüsü tarafından Kurucu Meclis e sunulmak üzere kaleme alınan, 1961 Anayasasının milletlerarası münasebetleri ilgilendiren hükümleri konulu çalışmada aktif olarak görev aldı. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ve Hukuk Fakültesi öğretim elemanları tarafından oluşturulan 1982 Gerekçeli Anayasa önerisi çalışma grubunda vatandaşlık hukuku ve dış ilişkilerin parlâmento tarafından denetlenmesi konularındaki düzenlemelerle ilgili olarak da katkıda bulundu. Bunun dışında, Unat, Aybay Hukuk Araştırmaları Vakfınca düzenlenen Kapaııi-Savcı hukuk yarışmalarında yıllarca jüri üyeliği yaptı yılında, emekli olduktan sonra İstanbul a yerleşen Prof. Dr. İlhan Unat, 19 Ekim 2009 da İstanbul da vefat elti. 18 Prof. Dr. İlhan U n a t'a A m ıağan

20 Fotoğraf Albümü

21

22 1. Babası F aik Reşit Unat ve annesi Mecliha Unat la birlikte (1943). P ro f Dr İlhan U ııat'a A rm ağan 21

23 'de vefat eden ilk eşi Dr. Bedia Unut la birlikte (1945). 22 Prof. Dr. Ilhan U nat'a Armağan

24 3. NATO M üsabaka jürisi, F ahir Armaoğlıı, Seha Meray, Fikret Arık, Osman Fazıl Berki ile birlikte (1957). m t ım m u a m r i u k o u i t u s k u b İ m U :< C - r * * M ' 4. A tlantik Antlaşm ası D erneği Asamblesi, 3. Yıllık Toplantısı (1957). Prof Dr. İlhan Ü nal'a Armağan 23

25 5. İsmet İnönü niin M ülkiye ziyareti (4 A ralık1968) 6. Eşi Prof. Dr. Nermin Abadan Ü nal'la birlikte. 24 Prof. Dr. İlhan Ü nal'a Armağan

26 7. Çalışma odasında (2005) 8. İstanbul M ülkiyeliler Birliği Plaket Töreni (22 Haziran 2009) (Ayaktakiler, H anife Sağlam, Ciinevt Akalın, Fazıl Sağlam. Celâl Göle, Ayşe Unat, M ustafa K em al Abadan, M üfit Erkarakaş, Oya Unat; oturanlar, Türkân Erkin, Safa Reisoğlu, İlhan Unat, Nerm in A badan Unat). Prof. Dr İlhan U nat'a Armağan 25

27

28 Anı Yazıları

29

30 Prof.Dr. Ilhan Unat: Anılar Cüneyt Akalın Mezuniyet 1969 İlhan Hoca, Fakülte yıllarından sonra ilişkimi sürdürdüğüm ender hocalardan biridir. Bu, İlhan Uııat hocam hayatımda özel bir yer kaplar, demekle eşanlamlıdır. Prof. İlhan Unat alçakgönüllü, konusuna hakim, derinlikli, yerine göre şakacı, öğrencisinin üzerine titreyen, Cumhuriyet e yürekten bağlı bir hocamızdı. SBF 68"in unutulmaz dekanıydı. Prof. İlhan Unat la ilgili iki anım var; Bugüne kadar, bir yanlış anlamaya yol açmamak için, seslendirmediğim bu anıların artık kamuya malolmaları gerektiğine inanıyorum. Bu anılar hem bir döneme tanıklık ediyor hem de İlhan Hoca nın karakteri ve üslubu hakkında ipuçları veriyor. Dekan ve öğrencileri Siyasal Bilgiler Fakültesi 1960 larda gözde bir fakülteydi; Öncesiyle ve sonrasıyla 27 Mayıs ın havası Fakülte'nin üzerine sinmişti. I968 de dünya çapında ve özellikle Batı da patlak veren olaylar, bir yandan da 1961 Anayasası'mn demokratik rüzgarı, Fakülteyi derinden etkilemişti; Öğrenci kitlesi sola kayıyordu. O yıllarda Cemiyet (öğrenci derneği) seçimleri örnek bir demokratik ortamda cereyan ediyor, fikir akımları birbiri ile yarışıyor, kantindeki canlı tartışmalar seçime yansıyor, çoğunluğun oyunu alan Cemiyet yönetimine geçiyordu baharında yapılan Öğrenci Derneği seçimlerini Sosyalist Fikir Kulübü listesi farklı kazandı. Murat Koğacıoğlu başkanlığındaki öğrenci derneğinde Koray Dtizgören (gazeteci), M.Ali Uğur (yayıncı) Hakkı Öcal (gazeteci) gibi sonraları ünlenen isimler vardı. Ben de yönetim kurulunun sekreteriydim. Çoğumuz TİP eğilimli idik; çevremizde ilerici, solcu insanlar olarak tanınıyorduk. Murat Kovacıoğlu sevilen, güvenilen bir arkadaşımızdı. Öğrenci derneği seçiminden bir süre sonra Prof. İlhan Unat Dekan seçildi (sınıf arkadaşımız Prof. İlber Ortaylı, o dönemde Prof. Unat m dekan seçilmesini, yumuşak ve toparlayıcı kişiliğine bağlıyor; Milliyet, ) Prof. Dr. İlhan Ü nal'a A rm ağan 29

31 Devletler Özel Hukuku hocası Prof. İlhan Unat öğrenci kitlesinin yakından tanıdığı popüler bir isim değildi. Dekanlığa getirilmesi, öğrenci kitlesine başlarda fazla birşey ifade etmedi. Dekanlık seçiminden birkaç hafta sonraydı... Öğrenci Derneği odasında oturuyorduk. Birden, Cemiyet başkanı Murat Kovacıoğlu içeri girdi, yüksek sesle homurdanmaya başladı. Bu yeni dekan kendini ne sanıyor! Sadun Hoca'nın konuşmasına izin vermemiş O yıllarda Sol'un simge ismi Sadun Hoca'ya, yan bakmak kimin haddine; Ona yanlışlık yapmak Sol'a yan bakmak anlamına geliyordu, öğrencinin gözünde. Yüksek sesli fikir alışverişi başladı Cemiyet te. Sonra, kim olduğunu anımsamıyorum, biri gidelim, hesap soralım fikrini ortaya attı. Hemen benimsenen fikri uygulamaya koyduk. En başta Murat olmak üzere Dekanlığın kapısına dayandık. Sekretere sormadan odaya daldık. Prof. İlhan Unat masanın arkasında oturuyordu. Ne olduğunu anlamadı. Biz de kendisini fazla bekletmedik, başladık bağırmaya. Ey Dekan, sen kendini ne sanıyorsun Böyle bir saldırıyı beklemeyen Prof. Unat kıpkırmızı oldu, bir şeyler anlatmaya çalıştı. Ancak bizler görüş alışverişi" ne değil, hesap sormaya gelmiştik. Hadi, lafı uzatma; burası Dekaıı'ın çiftliği değil, biz demokratik bir üniversite için mücadele ediyoruz Prof. İlhan Unat kitlenin tartışmaya değil, olay çıkarmaya geldiğini anlamıştı. Karşılık vermedi, sessizce dinledi. Slogan atmayı andıran homurtularımız bir süre daha sürdükten sonra yavaşladı. İlhan Hoca'nın üzerimize gelmemesi, gerginliğin büyümesini önlemişti. Geldiğimiz gibi, öfkeyle odayı terk ettik. Olay kısa sürede Fakülte de duyuldu; bize ilk uyarılar, solcu hocalardan geldi. Prof. Unat'm örnek bir demokrat olduğu ve o somut olayda Fakülte yönetim kurulunun kararım uyguladığı yani sonuçta haklı olduğu kulaklarımıza fısıldandı. İlhan Hoca bizi cezalandırmayarak ilk dersini vermiş oldu. Çok üzülmüştük ama yapacak birşey yoktu. İlhan Hoca olayı yüzümüze 30 P ro f Dr. İlhan U n a t'a A rm ağan

32 vurmadı, iki taraf daha dikkatli davranarak olayı geride bıraktık. Prof. İlhan Unat'ın Dekanlığı Fakülte nin en karışık dönemine rastladı. Ama o hem Fakülteye hem de biz öğrencilerine kanat gererek, hem hukuka bağlı kalarak hem de öğrencilerin hakkını gözeterek yaman bir kaptan olduğunu dosta düşmana gösterdi. Dikkat! Hikaye burada bitmedi. Ders kısmı esas şimdi başlıyor: Tokat Gibi Bir Hayat Dersi 20 Ii yaşlarda yapmış olduğum bir hata, içimde yaraydı. Olaydan yaklaşık 25 yıl sonra İstanbul da karşılaştık. Ağır bir ameliyat geçirmişti ama ayaktaydı. Tek tek hatırımızı sordu, anıları konuştuk. Bana sertçe çıkıştı: Cüneyt Bey, Hüseyin Cevahiri neden engellemediniz?" 12 Mart ın gençlik liderlerinden Mahir Çayan gibi Hüseyin Cevahir de sınıf arkadaşımızdı. Bizim Cemiyetten sonra Dekanlıkla ilişkileri o yürütmüştü. Yumuşak, tatlı dilli biri olan Cevahirle İlhan Bey ilişkileri o zor dönemde uyumlu götürmüşlerdi. Cevahir in ölümünün İlhan BeyM çok üzmüş olduğunu o anda daha iyi anladım. Ama yapacak bir şey yoktu. Ayrıca o dönemleri yaşamış olanlar bilir, Cevahire ben değil kimse engel olamazdı. Son bir hamle yaptım ve içimde ukte kalan şeyi açtım. "Hocam biz bir cahillik yapmıştık. Odanızı basmıştık. İşte şimdi özür dilemenin zamanı geldi. Prof. İlhan Unat tokadı o anda patlattı. Cüneyt Bey, ben böyle bir şey hatırlamıyorum. Siz fazla duyarlı davranıyorsunuz İlhan Bey'in o olayı unutmuş olması mümkün değildi. Zaten bütün yaşananları bugün gibi hatırlıyordu. Ama yüzüme vurmakta bir fayda görmemiş ya da öyle davranarak bana hiç unutamayacağım bir ders vermişti. Bu dersi şimdilerde Mülkiye camiası ile paylaşmanın zamanı geldi. "Diplomasi Tarihi hocam Prof. İlhan Unat asla unutamayacağım dersini Fakülteden mezun olduktan yıllar sonra vermişti! Prof. Dr İlhan U nat'a Armağan 31

33

34 Ilhan Unat a Göre Hukuk - Siyasal Bilimler İlişkisi Rona Ay bay* Giriş İlhan Unat ın adını, daha İstanbul Hukuk Fakültesindeki asistanlığım döneminden duymuşluğıım vardı yılında yedek subaylık görevim dolayısıyla Ankara'ya gelişim ve ardından, Orta Doğu Teknik Üniversitesi İdari İlimler Fakültesinde göreve başlayışımdan sonra; her fırsatta uğradığım SBF;de karşılaştığımızı anımsıyorum. Konuşmamız birkaç nezaket sözcüğünden ileri gitmemişti. Ama,İlhan Unat ın her zamanki sakin ve nazik kişiliği bende saygı uyandırmış; üzerimde çok olumlu bir iz bırakmıştı. Eşi, Prof.Nermin Abadan-Unat ile temaslarımız, dinleyici olarak (bazen de birlikte konuşmacı olarak) katıldığım toplantılar dolayısıyla, görece daha yakındı yılında, bir sabah Nermin Hanım, evime telefon ederek; İlhan Unafın, başında bulunduğu SBF Devletler Özel Hukuku Kürsüsünde benimle çalışmak istediğini bildirip: ne diyeceğimi sorduğunda; büyük bir sevinç duymuş; hemen evet demiştim. Gerçi, DevletlerÖzel Hukuku, öğrenciliğim sırasında en sevdiğim dersler den biri değildi. Buna karşın, duraksamadan evet" deyişimin başlıca nedeni şuydu: SBF de Devletler Özel Hukuku nun, hukuk fakültelerinde okutulduğu biçimden farklı bir biçimde. Kamu Hukuku ve Tarih yaklaşımıyla okutulduğunu biliyordum. Gerek İlhan Unat'ın gerek o yıllarda siyasete girmiş olduğu için Fakülte den uzakta olan Gündüz Ökçün ün yazdıklarında bu yaklaşım açıkça görülüyordu. ODTLFde. meslek yaşamım açısından çok değerli yıllar geçirmiş, dostluklar geliştirmiştim. Başta Hukuka Giriş olmak üzere gerek Kamu Hukuku gerek Özel Hukuk alanındaki çeşitli dersleri veren tek hukukçu öğretim üyesi olmam, ufkumu genişletmişti. Üniversiteye, karınca kararınca yapmaya çalıştığım katkılar, hak ettiğinden fazla takdir görmüştü. ODTÜ'de öğrencim olanlar, şimdi * Prof. Dr.. Türkiye Barolar Birliği İnsan Hakları Merkezi Başkanı. Prof. D r İlhan U n a ta A rm ağan 33

35 5 0 'li yaşlarına ulaştı; bir çoğuyla hala temasımız sürer. Bir araya geldiğimizde o günlerden kalan tatlı anılardan konuşuruz... Kısacası, ODTÜ deıı şikayetçi olmam için neden yoktu. Ancak, öteki üniversitelerde olup da ODTÜ'de bulunmayan bir özellik vardı: sözkonusu olan dönem YÖK öncesi" özerk üniversite dönemiydi. Yani, ODTÜ dışındaki üniversitelerdeki öğretim üyeleri, kendi dekanlarını, rektörlerini, yönetim kurulu üyelerini serbestçe ve doğrudan seçebiliyordu1. Buna karşılık, ODTÜ ye kimin Mütevelli heyeti üyesi olduğunu, kimin rektörlüğe atandığını neredeyse en son duyanlar biz öğretim üyeleri oluyorduk (tabii. Hükümete yakın olanlar dışındaki öğretim üyeleri). Bu durum, öteki üniversitelerdeki meslektaşlarımıza karşı bende imrenme uyandırıyordu. Özerk 7 bir üniversitenin öğretim üyesi olmak; yani, çalıştığı kurumun bir parçası olduğunu duyumsamak bana çok çekici görünüyordu. ODTÜ den uygar bir biçimde ilişiğim kesilip, SBF de göreve başlayışımda hiçbir sorun yaşamadım. SBF de, benim gibi Mülkiyeli olmayan, dışardan gelen birinin biraz soğuk karşılanmasından kaygı duyuyordum. Mülkiyeli hocaların bazılarıyla çeşitli ortamlarda birlikte bulunmuştum, aralarında arkadaşım olanlar da yok değildi ama pek çoğunu hiç tanımıyordum. Kaygılarınım yersiz olduğunu kısa sürede anladım. Önceden tanımadığım Mülkiyeli öğretim üyeleri bile çok sıcak davrandılar; hemen hiç yabancılık çekmeden, SBF ortamına ortama alıştım. İlhan Unat la birlikte çalışmamız oldukça kısa sürdü. Benim SBF'ye katılışımdan kısa bir süre sonra, Unat, Dışişleri Bakanlığı na Baş Hukuk Müşaviri oldu. Devletler Özel Hukuku kürsüsünde -şimdi profesör olan-asistan Işıl Özkan la ikimiz kalmıştık. SBF de göreve başladığım sıralarda, aldığım bir çağrı üzerine o zaman Yugoslavya nın bir Cumhuriyeti olan Slovenya'nın Başkenti Lübliyana daki bir uluslararası siyaset bilimi toplantısına bildiri sunarak katıldım. Bildirimin konusu Türkiye de siyasal bilimin gelişmesi idi. Bildirimi hazırlamaya çalışırken İlhan Bey e danıştım. İyi ki danışmışım; bana, kendisinin -o zaman göre- 20 yıl kadar önce benzer bir toplantıda sunduğu bildiriyi okumamı salık verdi. Unat'ın 1958 yılında sunmuş olduğu bildiri, daha sonra 1965 yılında SBF 1 Ne yazıktır ki, 'özerk üniversite döneminde rektörlük, dekanlıkgibi mevkilere meslektaşlarının oylarıyla seçilmiş olanlar arasından "özerk üniversite" dönemini kapatan YÖK uygulamalarına "caııia başla hizmet edenler de çıkmıştır. 34 Prof. Dr İlhan U nat a Arm ağan

36 Dergisinde yayınlanmıştı; hemen bulup okudum ve çok yararlandım. İlhan Unat ın, bilime, hukuka ve siyasal bilimlere bakışım gösteren bu bildiri (makale). üzerinden yarım yüzyıldan fazla bir zaman geçmiş olmasına karşın; bence, değerini korumaktadır. Ancak, 1958 yılında, o zamana göre bile oldukça ağdalı bir Osmanlıca ile yazılmış olması, ne yazık ki genç kuşakların okumasını zorlaştırmaktadır. Nitekim, Unat da, 1965 yılında Fakülte Dergisinde yayınladığı bildiri metnine yazdığı Giriş te şöyle demişti: Bu metni bugün kaleme alsaydım, daha arı bir Türkçe kullanma çabasında bulunurdum. Genç meslekdaşların bu metni bulup, okumalarında çok yarar olduğunu düşünüyorum. Belki, aralarından metni güncelleştirip, yayınlayanlar da çıkabilir. Aşağıda, bu uzun metnin ana çizgilerini özetlemeye çalışıyorum. Dileğim, bu kısa özetin, genç akademisyenlerde ilgi uyandırması ve onları Unat ın metnini değerlendirmeye yönlendirmesidir. Unat ın, Siyasi İlimlerle Hukuk Arasındaki Münasebet ve bir Siyasi İlimler Fakültesinde Hukuk Öğretiminin Mahiyeti.Muhtevası, Metodu başlığı altında yayınladığı bildiri metnine yazdığı Giriş te şu noktaları belirtmektedir: Metnin, İngilizce bir özeti Comparative Legal Education; the Papers of the Ankara Coııfeıence on Comparative Legal Education, (Ankara,1959 ) yayınlanmıştır. U nat, bundan sonra şöyle demiştir: Fakültemiz lisans programının yeniden düzenlenmesi amacıyla Fakültemiz Genel Kurulunda yapılmakta olan çalışmalar Siyasal Bilgiler Fakültesinde hukuk öğretiminin yeri ve muhtevası sorunu üzerinde dikkati toplamış bulunmaktadır. Fakültemizin olumlu istikamette gelişmesi, hepimizin ortak kaygısı olduğu için, Fakültemiz öğretiminde hukukun yeri üzerinde, sözü geçen tebliği hazırlarken tespit ettiğim, bu gün için de değişmemiş bulunan düşüncelerimi meslektaşlarımın ilgisine sunmanın, sorunlarımızın çözümüne mtitevazi bir katkı getirebileceğini umdum. Unat m Bildirisi iki bölümden oluşmuştur: Birinci bölümde siyasal bilimlerle hukuk arasındaki ilişkiler konusu işlenmekte; ikinci bölümde bir siyasal bilimler fakültesinde hukuk öğretiminin niteliği, içeriği ve yöntemi ne olmalıdır? Sorularına yanıt aranmaktadır. Prof. Dr. İlhan Ü nal'a Armağan 35

37 Unat, konulara girmeden önce, sosyal bilimler alanında "bilim nedir? sorusuna da kısaca yanıt aramakta ve şöyle bir saptanma yapmaktadır: "Sosyal bilimler alanında; bilimi sadece olgular arasındaki nedensellik bağlarının saptanması olarak tanımlamak yeterli değildir; sistematik bilgilere ulaşmak gerekir. Unat'a göre hukuk olgusu bir siyasal olgır'dur; dolayısıyla siyasal bilimlerin konusu olması doğaldır. Gerek hukuk gerek siyasal bilimlerin inceleme alanı aynıdır. Ancak, Hukuk öğrencisi hukuk dogmatiği (pozitif hukuk) alanında yetişmesine öncelik verilirken: siyasal bilimler öğrencisinin, toplum yaşamının olgularına derinliğine nüfuz etme olanakları kazanmasına çalışılacaktır. Siyasal Bilimler Fakültesinde yapılacak hukuk öğretiminde ağırlık noktasını, hukukun toplumsal kurum yönü oluşturmalıdır. Yukarıdaki satırların amacı, Unat'ın Bildirisinde incelediği konuların neler olduğu konusunda kısaca bilgi vermektir. Bildirinin kapsadığı konular ve sorunlar çok daha geniştir. Dileğim, bu kısa tanıtım yazısının, genç kuşaklarda merak uyandırması ve onları, Unat ın Bildirisini daha yakından incelemeye yönlendirmesidir. Bildirinin hazırlandığı 1958 yılının üzerinden yarım yüzyılı aşkın bir zaman geçmiş bulunuyor. Bu süre içinde elbette bilim alanında yeni ve önemli gelişmeler ortaya çıkmıştır. Ama, Unat ın görüşleri, özellikle SBF de hukuk derslerinin nasıl ve hangi amaçla okutulması gerektiği konusunda bizlere hala ışık tutacak değerdedir. 36 Prof. Dr. İlhan U nat'a Armağan

38 Ilhan Ağabey için Birkaç Söz Ruşen Keleş* Aramızdan ayrılışının birkaç ay öncesinde, 22 Haziran 2009 da, Prof. Dr. İlhan UNAT'a Vefa ve Teşekkür Toplantısı'ııda Kennedy Lodge'ın bahçesinde, tekerlekli sandalyedeki İlhan Ağabeyin öniinde, (Boğaziçi Üniversitesi, saat 19.00) yapılan konuşma. 1.İ Ihan Ağabey i asistan olduğum i yılların sonunda tanıdım. Miilkiye de her büyük, daha doğrusu kıdemli olan herkes bir ağabeyedir. Ama, O, gerçek bir ağabeydir. Farklı bir ağabeydir. 2.Nermin Hanımın bile zaman zaman, O'ndan söz ederken, İlhan Ağabey demekten kendini alamadığı en centilmen, en beyefendi, en ağabey ağabeylerin başında O nun geldiğine kuşku yoktur. Bu nedenle, bu Vefa ve Teşekkür Toplantısını çok anlamlı buluyor; düzenleyenleri kutluyorum. 3. SBF Dekanlık görevlerimiz sürecinde, 1960 ların sonu ile 1970 lerin başı arasında, O nunla benim aramda Mümtaz ve Cahit Talaş hocamız vardı. 12 Mart 1971 rejiminin zor günleri ve faşizan uygulamaları İlhan Ağabey ile bizi birbirimize daha da yaklaştırmıştır. O nun Dekanlık deneyiminden, hukuk bilgisinden, sağduyusundan ve dostluğundan Fakültemiz ve ben büyük ölçüde yararlanmak şansına sahip olduk. Profesörler Kurulu'nda ne zaman duraksamaya yol açan bir hukuk sorunu ile karşı karşıya kalsak, imdadımıza yetişen hep O olurdu. Başım sıkıştığında, güvenle başvurabildiğim akil adam, insan adam, ağabey yalnız O ydıı. Bu yakın desteğinden, 12 Eylül döneminde de türlü vesilelerle yararlandım. 4. İlhan Ağabeyin, aralıksız, kesintisiz sigara tüttüren bir ağabeyimiz olmakla ünlü olduğunu hepiniz bilirsiniz. Gitane içmekle yetinmez, Gitane sans filtre"i yeğlerdi. 5. Bizi İlhan Ağabey ile yakınlaştıran ortak özelliklerden biri de, 19 Mayıs Stadyumunda futbol maçı seyretmekti. Ama, 3. küme takımlarına varıncaya kadar oyuncu transferlerinin ayrıntılarını, ücretleri ve tarihleriyle, yalnız O bilirdi. Ankara Valisi öğrencimiz ve dostumuz Mustafa Göntil ün verdiği bir * Prof. Dr.. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. Prof. Dr İlhan U nat'a A rmağan 37

39 giriş kartıyla yararlandığımız Şeref Tribünündeki yer gösterici Bahattin Bey, kim olduğumuzu öğreninceye kadar, İlhan Ağabey ile bana, emekli generaller olduğumuzu sanarak, hep buyurun Paşam ' diye hitap etmiştir. 6. İmge Yayınevi ile Fakültemizin işbirliğiyle benim adıma yayımlanan Armağan kitaplar dizisine Nermin Hanım ile birlikte yazma lütfunda bulunarak yaptıkları katkı beni gerçekten onurlandırmıştır. Kendilerine yürekten teşekkür ediyorum. Uzun ömürler, sağlık ve esenlikler diliyor; saygılarımı sunuyorum. 38 Prof. Dr. ilhan U nat a Armağan

40 Makaleler

41

42 Yurttaşlık Kavramının Evrimi - Küreselleşme Sürecinde Ulusötesi Yurttaşlık Om: yedi yılı aşkın bir süre ile hayat arkadaşlık elliğim rahmetli İlhan 'la vatandaşlık konusunu, özellikle çiftte labiyeli defalarca tartıştık. Kendisi sahip olduğu hukuk biliminin ince fay hatlarına egemen olan düşünce sistemi nedeni ile kesin çizgilerle belirtilen hakların bulunmadığı, ağırlıklı olarak kimlik duyguları ile dile getirilen karma bir yurttaşlık anlayışının kabul edilmesinde zorlanyordıt. Çok güzel zamanlar geçirdiğim ortak yaşamımız boyunca vakit bulup bu yazıyı birlikte kaleme almayı diiş/emiştik. Kendisi giiniimüz toprağa bağlılık ve egemenlik çerçevesinde insan haklarını da hesaba katan çağdaş bir vatandaşlık hukuku anlayışının vazgeçilmez öğelerini çizecek, ben ise normatif hukukun dışında antik çağdan bugiine dek felsefe, toplumsal ve siyasal tarih çerçevesinde kaydedilen gelişmeleri anlatacaktım. Ne yazık ki bu ortak fikrimizi gerçekleştiremedik... Bu duygular ve yıllar boyunca esirgemediği güler yiizlii sohbetleri.fıkir arkadaşlığı ve manevî desteğinin yarattığı şükran duygularımla bu yazımı güzel anısına armağan ediyorum. İstanbul.2011 Nermin Abadan-Unat* Yurttaşlık kavramı normatif hukuk çerçevesinde ele alındığında belli bir coğrafya parçası üzerinde yaşayan kişilerin hangi koşullara tabi olarak, ne gibi haklardan yararlanabilecekleri konusunun devletler hususi hukuku çerçevesinde tanımlanması anlamına gelmektedir. Siyaset bilimi ise yurttaşlık kavramını mutlak bir eşitlik içinde ve uyumu zorunlu olarak kılan normatif hukukun dışında kalan sosyolojik, ekonomik, siyasal, kültürel yönlerini aydınlatmaya ve günümüz hızlı değişen dünyamızda bu kavramın nasıl bir evrim geçirdiğini irdelemeye çalışmaktadır. * Prof. Dr. Prof. Dr. İlhan Ü nal'a Armağan 41

43 Siyaset teorisi ve yurttaşlık kavramı a- Atina modelinde Yurttaşlık kavramının başlangıç noktasına gelebilmek için gerilere uzanmak gerek.bu kavrama ilk defa Atina tipi demokraside rastlıyoruz. Aristo'nun yazılarında eşitlik esasına dayalı bir düzen kurarken devlet kudretinin toplulukta bulunan herkesin desteğini alması gerektiği vurgulanmaktadır. Topluluğun kolektif kimliği ancak eşitliğe dayalı bir savunma sistemi ile mümkün olduğunu ileri sürmektedir. Tarihçi Thucydides Atina'da M.Ö.429 da Perikles'in demokrasiyi savunma uğruna hayatlarını veren askerlerin anısına verdiği söylevi aktarırırken özellikle Periklesin şu düşüncesini belirtmektedir: Bizim anayasamızın adı demokrasidir, çünkü iktidar bir azınlığın elinde değil, halkın bütününe aittir. Biz yetkili makamlara getirdiğimiz kişilere itaat ediyoruz, çünkü birlikte yaptığımız yasalara karşı saygılıyız. Bu tanımda yurttaşlık kavramı saklıdır. Halk kendini içte ve dışta savunabilmek için yasalar yapmaktadır, herkes bu yasaların karşısında eşittir, uyulması zorunludur. Eşit sayılan bu kişiler kimlerdi? Hepsi düşman değildi, ancak Ötekiler olarak sayılyorlardı. Peki kimlerdi bu dışlanmışlar? O dönemde köleler, yabancılar, kadınlar ve çocuklar. Dolayısile Atina demokrasisi modelinde sadece belli bir toplulukta aralarında kan bağı bulunan erkekler yer almaktadır. Aristo ya göre her topluluğun çok gerilere uzanan mistik bir geçmişi vardır, ancak oradan gelenler yurttaşlık için esas sayılan kan rabıtasını oluşturabilirler. Bu anlayışa göre yabancıların yurttaş olmaları bir bakıma imkânsız bir hale gelmiş sayılır. Daha sonra yurttaşlık hukukunda önemli bir yer işgal eden ius sanguinis buradan kaynaklanmaktadır. b-antik Roma da çoketnikli yurttaşlık Eski Yunandaki polis dediğimiz küçük site devletlerinin yerine büyük bir imparatorluk geçince, ufak bir toplulukta kan bağına dayalı yurttaşlık kavramının devam etmesi imkânsız hale geldi. İtalyan yarımadasına Grekler, Etrüskler, Goller akın edince yurttaşlık tanımının değiştirilmesi bir zorunluluk oldu. Bir yandan aile başkanlarının azat ettikleri kölelere, öte yandan Yunanistan, Suriye, Tuna kıyılarından gelen esirlere, Roma hükümdarları ile birlikte savaşa katılan çeşitli etnik kökenli askerlere bir süre sonra yurttaşlık hakları tanındı. Böylece imparatorluğa hizmet etmekte yarar görülen tüm eril halklara M.Ö.212 de Caracalla döneminde Roma yurttaşlık haklan verildi. Eski Yunanda yurttaşlık ortak bir kan bağına bağlanırken, Roma'da yurttaşlık sıfatı ortak bir kültürü benimseme ölçütüme bağlandı. Ayni zamanda Roma dönemi ile birlikte yurttaş 42 Prof. Dr Ilhan U nat'a Armağan

44 medeni ve kişilik haklarına sahip bir özne olarak tanındı. Böylece yabancılara imparatorluğun sınırları çerçevesinde her yerde geçerli bir yurttaşlık kavramına kapı açıldı. Fethedilen topraklarda yaşayan halklar dillerini ve geleneklerini muhafaza etmede devam ettiler, ancak Roma'da kültürel bir çoğulculuk uygulamaya geçilmedi. Politeizm Roma'da egemen olan çoktanrılılık sayesinde diğer halkların tanrılarına da yer açtı. Buna karşın politeizme karşı koyan Yahııdilere baskı uygulandı. Hakim olan dil Latince idi. Roma'nın hıristyanlaşması - M.S.312 de - Roma uygarlığında çok önemli bir rol oynayan hoşgörü siyasetini sona erdirdi, böylece Roma imparatorluğunun çökmesini hızlandırdı. Roma imparatorluğunda yurttaşlık kamusal yaşama katılmayı içermiyordu. Roma ekonomi yada askeri güce dayalı oligarşiler tarafından yönetildi. Dolayısile Roma yurttaşlığı hukuk devleti çerçevesinde hak ve ödevlere sahip yurttaşları kapsıyordu, fakat bu haklar sadece pasif" bir yurttaşı ön görüyordu. Bu açıdan eski Yunanın dar anlamındaki yurttaşa kıyasla daha kucaklayıcı, buna karşın demokrasi açısından bir gerileme sayılyordu. Romada yurttaşlar bir nevi hukuk devletinde hak ve vazifelere sahip edilgen yurttaşlardı. c-uius devletinin doğuşu - toplumsal mukavele fikri Atina sisteminin tarihsel gelişim içinde uygulamaya elverişli olmaması. Roma imparatorluğunun çözülmesi sonucu oluşan dağınık, feodal yapılı devletlerin ortaya çıkması yurttaşlık sorununu oııyedinci yüzyılda yeniden ortaya çıkmasına vesile oldu. Bu dönemin önemli siyaset kuramcıları Hobbes, Locke, Rousseau ve Kant yurttaşlık kavramına yeni anlamlar yükleme çabasına giriştiler. 17 ci yüzyılda karşımıza çıkan devletleleriıı tümü mutlakiyetçi monarşi türdendi.. En güçlü derebeylerin savaşı sonucunda siyasal erki ellerine geçirmiş olan bıı hükümdarlar siyasi dengeleri koruma uğruna hanedanlar arasında evlenme yolu ile ittifaklara yöneldiler. Şukadarki bu mutlakiyetçi güçlerin yetkileri tebaalarının keyfi muamele, gasp,hırsızlık ve işkence görmeye karşı korumaya yetmedi. Yeni yurttaşlık teorileri işte bu olumsuz koşullara karşı ortaya çıktı. Mutlakiyetçi devletler tarafından ezilen, korumasız kalan tebaa ilk başarılı zaferini 1688 de patlak veren kısa ömürlü İngiliz devrimi ile elde etti. Devrim William of Orange'ı meşrutî, yani yetkisi belli koşullara bağlı olarak başa getirdi. Böylece ilk defa yasa yapan hükümdar yönetiği tebaaya karşı sorumlu olmaya başladı. Prof. Dr. İlhan Unal a Armağan 43

45 İkinci devrim hareketi 1776 da gerçekleştirilen Amerikanın bağımsızlık hareketi ile gerçekleşti. Amerika devrimi ile yurttaşların yargıya karşı üstün oldukları ilkesi kabul edildi. Kuşkusuz nihai adım Fransız devrimi ile atıldı. Çağdaş yurttaşlık kavramı bu devrimde ortaya atıldı da siyasi meclislerde yer alan muhafazakârlar inatla bir Yurttaşlık bildirgesini kabul etmek istemedikleri halde sonuçta sınıf farklılıkları ve ayrıcalıkları ortadan kaldıran İnsan Hakları ve Yurttaş Bildirgesi ile sonuçlandı. Bu bildirgenin birinci maddesine göre İnsanlar özgür doğar ve eşit haklara sahip olarak yaşar üçüncü maddesi ise bu hakların tümü genel iradede yansımasını bulan ulusun egemenliğinde yattığını ifade etmektedir. Bu metinlerin tümünde yurttaşlar halk ve ıılııs ayni anlamda kullanılmaktadır. Ana fikir ise siyasal otoritenin sahibi ile yurttaşlar arasında fiktif, sanal bir mukavelenin aktedildiği düşüncesi yer almaktadır. O dönemde şekillendirilen yurttaşlık kavramında sadece istibdada karşı oluşan halk iradesi yer almaktadır. Nitekim 1793 Fransız anayasası Fransa'da kurulan siyasal düzeni kabul eden herkesin Fransız yurttaş olabileceğini belirtmiştir. Bu yeni yurtdaşlık anlayışı herkesi eşit ve rasyonel düşünen bir birey olarak kabul etmektedir. Bu anlayışa uygun olarak insanoğlu hür aklı ile geçmişi tümden bir yana bırakabileceği esasına dayanyordu. Ancak Fransız devrimini izleyen zaman kesitlerinde Kant ın liberal ferdiyetçi yurttaşlık anlayışı giderek örgütlenen işçi sınıfı tarafından sorgulanmaya başladı. 19 cu yüzyılın ilk yarısında yurttaşların seçecekleri temsilcileri yolu ile yasaların yapılışına katılacaklarsa, belli ekonomik,sosyal ve eğitimsel koşulların var olması gereği ortaya çıktı. Bövlece yurttaşlık kavramının içeriği Georg Wilhelm Hegel, Ludwig Feuerbach ve genç Karl Marx tarafından yeniden yorumlandı. Yurttaşların sosyo-ekonomik durumunu gözardı eden durumuna karşı bıırjuvııa sınıfının realitesi ortaya çıktı. Marx bıı adaletsizliğe, emek ve mülkiyet alanındaki eşitsizliğin giderilmesi için yeni bir devrimin zorunluluğunu. daha ılımlı olan John Stuart Mili bu eşitsizliği evrimci bir sosyalizm ile giderilebileceğini savunmuştur. Bu sırada etkin bir siyasi yurttaşı yaratmak için kendisine ekonomik, sosyal ve eğitimsel hakların da tanınması gerektiği düşünceler yaygınlaşmaya başladı. Ondokuzuncu yüzyıldan başlayıp 20 ci yüzyıla kadar sürdürülen yurttaşlık konusundaki tartışmalar aydınlanma felsefesine yönelik Marksist eleştirinin isabetini de göstermektedir. Bugün faal, kamusal hayatda yer alan bir yurttaşın - Neo Kaııtçı düşüncenin paralelinde - ekonomik.toplumsal ve eğitimsel 44 Prof. Dr. İlhan U nat'a Armağan

46 nedenlerle yoksul olması halinde etkin bir rol oynıyamıyacağı gerçeği genel kabul görmektedir. Ne var ki ilk refah devletlerin 1945 de kuruluncaya kadar yüz yılın geçmesi gerekti. Bu sürecin bu kadar uzun sürmesinin çeşitli nedenleri vardır. Kimi düşünürlere göre liberal demokrasinin sınırları belirsiz olması kaosu yaratabilir, başkaları sosyalizmin kişi ve mülkiyet haklarını ciddi şekilde tehdid edeceği, daha başkalarına göre ise etkin yurtdaşın maximalist yerine minimalist bir devlet savunduğu düşüncelerde yoğunlaşmaktadır. Bu görüşler yılları arasında Avrupa yı saran faşizmin, kadar süren Stalinizmin ortaya çıkması ve bunların ikisininde totaliter devletlerin istibdadını oluşturacağı gerçeğinin algılanması ile birlikte tümden geçerliliklerini kaybetti. Bu yıllardan sonra yeni tür bir demokrasi istekleri duyulmaya başlandı den sonra kaleme alınan anayasalarda her yerde, her kademede, ulusal ve yerel yönetimlerde de demokrasi istekleri farklı derecelerle yer almaya başladı. Bu alanda önderlik rolünü üstelenen İngiliz toplum bilimci T.H.MarshaII önemli bir öncülük rolü oynadı. d-yurttaşlık ve toplumsal sınıflar Yarım yüzyılı aşan bir zaman kesiti içinde geriye baktığımızda UNESCO nun Sosyal Bilimler yöneticiliğini de yapmış olan ( ) T.H.Marshall ın 1950 de Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar adlı konferansının giderek artan bir akademik tartışmaya yol açtığı görülmektedir. Marshall bu incelemesindeyurttaşlık haklarını 18 ci yüzyıldan bu yana negatif haklar olarak betimlenen medenî hakları, 19 cıı yüzyılda ortaya çıkan pozitif haklar 'olarak tanımlanan siyasî hakları ve 20 ci yüzyılda belli bir yaşam standardını güvence altına alan sosyal haklar olmak üzere üçe ayırmaktadır. Medenî haklar, ifade,düşünce ve inanç, mülk sahibi olma, akit yapabilme ve hak arama özgürlükleri kapsamaktadır. Sonuncu hakkın özel bir yeri var, çünkü kişinin sahip olduğu tüm hakların başkaları ile eşitlik çerçevesinde ve yasalara uygun olarak savunma anlamını taşımaktadır. Böylece medenî hakları en yakından ilgilendiren kurumlanıl yargı organı olduğu ortaya çıkmaktadır. Siyasî haklara gelince, bunlar siyasal otoriteyi belirleme hakkına sahip olan bir kurumun üyesi yada seçmeni olma, siyasal iktidarın belirlenmesine katılma anlamını taşımaktadır. Prof. Dr İlhan Ü nal'a Armağan 45

47 Yurttaşlık haklarının genişlemesi kapitalizmin gelişmesi ile yakından ilintilidir. Sınıf farklılıkları toplumda yasalar ve ananelerle tanımlanmıyor, bu farklılıklar mülkiyet, eğitim ve ulusal ekonomi ile yakından ilgilidir. Yurttaşlar değişik ölçülerle medenî haklarını hak arama yolu, çıkarlarını ise sendikalar yolu ile sağlamayı başarmışlardır. Ancak sınırları belli olmayan sosyal haklar konusunda her ülke farklı bir ivme çizmiştir. İngiltere ikinci dünya savaşının sona ermesi ile birlikte kademeli bir servet vergisi sisteminin uygulanması yerine insan haysiyetine yaraşır bir yaşamı garantilemek üzere yurttaşlara parasız tıbbî bakım ve ilaç, konut ve eğitim olanakları sunmaya başladı. Başka bir deyimle soyut bir eşitlik yaratan yasalar karşısındaki eşitlik yerine refah devleti fikri bireyin medenî ve siyasî haklarının ötesinde duran sosyal haklarını da geniş çapta sağlamaya hedeflenmişti.. Bu politikalarla toplumsal eşitsizlik ortadan kalkmadı, ancak belirsizlik ve güvensizlik büyük ölçüde ortadan kalktı, sağlam olanlarla hastalar, iş sahibi olanlarla işsizler, yaşlılarla faal hizmetde olanlar, bekârlarla geniş aile sahibi olanlar arasındaki farklar önemli ölçüde azaltıldı. Böylece ortaya gelir eşitliği yerine statü eşitliği gerçekleştirilmiş oldu. Bu model küçük farklılıklarla Avrupa İskandinav ülkeleri, Avusturya gibi ülkelerde büyük çapta yerleşme şansını buldu dan sonra hızlanan emek göçü yolu ile Akdeniz ülkelerine mensup göçmenler ve mülteciler de belli ölçüde bu sosyal haklardan yararlanma fırsatını buldular. d- Refah devleti nin çöküşü Şukadar ki Berlin duvarının çökmesi, sosyalist ekonominin hızla silinmesi, ulusal devletle birlikte refah devleti modeli de şiddetle eleştirilmeye başlandı. Bu çatışmanın başlıca nedeni piyasa,sermaye ve işgücünün serbest dolaşımına dayalı küreselleşme sürecinin ulusal eşitlikçi politikalarla bağdaşmaması oldu. Ulusal varlıkların devlet elile yeniden dağıtımı yerine Büyüme ideolojisi" ikame edildi. Teknolojik yenilikler, yükselen verimlilik, tam istihdam yardımı ile gerçekleşen sürekli ve hızlı büyüme son yıllarda sosyal refahın kamusal bölüşümü yerine damla damla erişim" (trickle down.) modeline yer açtı. Sosyalist ve planlı ekonomi eleştirilikçe, refah devleti fikri de hırpalandı. Sonuçta refah devleti bunalımı ile karşı karşıya kalmış bulunuyoruz. Bu bunalım sosyal demokrat partilerin çoğu için aşılması güç görünen bir ikilem oluşturmuş bulunmaktadır. İkilemin özünde şu sorun yatmaktadır: piyasa ekonomisinin ana işlevi refah yaratmaktır, ancak bu refahın dağıtılması hangi ölçeklere göre yapılacaktır, hangi gruplar sağlanan kârdan pay almaya hak kazanacaklardır. 46 Prof. Dr. İlhan t 'n a ta Arm ağan