SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ

Transkript

1 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ HAZIRLAYANLAR Yrd. Doç. Dr. Şevket ALP Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi İrfan ONAT Ziraat Mühendisi Mustafa KUPIK Peyzaj Yüksek Mimarı ve Kentsel Tasarım Uzmanı

2

3 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ 1. BİTKİ NEDİR? Şüphesiz hepimiz bitkinin ne olduğunu biyolojiden biliyoruz. Ancak gene de kısaca hatırlatmakta fayda umuyoruz. Bitkilerin hayvanlardan farkı sinir sistemleri ile hareket organlarından yoksun olmalarıdır. Bitkiler ekvatordan kutuplara, deniz diplerinden yüksek dağların tepelerine kadar, hem yatay hem düşey yönde yayılırlar. Normal topraklarda olduğu gibi, mağaralarda, kayalıklarda hatta çöllerde, hemen her ortamda yaşarlar. Dünyada ilk bitkiler primitif bitkilerdir (Algler). Günümüzden yaklaşık 2 milyar yıl önce dünyada görülmeye başlamıştır. Bitkilerin yaşamaları için 3 ana öğeye ihtiyaçları bulunmaktadır: Su, hava ve ışık. Ancak mantarlarla küflerin (küfler de bir tür mantardır) karanlıkta yaşayabildiklerini de unutmayalım, öte yandan mağaralarda, nemli yerlerde yaşayabilen mantarlarla küflere karşılık tetanos bakterisi gibi anaerob bitkiler de vardır. (Aerob bitkiler aydınlıkta anaeroblar ise karanlık yerlerde yaşarlar ) Bunlardan çıkan sonuç bütün bitkilerin suya gereksinim duyduklarıdır. Susuz bölgelerde bitki yetişmez. Bitkiler suyu kökleri ile, pirimitif (ilkel) bitkilerde kök olmadığından rizoit denilen organları ile, bakteri ve protofit yosunlar ise hücre zarları ile alırlar. Bitkiler güneş ışığı dışında yapay ışıkta da gelişebilirler. Ancak güneş ışınlarının en kusursuz, en optimal ışık ve enerji kaynağı olduğu da hatırdan çıkarılmamalıdır. Bitki büyüyebilmek için (türüne göre) az veya çok ışığa ihtiyaç duymaktadır. Bitkilerin büyümesi, dik durabilmesi ancak su ile mümkündür. Bütün bitkilerin yapısında bol miktarda su vardır. Örneğin kıvırcık salatada %95, patateste %78, taze fasulyede %89, kavun-karpuzda %95 su bulunmaktadır. Topraktan emilen suyun içinde çözüşmüş olarak madensel tuzlar da vardır. Buna ham besi suyu denir. Bitki besin yapmak için gündüzleri yaprakları (stomatlar) ile havadaki karbondioksiti alır. Yapraklarda yeşil rengi veren klorofil ile bu karbondioksiti ve köklerden gelen su moleküllerini parçalar ve güneş ışığında bunların sentezini (fotosentez) yaparak önce formaldehit, sonra glikoz, bir molekül su kaybederek de nişastayı oluşturur. Ayrıca havanın azotundan yararlanarak da aminoasitleri, proteinleri bünyesinde toplar. Özsu köklerden gövdeye ve yapraklara doğru çıkar. Bunlar ham özsudur. Ham özsu köklerden yapraklara odun boruları demetleri ni meydana getiren tüplerden çıkar. Bu tüpler gövdenin orta kısmında bulunur. Yapraklarda besi suyu haline gelen özsunun aşağı doğru inişi yani bitkinin organlara doğru dağılışı ise soymuk boruları adı verilen kalbur gibi delikli ve çok ince tüpler aracılığı ile gerçekleşir. Bu tüpler gövdenin parankima dokusunda yer alır. Bunun böyle olduğunu basit olarak şöylece saptayabiliriz: Keskin bir bıçakla bir ağacın gövdesindeki kabuları soyalım. Kabuğun hemen altındaki bölge besi suyunun indiği bölgedir. Çepeçevre soyduğumuz bu kısmın üstünde kalan dallar, yapraklar, vs. bu yaptığımız işlemden zarar görmeyecektir. Üst kısımda yaşamın devam ettiğini görebiliriz. Su defa aynı yerden biraz daha merkeze doğru derinleşerek ve gene çepeçevre bir kısım kaldıralım. Bir süre sonra üst kısmın öldüğünü göreceğiz. Çünkü özsu artık yukarıya çıkamamaktadır. Ham su ağaçlara, cinsine göre saatte 15 cm. den 1,5 m.ye kadar değişen hızlarla yükselir. Suyu yukarıya iten basınç, reçineli ağaçlarda 0.5 atmosfer, diğer bitkilerde 2.5 atmosfer kadardır. (Bu husus dikilen ağaçlar konusunda çok önemlidir ve çam, köknar gibi 203

4 BAHÇIVANLIK EL KİTABI ağaçların neden duyarlı olduklarının sebeplerinden biridir.) Bu olaylar kormofit (yüksek bitkiler) bitkiler için geçerli olup örneğin tallofitlerde değişiktir. Bitkilerin solunumuna; türü, yaşı, ısı, ışık, etki eden birer faktördür. Isı solunumun şiddetini 45C ye kadar gittikçe arttırır. Bu derecenin üstünde solunum şiddetini birden kaybeder. Sıfır derecede ise solunum çok zayıftır. Işık solunum şiddetini azaltır. Karanlıkta bitkiler daha çok solunum yaparlar. Yaprakları etli olanlarda solunum şiddeti azdır. Bitkilerde OXIN demlen kimyasal bir madde vardır. Işıktan çabuk etkilenen Oxin, bitkilerin büyümesini sağlar. Işığa karşı gelen sap kısmındaki Oxin iş göremez bir duruma geldiğinden bu kısımdaki dokular gelişemezler. Gölgede kalanlar ise gelişmeye devam ederler. Bunun için saplar daima aşağıya doğru yönelir. Gölgede ve ormanların ışık almayan yerlerinde kalan bitki saplarının fazla uzamasının sebebi budur. (Bitkilerde bu önemli hatırlatmaları yapmamızın sebebi, ilerleyen bölümlerdeki konuların daha iyi anlaşılmasını sağlamak içindir.) 2. BİTKİ MATERYALİ Çevre ya da bahçe düzenlemesinde kullanılan bitki tipleme, bitki formasyonlarına peyzaj işlerinde verilen isim kısaca BiTKi MATERYALİdir. Bunlar başlıca: a) Ağaçlar b) Ağaççıklar c) Çalılar d) Sarılıcılar e) Çiçekler f) Örtücüler g) Çim ve çimenler h) Mozaik bitkiler Şeklinde 8 grupla toplanabilir. Şimdi bu materyalleri kısaca açıklayalım. AĞAÇ: Kökü, gövdesi, dallan, yapraklan ve tepe tacı olan ve boyları 5m. den fazla olan odunsu yapıda ve genelde tek gövdeli bitkilerdir. AĞAÇÇIK: Yüksekliği 5 m.den az fakat 1 m. den çok olan bodur ağaçlardır. (Makiler, maki türleri gibi) ÇALI: Ağaççıklar gibi, tepe, gövde, dal, yaprak ve köklere sahiptir. Farkı yerden itibaren çok gövdeli olarak gelişmesi ve boylarının da 2m.yi geçmemesidir. Pek çoğu birbirine girift, dikenli olabilir. Çok yıllıktır. (Peyzaj işinde kullanılan güzel renkli, dekoratif bazı hibrit çalılara prenniel ya da köken bitkiler denir) SARILICILAR: Duvarlara, kameriyelere, ağaçlara sarılarak büyüyen yıllık ya da çok yıllık bitkileridir. ÇİÇEKLER: Yıllık, iki yıllık, bazen de çok yıllık, muhtelif renkli ve güzel kokulu çiçekler açan, desenli ve renkli yaprakları olan kısa boylu bitkilerdir. ÖRTÜCÜLER: Gövdeleri ince uzun, genelde klorofil içeren, bol yapraklı, sürünücü veya sarılıcı yıllık, iki yıllık, çok yıllık bitkilerdir. Çiçekli olabildiği gibi çiçeksiz de olabilirler. 204

5 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ ÇİMLER: Genelde Gramenea (buğdaygiller) familyasından, kısa boylu (l-4cm.), yeşil, halı görünümünde önemli bir peyzaj materyalidir. Orman ve kırlarda kendi kendine yetişen türlerine genelde çimen, örttüğü alanlara da çimenlik denir. MOZAİK BİTKİLER: Kaya (Roc) ve su birimlerini süsleyen, bu üniteleri gösterişli kılan, değişik renkli, yumuşak gövdeli, yıllık, çok yıllık bitki türleridir. Bütün bu materyal, bilinçli bir proje altında güzel bir kompozisyonla bahçelerimize estetik güzellikler kazandırır. 3. AĞAÇ VE SÜS BİTKİLERİNİN ÜRETME TEKNİKLERİ Bitkilerde üretme, bir yeni bitkinin elde edilmesi veya geliştirilmesi anlamına gelir. Fidanlık ve seralarda üretme çalışmaları iki temel tekniğe dayanır: Generatif Üretme Tekniği Vegetatif Üretme Tekniği Generatif üretme tohum ekimiyle yapılan üretmelerin tümünü kapsar. Genetik açılmalar nedeniyle ana bitkinin özelliklerinde büyük sapmalar gözlenebilir. Buna karşılık kök, sürgün, yaprak, yumru ve rizom gibi bitkinin çeşitli vegetatif organlarından alınan kısımlarla yapılan üretmede bütün yeni oluşan bireyler, bu bitkisel materyalin alındığı ana bitkiye (anaca) tıpatıp benzer 3.1. GENERATİF ÜRETİM TEKNİĞİ Bu üretme tekniğiyle kısa zamanda çok sayıda ve ucuz yeni fertler elde etmek mümkündür. Üretme materyali tohum, yurt içi ve yurt dışı her yerden kolaylıkla temin edilebilir. Süs bitkileri yetiştiriciliğinde önemli olan çiçeklenme olgusu tohumdan yetiştirilen fidanlarda çok daha geç gerçekleşir. Fidanların başlangıç gelişmeleri daha yavaş seyreder. Bu dezavantajlarına rağmen generatif üretme gene de kitle halinde bitki yetiştiriciliğinde büyük bir yere sahiptir. Aşağıdaki çizelgede bazı bitki türlerinin tohum verme yaşları ve tohum verme aralıkları verilmiştir. 205

6 BAHÇIVANLIK EL KİTABI Çizelge 1. Bazı bitki türlerinin tohum verme yaşları ve tohum verme aralıkları TÜRLER TOHUM TOHUM YILLARI VERME YAŞI ARALIKLARI Acer campestre, Acer platanoides, 10, 25-30, 1, 1-3, 1-3, Acer psudoplatanus, Acer rubrum, 25-30, 4, 11, 30 1, 1, 3-7 Acer saccharinum, Acer saccharum Aesculus hippocastanum Ailanthus altissima Alnus glutinosa, Alnus rubra 15-20, , 4 Betula pubescens Carpinus betulus Carya codiformis Castanea sativa Crataegus monogyna, Crataegus oxycantha 10, , 1-2 Cytisus scoparius Elaegnus angustifolia Euonymus europaeus Fagus sylvatica Fraxinus excelsior İlex aquifolium Quercus petraea, quercus rubra, 40-50, 30-40, 2-4, 2-4, 3-5 quercus robur Sophora japonica 30 Aralıklı Sorbus aucuparia Tilia Ulmus glabra Viburnum opulus Tohum ve meyve; Dişi çiçeğin döllenmesiyle oluşan tohum, bazı fiziksel ve kimyasal değişimler geçirerek olgunlaşır. Tohum olgunlaştığında meyve kuruyarak ve yarılarak tohumlar ortaya çıkar. Meyve ve tohum kabuğunda meydana gelen renk değişimi olgunlaşma belirtisidir. Her bitki türü belirli bir olgunluğa ve yaşa ulaşmadan tohum vermez. Bu yaş ve olgunluk devresi; türlere, coğrafik mevki ve bireyin güneş ve ışıklanma durumuna göre değişir. Çiçek, tohum ve meyve verimi, bir çok bitkilerde her yıl olmaz. Genellikle bol bir tohum yılını zayıf veya tohumsuz bir yıl izler. Tohum yıllarının aralıkları genellikle büyük tohumlu bitkilerde daha uzar. Don, özellikle ilkbahar donları da çiçekleri etkileyerek tohum verimini azaltabilir. Dolu da aynı şekilde verimi düşürebilir. Kuşlar, böcekler gibi zararlılar özellikle üzümsü ve etli meyvelerde büyük zararlılara neden olabilir. Bu itibarla böyle durumlarda zararın 206

7 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ en fazla olduğu tam olgunlaşma durumu uzatılmadan tohumlar olgunlaşır olgunlaşmaz bekletilmeksizin hemen toplanmalıdır. Tohum verimi belli bir süreye kadar bitki yaşı arttıkça çoğalır. Fakat ileri yaşlarda verim düştüğü gibi tohumda boş dane nispeti de artar Tohum Temini ve Hasat Tekniği Tohum Üretimi Ağaçlandırmaların en önemli amaçlarından biri kalite ve kantite bakımından en İlkbaharın çıkan fidanlar yüksek artımı ve yetişme muhitine en iyi uyumu sağlayan ormanlar kurmaktır. Bu amaca ulaşmada tohumun önemi çok büyüktür. Ağaçlandırmaların başarısı, öncelikle uygun orijinli, verim yetenekleri önceden bilinen ve iyi vasıflı tohumlardan elde edilen fidanların kullanılmasına bağlıdır. Tohum Üretim Programları Tohum üretim programları, ağaçlandırma, erozyon kontrolu ve sun i tensil çalışmalarının ihtiyaç duyduğu orman ağacı tohumlarının tür ve orijinlerine göre, tohum verimi ve stok durumları dikkate alınarak ilkbaharda(kızılçam, Halepçamı, Sahilçamı, Karaağaç, Kıbrıs Akasyası) ve sonbaharda(sarıçam, Karaçam, Ladin, Göknar, Sedir, Servi ve yapraklı tür tohumları) olmak üzere yılda iki defa hazırlanmaktadır. Tohum Kaynakları Ağaçlandırmalarda ıslah edilmiş tohum kullanılması birim alandaki verimi artırmada önemli ölçüde etkili olmaktadır. Bu tohumlar aşağıda belirtilen tohum kaynaklarından elde edilmektedir. a) Tohum Meşcereleri b) Tohum Plantasyonları c) Klonal Tohum Bahçeleri Tohum Meşcereleri Civarındaki meşcerelere nazaran yüksek artımlı, düzgün ve dolgun gövdeli, ince dallı, dar tepeli, tabii budaması iyi, lif kıvrıklığı ve çatallılık gibi kusurları olmayan fertlerin hakim olduğu meşcerelerdir. Tohum meşcerelerinde genetik kazanç %5-10 arasında olmaktadır. Bu meşcerelerden toplanan tohumlarla Fidanlıklarımızda ekim yapılmaktadır yılı sonu itibariyle tespit edilen tohum meşcereleri 337 adet olup, toplam sahası: ,24 hektardır. Tohum Bahçeleri: Tohum meşcerelerindeki ya da ormandaki üstün(plus) ağaçlardan alınan aşı kalemi veya çeliklerden üretilen fidanlarla tesis edilen bahçelerdir. Bu bahçelere Klonal Tohum Bahçeleri de denilmektedir. Klonal Tohum Bahçeleri plus ağacın genetik özelliklerini tohum bahçesine aynen taşımakta olup, plus ağacın oraya ait özelliklerini tohum bahçesine taşıyan tohum plantas- 207

8 BAHÇIVANLIK EL KİTABI yonlarına oranla tohum üretiminde daha ileri bir aşamayı oluşturmakta ve tohum kaynağı olarak tohum meşcerelerine nazaran daha üstün özelliklere sahip bulunmaktadır. Tohum bahçelerinden erken yaşlarda tohum üretiminin yanı sıra, tesis edildikleri sahalar daha alçak rakımlarda veya güneyde olduğundan doğal koşullar yönünden daha kolay ve ucuzdur. Isı ve ışıktan yararlanma daha fazla olduğu için tohum yılları sık ve tohum verimi fazla olmaktadır. Tohum çimlenme yeteneği 1000dane ağırlığı gibi kalite özellikleri de iyileşmektedir. Tohum Plantasyonları (Aşısız Tohum Bahçeleri): Üstün(plus) ağaçlardan serbest veya kontrollü tozlaşma sonucu elde edilen tohumlardan yetiştirilen fidanlarla tesis edilen tohum bahçeleridir. Tohum Toplama Alanları: Tohum meşceresi olarak tescil edilmeyen, tohum toplama alanı olarak belirlenen alanlardır. Daha çok yapraklı ve süs bitkisi tohumlarının toplandığı şehir parkları vs. gibi alanlardır. Verim Tespiti Programlar hazırlanmadan önce türler ve meşcereler itibariyle tohum veriminin tespiti yapılmaktadır. Orman ağaçlarının tohum verim durumları her yıl eşit olmamakta, türün irsel karakterlerine ve o yıl içindeki iklim durumlarına ve meşcerenin bulunduğu rakıma göre değişmektedir. Örneğin; Kızılçam da 2 yılda bir, Sedir de ise 4 yılda bir zengin tohum yılları tekerrür eder. Tohum verim tespiti, meşcereyi temsil edecek bir hat üzerinde 100 ağac işaretlenir ve bu ağaçlardan kozalak veya tohum tutmuş ağaçların adedi belirlenir. İşaretlenen ağaçların % kozalak taşıyorsa Zengin Tohum Yılı bu oran %70-90 ise İyi Tohum Yılı %40-60 ise Orta Tohum Yılı %10-30 ise Zayıf Tohum Yılı %10 dan az ise Tohumsuz yıl olarak adlandırılır. Bu durum yılda 2 kez hazırlanan Kozalak Tahmin Cetvellerinde gösterilir. Tohum Üretim Metotları Orman ağacı tohumlarının üretimi 3 şekilde yapılmaktadır. 1- Dikili ağaçlardan toplama; Tüm ibreli türler ile Huş, Karaağaç, Dişbudak, Akçaağaç, Okaliptus, Kızılağaç v.b. 2- Tohum dökümünden sonra yerden toplama; Meşe, Kayın, Kestane, Ceviz 3- Suda toplama; mecbur kalındığında yanlızca kızılağaç ta uygulanır. Tohumların kozalaklardan çıkarılması şu metotlarla yapılmaktadır. a) Güneş metodu b) Sıcak oda metodu c) Modern metot (Tohum Çıkarma Evleri) Tohum ya bu işin ticaretini yapan kuruluşlardan satın alınır veya bizzat toplanır. Sertifikalı tohumlar orijin (yetiştiği yer), tohum saflığı ve çimlenme gücünü belirten etiketler taşır. Ekseri süs bitkileri tohumları ülkemizde bizzat ihtiyaç sahibinin kendisi veya ekibi tarafından toplanır. Süs bitkileri tohumlarının bizzat toplanması, başarı şansını daha artırır. 208

9 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ Tohumların Toplanma Zamanı Tohumlar embriyonun olgunlaştığı zaman ile tohumların dökülmesi arasındaki zaman aralığında toplanmalıdır. Bu periyot bazı türlerin tohumlarında çok kısadır. Örneğin söğüt ve kavaklarda olduğu gibi. Bazı tohumlarda da olgunlaşma ile tohum dökümü arasında geçen süre aylarca devam eder. Hangi tohumun ne zaman olgunlaşıp toplanacağı her yıl belirli, kesin bir zamana bağlanamaz. Bununla beraber senelere göre az çok değişmesine rağmen yinede her türün meyve ve tohumu belirli bir zaman aralığında olgunlaşır ve toplanmaya hazır hale gelir. Kuvvetli fidan veren kaliteli tohumların elde edilmesi için bu olgunlaşma beklenmelidir. Erken toplanan tohumların çimlenme kabiliyeti zayıf olur. Bu itibarla tam olgunlaşma zamanı tespit için yapılan gözlemler önemlidir. Bu konuda, meyve ve tohumların rutubet içerdikleri, renk, sütlülük derecesi, şekil, koku, yumuşaklık v.s. gibi türlere göre değişen bazı olgunlaşma işaretlerinden faydalanır. DIŞ MEKAN BİTKİLERİNİN ÇİÇEKLENME VE TOHUM ALMA ZAMANLARI Önemli Dış Mekan Bitkilerinin Çiçeklenme, Tohum Alma ve Tohumların Doğal Saçılma Zamanları TÜRLER ÇİÇEK TOHUM TOHUM SAÇMA ZAMANI ALMA ZAMANI AKÇAAĞAÇLAR Acer Campestra Nisan-Mayıs Ekim Ocak Acer Palmatum Nisan Ağustos Kasım Acer Platanoides Mart-Nisan Ekim Şubat Acer Pseuodoplatanus Nisan Eylül Ekim Acer Rubrum Mart-Nisan Nisan Haziran Acer Saccharinum Mart Nisan Haziran AT KESTANESİ Aesculus hippocastonun Nisan-Mayıs Eylül Ekim KOKAR AĞAÇ Ailonthus altissine Haziran Eylül Kasım KIZIL AĞAÇ Alnus cordata Şubat-Nisan Eylül Ocak Alnus İncana Mart-Mayıs Eylül Aralık KADIN TUZLUĞU Berberisthunbergi Mayıs-Haziran Eylül Ekim-Kasım Berberis vulgaris Mayıs-Haziran Eylül Ekim-Kasım HUŞ Betula pubescens Nisan Ağustos Aralık-Ocak GÜRGEN Corpinus petinus Mart Kasım İlkbahar ÇİTLENBİK Celtis occidentalis Mayıs Ekim Aralık 209

10 BAHÇIVANLIK EL KİTABI 210 TÜRLER ÇİÇEK TOHUM TOHUM SAÇMA ZAMANI ALMA ZAMANI ERGUVAN Cercis siliquastrum Mayıs Eylül Ekim KIZILCIK Cornus mas Şubat-Mart Eylül Ekim-Kasım DAĞ MUŞMULASI Cotoneaster franchettii Mayıs Ekim Kasım-Aralık ALIÇ Crataegus monogyna Mayıs Eylül Ekim Crataegus oxycantha Mayıs Elül Ekim KATIR TIRNAĞI Cytissus scoparius Mayıs Eylül Kasım İĞDE Eleagnus angustifolia Haziran Ekim Kasım OKALİPTUS Eucalyptus sp. Mayıs Haziran Haziran KAYIN Fagus sp. Mayıs Eylül Kasım DIŞ BUDAK Fraxinus angustifolia Mayıs Eylül Aralık Fraxinus excelsior Nisan Ağustos Ocak ÇOBAN PÜSKÜLÜ Ilex aquifolium Mayıs Kasım Şubat SARI SALKIM Laburnum anagyroides Mayıs-Haziran Eylül Ekim LALE AĞACI Liriodendron tulipifera Haziran Ekim Kasım MAHONYA Mahoia aquifolium Şubat-Mayıs Ağustos Ekim ÇINAR Platanus orientalis Mayıs Ekim Kasım MEŞE Quercus petraca Mayıs Eylül Kasım Quercus robur Mayıs Eylül Kasım YALANCI AKASYA Robinia pseudoacacia Haziran Aralık Ocak Ocak MÜRVER Smbucus nigra Haziran Ağustos Ekim IHLAMUR Tilia cordata Haziran Ekim Kasım

11 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ Tohumlarda Toplama Sonrası İşlemler Tohumun hasadı esnasında olduğu kadar bunu takiben yapılan işlemlerde tohum hayatiyeti bakımından önem taşır. Çimlenme gücü en yüksek tohumlar bile hasat sonrası yapılan hatalı işlemlerle çimlenme güçlerini kaybedebilir. Toplama esnasında kullanılan plastik veya hafif metal kova veya kaplarda toplanan tohumlar veya meyveler kendi cinsinden çuvallara aktarılır. Ağaçlar, çalılar ve diğer süs bitkilerinin tohumlarını ekim mevsimine kadar veya gelecek yılların ihtiyacı için kullanılmak üzere daha uzun süre sağlıklı bir şekilde saklamak gerekir. Birçok ağaç ve çalı formundaki süs bitkileri ile çiçek tohumları, uygun nem, sıcaklık ve oksijen koşulları altında ekilseler dahi, o yıl çimlenip yeni bitkiler geliştiremezler. Bu tohumlar bazı çimlenme engellerine sahiptirler, kısa sürede çimlenme için bu engellerin giderilmesi gerekir. Tohumlarda bu çimlenmeyi engelleyen iç faktörler; Kabuk kalınlığı veya sertliğinden kaynaklanan etkenler Embriyonun gelişmemiş olmasından kaynaklanan engeller Büyümeyi engelleyen bazı maddelerden kaynaklanan engeller Toplanan meyve veya kozalakların tabi olacakları işlemler meyve tipine göre değişir. Bazı etli meyvelerin tohumları meyvelerden çeşitli işlemlerle ayrılır. Bu konuda küçük ihtiyaçlar ve küçük partiler için el ile ovalamak, çeşmelerde çalkalamak, eleklere sürterek ezmek, odun bloklar arasında meyve etini ezmek suretiyle ve eleklerden geçirerek tohumlar ayrılabilir. Akasya, Gladiçya ve Katalpa gibi cinslerin tohumları da baklaları güneşte kurutularak ve çatlamaları sağlanarak çıkartılır. Tohumların Saklanması Saklama, orman ağacı tohumlarının, toplanmasından ekilmesine kadar geçen zaman içerisinde kalitelerine zarar vermeden tekniğine uygun olarak muhafazasıdır. Tohumun özelliklerine bağlı olarak tohum saklama ortamı ve tekniği farklılık göstermektedir. Bizde, uygun olan tohumların soğuk hava depolarında saklanmasıdır. Tohumlar hava ve ışık almayan ağızları kapalı galvanizli saçtan yapılmış metal kaplarda saklanmalıdır. Bez torba veya çuval gibi geçirgen kaplarda saklanması halinde tohumların rutubeti düşeceği için saklama koşulları bozulacaktır. Tohumların saklandığı galvanizli kapların hacmi de önemlidir. Geniş hacimli kaplar kullanılması halinde kabın dışındaki soğutma belli bir derinliğe kadar işleyecek, bu arada iç kısımlarda canlı bir varlık olan tohumun, neşrettiği ısı ile de lokal sıcak ortam oluşacaktır. Tohumun rutubeti de arzulanan değerin üzerinde ise kızışma dediğimiz olay meydana gelecek ve tohumlar bozulacaktır. Bu nedenle galvanizli kaplar en fazla 0,30X0,30X0,40 m ebadında olmalıdır. Raflar evaporatörün bulunduğu duvara dik olarak yerleştirilmeli, kaplar raflarda düşey ve yatay olarak boşluklu dizilmek suretiyle hava sirkülâsyonu sağlanmalıdır. Depo sıcaklığı 30C +4 C olmalı, depo rutubeti asgari düzeyde tutulmalıdır. Rutubetli tohumlar gölge yerlerde rutubeti düşürülerek kurutulduktan sonra kaplara konularak soğuk hava deposuna yerleştirilmelidir. Tohumların saklanmasında, rutubetin düşürülmesi için ısı kaynağından yararlanılması doğru değildir. En doğru yol hava sirkülasyonu sağlamak suretiyle rutubetin düşü- 211

12 BAHÇIVANLIK EL KİTABI rülmesidir. Çam türlerinde ve Ladin de tohumun saklanmasında bir problem yoktur. Hemen kullanılmayacak olan sert kabuklu ibreli tohumları zaman geçirmeden hava girmeyen kaplara doldurularak, soğuk hava depolarına konulmalıdır. Bu suretle söz konusu tohumları uzun yıllar saklamak mümkündür. Buna karşılık Göknar ve Sedir tohumları saklama konusunda büyük güçlükler yaratır. Bu türlerde çimlenme, gerek tabiatta, gerekse bugüne kadar uygulanan saklama usullerinde hasadı takip eden ilkbahara kadar sürer. Bu nedenle Göknar tohumlarını, bugün elimizdeki mevcut soğuk hava depolarında uzun yıllar saklamak mümkün değildir. Ancak, daha sonra da bahsedileceği gibi çok düşük derecelerde(-17oc) saklanması mümkün olmaktadır. Tohumların saklanmasında aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir. A-Sert kabuklu orman ağacı tohumlarının saklanmasında(çam türleri, ladin, larix, pseudotsuga v.b.) a. 5 yıla kadar saklanacak tohumlarda, kaplar hava almayacak şekilde kapalı, rutubet %8 den az, ısı+40c olmalıdır. b. 5 Yıldan fazla fazla saklanacak tohumlarda, kaplar hava almayacak şekilde kapalı, rutubet %6 dan az, ısı+40c olmalıdır. B-Yumuşak kabuklu orman ağacı tohumlarının(göknar, Kayın v.b.) hava almayan kaplarda, %7-12 rutubet derecesinde, -170C de 3 yıl saklanabilmektedir. C-Yapraklı ağaç tohumlarının saklanması; (Akçaağaç, Dişbudak, Ihlamur, Kızılağaç, Karaağaç, Gürgen, Akasya v.b.) Bu ağaç türlerinin tohumları, tabii şartlarda bir yıldan fazla saklanabilir. Daha uzun yıllar saklamak gerektiğinde, tohumlar kapalı kaplarda % 7-20 rutubette +40C de muhafaza edilmelidir Tohum Ekim Zamanı Fidanlıkta tohum ekim zamanı, birçok faktöre bağlıdır. Ekilecek tohumların özelliklerine, katlamaya veyahut diğer ön işlemlere ihtiyaç duyup duymamasına, mevsimin iklim şartlarına ve fidanlığın iş kapasitesine bağlı olarak değişebilir. Sedir, göknar, kayın gibi türler ile çimlenme zorluğu bulunan sert kabuklular (ceviz, badem, meşe, ligustrum vs.) ile saklama zorluğu bulunan atkestanesi ve kestane tohumları, katlamaya alınmayacaksa mutlaka sonbaharda ekilmelidir. Kayın tohumlarının rutubet miktarı %30 un altına düşürülmemelidir. Ocak ve şubat aylarında kayın tohumları -5 ºC sıcaklıkta ekim zamanına kadar bekletilebilirler. Kayın tohum ekim zamanında bir hafta önce bir hangarda beton üzerine serilerek devamlı sulama yapılır ve kürekle zaman zaman karıştırılır. Bu şekilde bir ön çimlenme meydana gelir. Kök uçları beyazlıklar halinde görülmeye başladığında tohumlar ekilmelidir Çimlenme Engeli ve Bu Engelin Giderilmesi Olgun tohumun kabuk, endosperm, meyve eti, embriyo gibi faktörlerden bir veya birkaçının etkisi ile çimlenmenin gecikmesi durumudur. Çimlenme engelleri başlıca dört sebepten ileri gelir: -Kabuk: Kabuk sert olduğu taktirde suyun ve oksijenin girişine engel olur. Bu durum Ceviz, Badem, İğde, Yalancı Akasya, Sofora, Gladiçya, Katır Tırnağı gibi tohumlarda var- 212

13 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ dır. Tohumun ekilme zamanı ve diğer uygulanacak metodlarla kabuk sertliği giderilir. (Sülfürikasit, sıcak su, çizikleme vb.) -Endosperm: Bazı türlerde endosperm sertliğinden dolayı besin maddelerinden yararlanma mümkün olmamaktadır. Bu türlerin başında Ihlamur gelmektedir. Soğuk ve ıslak ön işlemle giderilir. Ayrıca Ihlamur tohumu toplanır toplanmaz ekilirse herhangi bir işlem gerektirmez. -Meyve Eti: Bazı türlerde meyve etinde veya endosperm içinde bulunan bazı maddeler çimlenmeye engel olucu etki yaparlar. Çimlenme engellerinden dolayı pratikte bu tür tohumların(üzümlü, çekirdekli meyveler vs.) et kısmını veya meyveyi saran tabakayı ezerek, parçalayarak tohumdan sıyırmak ve bol su ile yıkamak gerekmektedir.(örneğin Mahlep, İğde) -Embriyo: Embriyonun gelişmemiş olmasından(pinus cembra) veya embriyonun dinlenme ihtiyacından(meşe, Dişbudak, Gürgen, Akçaağaç) ileri gelen çimlenme engelidir. Soğuk ve ıslak ön işlemle bu engel giderilir. Karaağaç tohumu ise, ilkbaharda toplanır toplanmaz hemen ekilmelidir. Tohum ekimleri, mahalli iklim şartlarına ve tohumların biyolojik özelliklerine göre sonbaharda erken çimlenmeye sebebiyet vermeyecek şekilde geç, ilkbaharda ise, toprağın çalışmaya elverişliliği oranında ve geç donlardan zarar görmeyecek şekilde erken yapılmalıdır Ekim Derinliği Tohumlara verilecek ekim derinliği, tohumun büyüklüğüne, toprağın tekstürüne, ekimin ilkbahar veya sonbaharda yapılacağına göre değişebilir. Her ne kadar büyük tohumlar küçük tohumlara nazaran daha derine ekilebilirse de derin ekim genellikle Damping-off mantarlarının zararını artırmakta ve fidelerin toprak üstüne çıkmasını zorlaştırmaktadır. Ekim derinliği, hafif kumsal topraklarda, killi ağır topraklara nazaran 1/3 nispetinde daha derin olabilir. Zira bu gibi topraklarda çimlenen tohumlardan çıkan fideciklerin toprak sathına çıkışları daha kolaydır. Tecrübeler sonbahar ekimlerinin, ilkbaharda yapılan ekimlere nazaran daha derin yapılması gerektiğini göstermiştir. Zira bu suretle muhtemel don atmaları veya rüzgâr erozyonu ile tohumların açıkta kalmaları önlenmiş olur. Genel bir kural olarak denilebilir ki; Bir tohuma verilecek derinlik, tohumun kalınlığının 3 katı kadar olmalıdır Tohum Ekimi Orman ağacı tohumları, fidanlıkta daha önce hazırlanan ekim yastıklarına elle veya makine ile ekilir. Orman fidanlıklarında, çizgi ekimi uygulanmaktadır. Çizgi ekiminde, çizgi aralıkları, ibrelilerde cm. yapraklı türlerde cm dir. Her bir yastıkta, ibreliler için 7 adet, yapraklı türler için 5 adet çizgi açılır. Kullanım amacına göre yastıktaki fidan sırası 3 adede düşürülebilir. Çizgiler, yastık üzerine bir merdane vasıtasıyla ya da daha ekonomik şekilde bir mibzerle açılır. Açılacak çizgiler, yastık boyunca düz ve aynı derinlikte olmalıdır. Tohumlar, açılan bu çizgilere ya elle(bilhassa iri tohumlar) veya ekim mibzeriyle ekilir. Ekilecek tohum miktarının beher birim için (m 2, m) önceden belirlenmiş olması lazımdır. Burada dikkat edilecek önemli bir husus, tohum sıklığının her tarafta aynı ol- 213

14 BAHÇIVANLIK EL KİTABI masıdır. Mibzerle ekimlerde, arada tohum atılmayan boşluklar olursa, buralara elle tamamlama yapılmalıdır Ekim Tekniği Tohumlar ya sıcak ve soğuk camekanlar, seralar gibi kapalı yerlerde veya açık alanlarda ekilir. Açıkta tohum ekme için yer seçimi çok büyük önem arz eder. Böyle bir yerde aranan özellikler; Hafif eğimli iyi drenajlı, dondan korunmuş olmalı, Güneye bakan, çimlenmeyi hızlandırıcı sıcak bir yer olmalı, Rüzgardan korunmuş olmalı, böylece yastıkların su kaybı önlenmiş olur, toprakta sıcaklı düşmeleri sağlanırken gelişme teşvik edilmiş olur. Oysa bunun aksi halde fideler kavrulur. Acer palmatum (büyük yapraklı Akçaağaç) ta olduğu gibi. Ekimler sıcak veya soğuk camekan ve seralarda veya plastik tünellerde hazırlanan yastıklara yapılabildiği gibi tahta veya plastik kasa veya kaplardada yapılabilir. Yastık ve kaplarda çimlendirme ortamı olarak, buhar veya kimyevi yoldan strerilize edilmiş, zararlı böcek veya mantarlardan temizlenmiş toprak, ekilecek türe uygun karışımlar hazırlanır. Çimlendirme ortamı olarak kum ve perlit karışımları da kullanılabilir. Ekim yöntemi, çok küçük tohumlarda, tohumun kum veya testere talaşı gibi materyallerle karıştırılarak yeterli seyreklikte ortam alanına ekilmesi şeklinde uygulanır. Tohumlar belli belirsiz hafif bir kapama materyali ile biraz örtülür veya hiç örtülmez. Bunlarda sulama, kasa bir su havuzuna batırılarak alttan rutubet almak suretiyle yapılması daha faydalı olur. Zira isten sulama bu küçük ve hafif tohumları dağıtabilir. Ekilen tohumların üzeri tohum çapının 2-4 katı kalınlıkta hafif bir örtü materyali ile örtülür ve düz bir tahta ile hafifçe bastırılır. Bu örtü veya kapatma materyali ince elenmiş toprak, gübre, humus veya torf karışımı olabilir, böylece tohumlar rutubetli tutulmuş olur. Tohum tavası Fidan parseli Ekimden sonra kasalar veya kaplar çok ince delikli süzgeçle veya ince su püskürten pompalarla sulanır. Kök sistemi geliştikçe sulama yavaş yavaş azaltılır. Çimlenen ve gelişen genç fidelerin kasaları yavaş yavaş daha serin ve aydınlık yerlere götürülerek dış şartlara alıştırılmalıdır. Fide ekim kasalarında elle tutulabilecek büyüklüğe yani 5-8 cm boya ulaştığı veya 2-4 yaprak oluşturduğu zaman alınıp şaşırtma kasalarında daha geniş aralıklarla (2,5-5 cm) 214

15 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ dikilir. Kasalar birkaç gün serin ve gölge bir yerde tutulur ve itina ile sulanır. Buralarda 7-10 gün, açık alana çıkmak için intibak devresi geçiren fidanlar mümkün olduğunca daha fazla miktarda kendi topraklarıyla tarla veya parsele alınır veya doğrudan bahçeye dikilir. Dikimden hemen sonra can suyu verilir. Tarlada Yetiştirilmiş Dış Mekan Süs Bitkileri Torbalarda Dış Mekan Süs Bitkisi Üretimi Çıplak köklü şimşirler Rutbollu ibreliler Tarlada Gürgenler 215

16 BAHÇIVANLIK EL KİTABI 4. VEJETATİF ÜRETME TEKNİĞİ Süs bitkileri üretiminde temel üretim şekli vejetatif üretimdir. Vejetatif üretme, çelik, kök sürgünü, yaprak, yumru ve rizom gibi vejetatif bitki kısımlarından alınma parçalarla yapılan üretme şeklidir. Bazı bitki türlerinde de çimlenme engeli yüzünden tohum çimlenmesi bir iki yıl sürebilir. Bunlara bir süre çimlenme engelini giderici işlemler uygulamak gerekli olabilir. Bu durumda bunlar, bir tür çelikle çok daha kolay üretilebilir. Bu çeşit vejetatif yollarla üretilen yeni bitkiler, bu bitki kısmının alındığı ana bitkiye kalıtsal nitelikleriyle tıpatıp benzer bitkilerdir. Vejetatif Üretme 4 Temel Üretme Metodunu İçermektedir: Çelikle Üretme Aşı ile Üretme Daldırma ile Üretme Diğer Vejetatif Üretme Yolları 4.1. Çelikle Üretme Tekniği Çelikle üretme tekniği, üretilecek bitkiden alınan ve çelik adı verilen bir gövde, kök ve yaprak parçası ile yeni bir bitki oluşturma tekniğidir. Özellikle daimi (herdem) yeşil ve yarı daimi yeşil yapraklı türlerin hemen hemen hepsinde tohumla üretme zaman aldığı ve buna rağmen istenilen nitelikler çoğunlukla sağlanamadığı için bu türler ekseriyetle çelikle üretilirler. Genel olarak çeliklerin köklendirilmesinde köklendirme ortamı da özellikle güç köklenen türlerin çeliklerinde büyük önem taşır. Köklendirme ortamları olarak toprak, kum, yosun, perlit, su kullanılmaktadır. Toprak ortamları içinde balçıklı kum toprakları daha iyi ve kaliteli bir köklenme sağlar. Kum ortamları da saf olarak çeliklerin köklendirilmesinde büyük ölçüde başarıyla kullanılmaktadır. Özellikle porsuk, ardıç ve mazı gibi daimi yeşil cinslerde kum en uygun köklenme ortamıdır. Ancak nemli tutulması için devamlı sulama gerekir. Yosun köklendirme ortamları ise kumun aksine ortamın su tutma kapasitesini arttırır. Çeşitli oranlarda kumla karıştırarak en iyi bir köklenme ortamı sağlanabilir. Perlit gibi ortamlar da türlere göre çeşitli irilikte kullanılarak iyi rutubet Çelikle üretme yöntemleri çok çeşitlidir. Genel olarak bunlar: Gövde Çelikleriyle Üretme Yumuşak çelikle üretme Yarı odunlaşmış çeliklerle üretme Odun çelikleriyle üretme Kök Çelikleriyle Üretme 216

17 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ Yaprak Çelikleriyle Üretme Yaprak-Tomurcuk Çelikleriyle Üretme şeklinde gruplandırılabilirler. Gövde Çelikleriyle Üretme Yumuşak (yeşil) Çelikle Üretme Odunsu bitkilerin henüz odunlaşmış olan taze ilkbahar sürgünlerinden hazırlanan yumuşak çelikler birçok süs bitkisinin üretiminde kullanılır. Uygun çelik alma zamanı konusunda eğer sürgünlerin ucu henüz çok taze ise bunlardan alınacak çeliğin kolayca çürüyeceği dikkate alınmalıdır. Bu itibarla özellikle hızlı büyüyen yumuşak, gevrek sürgünler arzu edilmez. Yumuşak veya yeşil çelikler daha çabuk ve daha kolay köklenir. Yumuşak çelikler daima yapraklı olarak, türlere göre değişmekle beraber 5-12 cm boyunda, genellikle 2-3 boğumlu olarak hazırlanır ve kesim son boğumun hemen altından yapılır. Çelik alımı ve kesimi sabah erken saatlerde yapılarak alınan çelikler hemen nemlendirilmiş çuval veya yosun içine nemli ve serin bir yere alınmalıdır. Çeliklerin birkaç dakika bile olsa güneş altında kalması çok zararlıdır. Onları taze tutma amacıyla su içinde tutma veya suya batırma ise önerilmez. Kesilen çeliklerin hemen dikilmesi gerekir. Dikim aralıkları türlere ve yaprak büyüklüğüne göre değişmekle beraber yaprak kenarları birbirine hafifçe değecek şekilde dikim aralıklarının ayarlanması en iyi yol olur. Çizelge 2. Yumuşak (yeşil) gövde çeliği ile üretilebilen türlerin bazıları Açelya Ceptalanthus Genista Philadelphus Acer saccarum Cercidiphyllum Helesia Physocarpus Akebia Cercis Hedera Populus (köklenme zor) (daha çok sert çelikle) Amorpha Chamacyparis Hibiscus Potentilla Ampelopsis Cionanthus Hydrangea Prunus (erik kiraz) (ortanca) Aralia Clematis Hypericum Robinia Aronia Clethra İndigofera Rosa (serada her zaman) Baccharis Colutea Jasminum (serada) Salix Berberis Cornus Kerria Sorbaria Budleia Corylopsis Kokwitzia Spiraea Buxus Cotoneaster Laburnum Staphylea Callicarpa Crataegus Lespedeza Symphoricarpos Calluna Deutzia Ligustrum Syringa Calycanthus Diervilla Liquidambar Tamarix (köklenme güç) Campsis Diospyros Liriodendron Ulmus 217

18 BAHÇIVANLIK EL KİTABI Caragana Elaeagnus Lonicera Vaccinium Caryopteris Eonymus Magnolia Viburnum (herdem yeşil) Ceanothus Exochorda Malus Vitis (çiçek elemanları) Cedrus Forsythia Morus Weigela Celastrus Gaylussacia Phillodendron Yarı Odunlaşmış (odunsu) Çeliklerle Üretme Yarı odunlaşmış çeliklerle üretme yöntemine orman gülleri, camelia lar, herdem yeşil açelyalar örnek olarak verilebilir. İğne yapraklı türler olarak ta porsuk, cryptomeria ve ardıçlarda da bu tip üretme söz konusu olmaktadır. Bu tip çelikler, yumuşak çelikten bir ölçüde olgunlaşmış ve kısmen de sertleşerek odunlaşmaya yönelmiş olmaları ile farklılık gösterir. Dolayısıyla bu çelikler, sert çeliklerden de onlar gibi tamamen odunlaşmış olmamaları ile ayrılırlar. Bu çelikler büyüme mevsiminin sonlarına doğru sürgünler kısmen odunlaştığında alınır. Genellikle Ağustos ayı ve kısmen de Eylül başları bu konuda en uygun zamandır. Yarı odunlaşmış çelikler, tepe kısmındaki yapraklar bırakılmak ve dip kısmındakiler koparılmak suretiyle, türlere ve diğer koşullara göre 7,5-15 cm boylarda hazırlanır. Çeliklerin diplerinin çakı veya jiletle odun ve kabuk kısmından çiziklenmesi veya yaralanması da köklenmeyi teşvik etmektedir. Sert Odun Çelikleriyle Üretme Bir yaşında tamamen olgunlaşmış ve odunlaşmış sürgünlerden elde edilen çeliklere denir. Sert çelikle üretim yöntemi daha çok kışın yaprağını döken türlerle iğne yapraklılarda kullanılır. Bu çeliklerde köklenme süresi 1 aydan 1 yıla kadar, hatta ikinci yıla da sarkarak zaman alır. Geç ilkbahar veya erken kış, çelik alımları için uygun zamandır. Çelikler 1 yaşındaki dal kısımlarından alınmalıdır. Çeliklerin uzunluğu gözlerin sayısına göre cm uzunluğunda olmalıdır. Çeliklerin eşit uzunlukta alınması da önerilmektedir. Kuvvetli ve orta kalınlıkta dallar en uygundur. Çelikler tabanda gözün hemen altından kesilirse köklenme daha fazla olur. Çeliğin üst kısmı da fazla koltuk kısmı kalmaması için en üst gözün hemen üstünden düz veya daha iyisi eğimli olarak kesilir. Dikimlerde çeliğin en az iki gözü toprak altında kalmalıdır. Köklendirilmiş sert çelikler için bir vejatasyon periyodu yeterli ise de ağır gelişen türlerde bu süre 2-3 yıllık bir zaman alabilir. Kök Çelikleri İle Üretme Köklerden alınan parçalarla yapılan üretme olan kök çelikleriyle üretme çok kullanılan bir üretme yöntemi değildir. Eğer bir bitki türü doğal şartlar altında kolayca kök sürgünü verebiliyorsa bu bitki kolaylıkla kök çelikleriyle üretilebilir. Küçük gevrek köklü bitkilerde, kök çelikleri oldukça kısa (2,5-5 cm) alınabilir. Hazırlanan çelikler üretim ortamına ekseri yatay olarak yerleştirilir ve üzerleri 1-1,5 cm kalınlıkta ince toprak veya kumla kapatılır. İyice sulanır ve üretme ortamının kuru- 218

19 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ maması veya rutubetini iyi muhafaza etmesi için üzeri camla kapatılır. Başlıca türler: Ailanthus (Kokarağaç), Aesculus (at kestanesi), Albizzia (pasa bıyığı), Calycanthus (Kadeh çiçeği), Cydonia japonica (süs ayvası), Daphne, Dex (Papaz külahı, Lagerstromia (Oya ağacı), Rhododendron (Orman gülü), Rhus (Sumak), Robinia (Yalancı akasya), Sringa (leylak), Wisteria (Mor salkım)... Kökten alınan çiçeklerin boylan, gevrek yapıda olanlarda 3-5 cm., etli yapıda olanlarda ise 5-8 cm. dir. Yaprak Çelikleri İle Üretme Yaprak çelikleri ile üretme bir yapraktan yeni bir bitkinin üretilmesi yöntemidir. Yaprak çeliklerinin başarılı bir köklenme yapabilmesi için ºC lik hava sıcaklığı ile, nemli bir hava, bol ışık ve nemli iyi havalanan süzek bir köklendirme ortamı aranır. Yaprak çeliği ile üretmenin sera üretme çalışmalarında geniş bir kullanım yeri vardır. Başlıca türler: Afrika menekşeleri, Sansevieria (Sansavarya), Eeheveria (Acı dülek), Crassus, Sedum (Dam koruğu), Camelia, Ficus elestica (kauçuk) gibi süs ve saksı bitkilerinden ibarettir. Yaprak çelikleriyle üretmenin karakteristik bir örneğini de Peygamber kılıcı vermektedir. Bunlarda yapraklar 7,5-10 cm boylarında kesilerek çelikler alınır. Çeliklerin uzunluklarının 3/4 lük kısmı üretme ortamına (kuma) gömülür. Alt uçtan kökler ve yeni bir bitkiyi oluşturan sürgün gelişir. Yaprak-Göz Çelikleriyle Üretme Bu tip çelikler bir yaprak ayası, yaprak sapı, koltuk altı gözü veya bir göz ile küçük bir gövde parçasından oluşur. Bunu için yaprak, bir göz içeren bir miktar gövde veya dal parçasıyla birlikte alınır ve köklendirilir. Çelik, Çelikler genellikle temmuz-eylül arası alınabilir. Çelikle üretmede köklenme süresi boyunca ihtimamlı bir bakım gerekir. Sulama en başta gelen bakım tedbiridir. Sulama, çeliklerin diplerini oymayacak şekilde ince süzgeçler veya sisleme ile yapılır Aşıyla Üretme Teknikleri Aşıyla üretme, üretilmesi istenilen bitkinin bir parçasını, kökünden faydalanılmak istenilen başka bir bitki ile kaynaştırarak tek bir bitki olarak geliştirme tekniğidir. Bitkinin toprak üstü kısmını yani gövde ve dallarını oluşturmak üzere asıl üretilmesini istediğimiz bitkiden alınan kısma kalem veya göz denir. Bunlarda kalem, üzerinde birkaç uyur göz bulunan bitki parçasıdır. Bu parçanın göz olarak alınması halinde bir tek gözden oluşan ve sürgünden alınan üretken bir parça söz konusudur. Yeni bitkinin kök kısmını oluşturacak olan kısmına ise anaç veya altlık denir. Böylece kalem veya göz anaçla birleştirilmek üzere anaca aşılandığı zaman anaç kökü oluştururken, kalem veya göz de sürerek yeni bitkinin gövde ve dallarını oluşturur. Böylece aşı canlı iki ayrı bitki dokusu kaynaştırılarak tek bir bitki halinde geliştirilmesi tekniğidir. Aşılama yöntemleri iki ana metottan oluşur. Birincisi kalem aşısı ikincisi ise yalnız bir göz içeren sürgünün kullanıldığı göz aşısı dır. 219

20 BAHÇIVANLIK EL KİTABI Bir aşının tutmasını etkileyen faktörler Uyuşma: Bitkiler botanik akrabalık ilişkileri bakımından birbirlerine ne kadar yakın olurlarsa uyuşma şansı o kadar fazla olur. Bitki türleri: Aşıda başarı türlere göre de değişmektedir. Bazı türlerde aşılama başarısı düşüktür. Örneğin meşeler, kayınlar çok güç aşılanır. Anaç kaliteli, kuvvetli ve genç fidan olmalıdır. Anacın tohumdan yetişmiş olması ekseri diğer vejetatif yollardan üretilmiş fidanlardan olmasına nazaran çoğu türlerde daha çok tercih edilir. Kalemler uygun zamanda alınmalı ve aşı uygun zamanda yapılmalıdır. Genelde kalem aşıları için yaz aşısı dışında en başarılı aşı zamanı ilkbaharda anaçla kök faaliyeti başlarken fakat kalemde gözler henüz uyku durumundayken yapılan aşıdır. Kalemin kambiyumu ile anacın kambiyumu yani kabuk ile odun arasındaki üretken ince doku mümkün olduğunca sık bir şekilde üst üste gelmelidir. Böylece kaynaşma çabuk olur. Aşı yeri süratle uygun bir macunla kapanmalıdır. Bu suretle aşı yerinde kuruma ve çeşitli enfeksiyon tehlikeleri önlenmiş olur. Birçok durumda macunlamadan önce her iki parçanın sık bir şekilde lastik, plastik veya rafyadan oluşan bir bantla sarılması gerekir. Aşıdan sonra anaçtan çıkan sürgünler tedricen azaltılmalıdır. Üretilecek türe ve koşullara uygun aşılama yöntemi iyi seçilmelidir. El becerisi ve tecrübesi yeterli olan bir kimse tarafından aşılama yapılmalıdır Kalem Aşısı Veya Bindirme Aşı Taze kesilmiş anaçla, taze kesilmiş kalemin kambiyum bölgelerinin üst üste gelecek şekilde sıkıca temas ettirilerek anaç ile kalem arasında bir bağlantı kurulması ile yeni bir bitki meydana gelir. Bu aşılara kalem aşısı adı verilir. Metot en basit ve yaygın yöntemlerden biridir. Esas olarak bu yöntemde anaç ve kalemin aynı kalınlıkta olması aranır. Uygulamada anaç ve kalemde birbirine denk uzunluk ve şekilde birer kesit oluşturulur. Kesitin keskin bir aşı bıçağı ile bir kerede açılması düz ve pürüzsüz bir satıh sağlayarak başarı oranını artırır. Sürgünler zayıf olsa da kesim satıhları en az 3 cm uzunlukta olmalıdır. Her iki kesim yüzeyi birbirine intibak edecek şekilde kalem anacın üstüne oturtulur ve bir lastik rafya ile bağlanır. Müteakiben de macunlanır. Dipçikli aşı: 6 mm ile 1,2 cm çapında küçük anaçların aşılanmasında kullanılır. Bu aşının yapılabilmesi için anacın ve kalemin aynı kalınlıkta olması gerekir. Bu aşıda kalemde anaçta aksi yönlerde olmak üzere 2,5-6 cm uzunluğunda pürüzsüz bir kesim yapılır. Bu kesitin üzerinden birer dilcik kesilir ve bundan sonra anaç kalemin dilleri birbirinin içine sokulur. Yanaştırma aşı: İki serbest bitkinin yine kendi köklerini muhafaza edecek şekilde her birinin gövdesinde oluşturulan çeşitli tipte kesim satıhları meydana getirerek bunları üst üste getirecek tarzda her iki bireyi birbirine yanaştırarak uygulanan bir aşılama yöntemidir. Yarma aşı: Bu aşı genellikle tepe seviyesinde yapılır. Bunun için anaçta kalem kalınlığına denk yükseklikte tepe sürgünü kesilerek atılır. Bu kısımda ibre ve yapraklar temiz- 220

21 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ lenir. Bundan sonra kesitin ortasında kalemi oturtacak şekilde ve uzunlukta tepe sürgünü boyunca uygun derinlikte bir yarık oluşturulur. Diğer taraftan aynı kalınlıkta kalem de kama şeklinde iki yüzü kesilerek hazırlanır. Müteakiben anaçta açılan yarığa kalem kama şeklinde oturtularak aşı tamamlanır. Çeşit değiştirmelerinde bu metodun kullanılması, 2,5-10 cm çapındaki dalların odunu oldukça düz yarılabilen düzgün odun dokulu türlere uygulanmasıyla olur. Kabuk Aşısı: Bu aşı çabuk yapılır ve basittir. Özel ekipmana gerek göstermez ve çapları 25 cm dan 30 cm kadar kalın dallarda yapılabilir. Anaca su yürüyüp kabuğun odundan kolaylıkla ayrılabildiği bir zamanda yapılır. Kabuk aşısı çeşitli tiplerde olmaktadır. Bunlardan belli başlı bir tip, anaçta kabuk üzerinde uzunluğuna bir kesim yapılarak çizginin her iki yanındaki kabuğun odundan biraz ayrılması, hazırlanan kalemin bu araya sokulması şeklinde olur. DİLCİKLİ AŞI YAPILIŞI 221

22 BAHÇIVANLIK EL KİTABI KAMELYADA YARMA AŞININ YAPILIŞI 222

23 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ 223

24 BAHÇIVANLIK EL KİTABI HİBİSCUS (HATMİ AĞACININ KENAR AŞISININ YAPILIŞI) 224

25 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ Göz Aşısı Metotları Üzerinde bir göz veya tomurcuk bulunan küçük bir kabuk parçasından alınan bir kalem kullanılarak yapılan aşılama yöntemine göz aşısı denir. Bu suretle bir bireyden çok sayıda aşı materyali alma olasılığı vardır. Nadide, kıymetli bireylerin üretilmesinde ekonomik ve kolaylıkla uygulanabilecek bir yöntemdir. Sürgün göz aşıları ve uyuyan gözde yapılan durgun göz aşıları olarak ikiye ayrılır. Sürgün Göz Aşıları : Sürgün göz aşılarında anaca yerleştirilen göz, aşının yapıldığı yıl içinde sürgün verir. Bu aşılar erken sürgün göz aşıları ve geç sürgün göz aşıları olmak üzere iki zamanda gerçekleştirilir. Erken sürgün göz aşılarında kalem yani göz, tomurcuklarda henüz bir kabarma görülmeden haldeyken alınır. Bu aşılar ilkbaharda anaç gelişmeye ve özsu yürümeye başlayıp kabuk kolaylıkla ayrıldığında açık alanda yapılır. Geç sürgün aşıları ise genellikle daha geç yani Haziran ayının ilk yarısında yapılır. Bu aşılarda yara hemen kapanır ve aşı iki hafta içinde tutar. Uyuyan Gözde Yapılan Durgun Göz Aşıları : Bu yöntem Temmuz-Eylül arası periyotta yapılır. Uyuyan göz aşısında gözler bitkinin dış tarafında bulunan kısa ve yavaş büyüyen sürgünler dışında aynı yılın iyi oluşmuş ve olgunlaşmış kuvvetli sürgünlerinden alınır. Göz aşıları içinde basit ve etkin oluşu nedeniyle en çok bilinen ve en çok kullanılan bir yöntemde T aşısı yöntemidir. Bu aşı özellikle güllerin ve bir çok süs çalılarının üretilmesinde kullanılır. Önce anaç üzerinde tercihen anacın alt tarafından iki nod arasında 2,5 cm kadar uzunlukta dikey bir kesim yapılır. Bunu T şeklini verecek şekilde bir yatay kesim takip eder. İki kabuk dilimini kaldırmak için aşı çakısı hafifçe çevrilir. Sonra alttaki göz, gözün sadece yaprak sapı açıkta kalacak şekilde yukarıdan aşağı kabuk arasına sokulur ve lastik veya rafya ile bağlanır. Aşı yaklaşık 2 hafta içinde tutar.anaç yaz sonunda veya sonbaharda aşının üstünden kesilerek uzaklaştırılır. 225

26 BAHÇIVANLIK EL KİTABI GÖZ AŞISI YAPILIŞI 226

27 SÜS BİTKİLERİ ÜRETİM TEKNİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ 4.3. Daldırma ile Üretme Teknikleri Bitkinin herhangi bir kısmının ana bitkiden ayırmadan köklendirilmesini sağlayarak sonradan ayırmak suretiyle yapılan üretme metodudur. Çeklikle köklendirilmesi zor olan türlerin süs bitkileri, çalılar ve ağaçların üretiminde kullanılır. İyi bir kök gelişimi olması için daldırma ortamı iyi gübrelenmeli ve nemli tutulmalıdır. Çelikle üretmeye nazaran daha başarılıdır. Daldırma Tipleri Uç Daldırması: Sürgünün 8-10 cm toprağa daldırılıp, uç kısmının dışarıda kalacak şekilde toprakla örtülmesiyle yapılır. Adi Daldırma: Daldırılacak dallar bir yıllık sürgünler olmalı ve mümkün olduğu kadar anacın kolay bükülebilen alt dallarından alınmalıdır. Sürgünlerin ucu cm toprak yüzeyinde kalacak şekilde sürgünlerin kavis verilerek toprağa daldırılmasıdır.ilkbaharda daldırılan sürgünün toprak altında kalan kısmında yaz boyunca kökler meydana gelir. Kesim ve söküm sonbahar yada ertesi yıl ilkbaharda yapılır. Hava Daldırması: Dalın toprağa batırılması yerine toprak yada yosun dolu bir örtü dala sarılıp köklenmesi beklenir. Bu iş ya ilkbaharda tamamen olgunlaşmış bir yıllık dallar üzerinde yapılır veya bu iş için yaz sonunda tam olgunlaşmamış dallar kullanılır. Yöntem çeşitli şekillerde uygulanır. Hangi şekilde olursa olsun önce köklenmesi istenen dallar veya sürgünler üzerinde dalın ucunun cm altından halkalama yarma veya yukarı doğru çizikleme suretiyle yaralar açılır. Sonra bu yara etrafına hafif nemlendirilmiş yosun, turba vb. köklendirme ortamı sarılır, ince bir polietilen plastik örtüyle tamamen kapanacak şekilde örtüldükten sonra örtünün iki ucu sıkıca kapatılıp bağlanır. Köklendirme ortamının nemli tutulması metodun başarısında önemli etkendir. Yeterli bir köklenme meydana geldikten sonra bu köklenen sürgün veya dal anaçtan ayrılarak bir saksıya alınır. Tepe daldırması: Adi daldırma yapılamayan türlerde uygulanır. Bir yıl önce dikilen bitkiler, kök boğazlarının 5-10 cm üstünden gövde kısmı kesilerek, bitki mümkün olduğu kadar sürgün vermeye zorlanır. Sürgünler 8-10 cm boya gelince (mayıs ayında), her sürgünün boğazı yüksekliğinin yarısı kadar toprak yığılarak doldurulur. Sürgünler cm ye gelince ikinci bir boğaz doldurması yapılır. Bu işlem sürgün- 227

28 BAHÇIVANLIK EL KİTABI ler 45 cm ye ulaşınca yine üçüncü ve son defa tekrarlanır. Anaçta boğazı doldurulan sürgünler köklendikten sonra mümkün olduğu kadar dipten kesilerek ana bitkiden ayrılırlar ve parsellere dikilirler, yani şaşırtılırlar. Hendek daldırması: Kök yapma ve sürme yeteneği yüksek olan bazı anaç bitkilerin dalları, bütün uzunluğu boyunca açılan hendeğe yatırılarak üzeri toprakla örtülür ve sürgün vermesi teşvik edilir. Sürgünler diplerinde meydana gelen köklerle birlikte kesilerek anaçtan ayrılır ve ayrı birer bitki olarak şaşırtılırlar. 5.FİDANLIK VE SERA İŞLETMECİLİĞİNDE YER SEÇİMİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN BAŞLICA KONULAR Fidanlık sahasının büyüklüğü her ne kadar yıllık fidan ihtiyacı, fidan yaşı, fidanların şaşırtılıp şaşırtılmayacağına bağlı ise de fidanlık tipiyle de ilgilidir. Fidanlık yeri yetiştirilmesi istenen türlerin doğal yetişme ortamı isteklerine uygun bir yer olmalıdır. Fidanlık yerinin geçmişi hastalık ve haşarat yönünden iyi bilinmelidir. Fidanlık arazisinin çevresinde herhangi bir çevre kirleticisinin olmaması gerekir. Düz sahalar makineli çalışmalara olanak sağlar ve sahada daha eşit sulama yapılabilir. Alanın iklim bakımından ılıman, vejetasyon periyodu uzun, yağışları arzulanan miktar ve dağılımda olan sıcaklık düzensizlikleri, kuvvetli don etkileri olmayan, yüksek hava rutubeti aşırıya kaçmayan bir yer olması fidan yetiştirmenin en önemli klimatik koşullarını oluşturur. Toprak ve su koşulları Fidanlık toprak derinliğinin cm olması idealdir. Fidanlık için toprağın hafif olması idealdir. Ağır killi topraklar fazla su tuttuğundan soğuk olur ve güç ısınır. Toprak yüzeyinden itibaren 50 cm derinliğine kadar olan kısımda taş ve çakıl bulunmamalıdır. Taban suyu yüksekliği de fidanlık seçiminde önemlidir. Taban suyunu fazla miktarda tuz içermesinin de büyük sakıncaları vardır. Yakınında ve içinde yeterli, ucuz ve istenen özelliklerde su bulunan fidanlıklar tercih edilmelidir. Fidanlıkların su kaynakları nehir, çay, dere olmak üzere her türlü akarsular, kuyular gibi her türlü su kaynağı olabilir. Seralarda uygun bir yer seçilmemişse yalnız verim ve kalite düşüklüğü değil giderlerin yüksekliği de işletmenin verimli çalışmasına olanak vermez. Seralara verilecek yön de o bölgenin iklim koşullarına göre olur. Güneşlenmenin az olduğu soğuk ve kuzey yörelerde doğu batı doğrultusu daha büyük önem taşırken güneş ışınlarının fazla olduğu güney ve sıcak yörelerde kuzey güney doğrultusu tercih edilmelidir. 228