Trakya Bölgesinde Yetiştirilen Bazı Arpa (Hordeum vulgare L) Çeşitlerinin Verim ve Verim Unsurları İle Bazı Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi

Transkript

1 U. Ü. ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 2007, Cilt 21, Sayı 1, (Journal of Agricultural Faculty of Uludag University) Trakya Bölgesinde Yetiştirilen Bazı Arpa (Hordeum vulgare L) Çeşitlerinin Verim ve Verim Unsurları İle Bazı Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi İrfan Öztürk 1, Remzi Avcı 1, Turhan Kahraman 1 1 Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Edirne e-posta: irfanozturk@hotmail.com Özet: Trakya bölgesinde üretimi yapılan bazı arpa çeşitlerin yer aldığı bu araştırma; 2003 ve 2004 yıllarında 2 yıl süreyle Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme tarlasında, tesadüf blokları deneme desenine göre yürütülmüştür. Denemede 6 arpa çeşidi materyal olarak kullanılmıştır. Denemede, tane verimi, bitki boyu, başaklanma ve olgunlaşma gün sayıları ile bin tane ağılığı, hektolitre ağırlığı, protein oranı ve 2,5 mm elek üstü değerleri incelenmiştir. Ele alınan özelliklerden dane verimi dışındaki tüm özelliklerde yıl x çeşit etkileşimi önemli veya çok önemli bulunmuştur. Elde edilen sonuçlara göre; Bolayır arpa çeşidi diğer çeşitlerden daha verimli olmuştur. İncelenen özelliklerde Bolayır çeşidinin erkencilik ve bitki boyu yönünden de bölgeye uygun olduğu görülmüştür. Yüksek bin tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığına da sahip olan çeşit, düşük protein oranı ile maltlık özelliği iyi olan Angora çeşidine yakın özellik göstermiştir. Tane verimi ile olgunlaşma gün sayısı ve bin tane ağırlığı arasında olumlu ve önemli korelasyon bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Arpa, çeşit, verim, kalite. Determination of Some Barley (Hordeum vulgare L.) Varieties on Yield and Yield Component with Some Quality Traits Growing in Trakya Region Abstract: The objective of this research was to determine yield, quality and related parameters of some barley cultivars grown in Thrace Region during 2003 and 2004 growing seasons. In the research, six different cultivars were used with according to experimental design in completely randomized blocks with four replications. Grain yield, plant height, days for heading, days for maturity, 1000-grain weight, hectoliter weight, protein ratio and 2,5 mm sieve ratio were investigated. All examined characters were significant found year x variety interaction except grain yield. According to the results, cultivar Bolayır produced a higher yield compared to other cultivars. Bolayır variety according to earliness and plant height was found which adaptable for the region. Bolayır had higher thousand kernel weight and test weight, also had low protein value with Angora variety. Bolayır was superior to other cultivars in terms of both yield and quality. It was determined that there were significant or more significant and positive correlation with grain yield and maturating days and thousand kernel weight. Key Words: Barley, variety, yield, quality. 59

2 Giriş Arpa, Türkiye de 3,6 milyon hektar ekim alanı ve 9,5 milyon ton üretimi ile tahıllar içerisinde buğdaydan sonra ikinci sırada yer alan ve üretimi yıldan yıla artış gösteren önemli bir kültür bitkisidir (Anonim, 2006). Türkiye nin de önemli gen merkezlerinden biri olduğu ve tane ürününün % 90 ı ve sapının büyük bir kısmının hayvan beslenmesinde, geri kalan kısmının ise malt endüstrisinde kullanılan arpa 262 kg/da verim ile ülkemiz tarımında önemli bir yere sahiptir (Anonim, 2006). Trakya bölgesinde, ortalama olarak ha lık bir alanda arpa ekimi yapılmaktadır. Son yıllarda bölgedeki arpa ekim alanlarında önceki yıllara göre artışlar olduğu gözlenmiştir. Bölgede hayvancılığın gelişmesi ve arpanın ekmeklik buğdaya göre erkenciliği sebebiyle sulu alanlarda, arpadan sonra silajlık mısır gibi bitkiler ile ikinci ürün ekiminin yaygınlaşması sonucu, arpa ekim alanlarındaki bu artışın devam edeceği tahmin edilmektedir. Başgül ve ark. (1999) ülkemizin mevcut ton malt kapasitesi için gerekli olan maltlık arpa yaklaşık ton olup bu miktar toplam üretimimizin yaklaşık % 2,5 u kadardır. Ancak kalitenin yeterli olmaması nedeniyle bu miktarın temininde bile güçlükler yaşanmakta ve ortaya çıkan hammadde açığı dışalım yoluyla karşılanmaktadır. Somaroo ve ark., (1984) ICARDA arpa gen kaynaklarındaki 2696 materyali değerlendirmeye almışlardır. Çalışmalarında bitki boyu, bin tane ağırlığı, yatmaya dayanma, başaklanma ve olgunlaşma gün sayıları gibi özellikler yönünden incelenen materyaller arasında büyük bir farklılık belirlediklerini bildirmişlerdir. Taner ve ark. (1996) yüksek yağışlı yıllarda (400 mm ve üzeri) yatmaya dayanıklı çeşitlerin, en yüksek verimli çeşitlerden bile ortalama % 40 daha fazla verime ulaştığını, normal yıllarda bölge ortalaması civarında yer alan Tokak 157/37 arpa çeşidinin böyle yağış ortalamasına sahip yerlerde deneme ortalamasının altında kaldığını, Tarm-92 çeşidinden ortalama % 35 daha az verime ulaştığını belirlemişlerdir. Arpa çeşitlerinin Orta Anadolu bölgesi kuru koşullarına adaptasyonu konusunda yapılan bir araştırmada, 7 farklı 2 sıralı kışlık arpa çeşidi 8 yerde ve 3 yıl süre ile incelemişlerdir. Elde edilen sonuçlara göre; Tarm-92 ve Efes-93 çeşitlerinin verim açısından en uyumlu çeşitler olduğunu, yıl ve yer birlikte değerlendirildiğinde Tarm-92 çeşidinin en iyi çeşit olarak tespit edildiğini saptamışlardır (Avcı ve Akar, 1998). Engin ve ark. (1999) malt proteininin (%) malt kalitesine etki eden en önemli kriterlerden biri olduğunu bildirmişler ve bu değerin % 9,0 ile 11,5 arasında olmasını önermişlerdir. Hektolitre ağırlığı, iklim koşullarına, irilik düzeyine, kavuz oranı ve endosperm yapısına göre değişebilir. Çeşidin başak sıra sayısı da değişebilir. Aynı ekolojide yetiştirilen 6 sıralı bir çeşidin hektolitre ağırlığı, elverişsiz bir ürün yılında 2 sıralı çeşitlerden daha düşük bir değer gösterebilir (Kün ve ark., 1992). Öztürk ve ark. (2000) bazı arpa çeşitlerinin Erzurum koşullarına adaptasyonunu inceledikleri araştırmalarında; Tarm-92 arpa çeşidinin kontrol çeşit olan Tokak 157/37 çeşidinden daha fazla tane verimi sağladığını tespit etmişlerdir. İki yıllık sonuçların ortalamasına göre, en yüksek m 2 deki başak sayısı, tane verimi ve hasat indeksine Tarm-92; 60

3 en uzun tane dolum süresi, bitki boyu ve en yüksek bin tane ağırlığına Tokak 157/37 çeşidi; en yüksek ham protein oranına ise Karatay-94 ve Zafer-160 çeşitleri sahip olmuştur. Trakya bölgesinde yürütülen arpa çalışmalarında bitki boyu ve sap sağlamlığının çok önemli olduğu, özellikle 85 cm den sonra yatmaların meydana geldiği ve bu durumunda kök ve yaprak hastalıklarının artışı ile birlikte; arpa veriminin düşürdüğü görülmüştür. Ayrıca kuraklıktan kaçma bakımından erkenciliğin de yine önemli bir özellik olduğu belirlenmiştir (Anonim, 2003). Trakya bölgesinde yıllarında yürütülen arpa verim denemelerinde Nisan ayı yağış miktarının düşük, Mayıs ayı yağışlarının yüksek olmasından dolayı verimde geççi çeşitler ön plana çıkmış ve 743 kg/da ile Nisan ayı sonunda başaklanma dönemine giren Balkan-96 en yüksek verimi vermiştir. Nisan ayı ilk haftası içerisinde başaklanan Sladoran arpa çeşidinden ise 642 kg/da verim elde edilmiştir (Anonim, 2004). Aynı proje çerçevesinde yıllarında Trakya Bölgesinde yürütülen arpa çeşit uyum verim denemelerinde bölgede yatmaya dayanıklılık bakımından bitki boyu ve sap sağlamlığının çok önemli bir karakter olduğu belirlenmiştir. Araştırmada yatmayan çeşitlerden daha yüksek verim alınması bu özelliğin önemini ortaya koymuştur. Yapılan çalışmada Sladoran, Balkan-96, Angora ve Kıral-97 çeşitleri haricinde diğerlerinde % 100 e varan oranlarda yatma tespit edilmiştir. Yine aynı çalışmada çeşitler içerisinde 575 kg/da ile en yüksek verim Balkan-96 çeşidinde tespit edilirken, Yesevi-93 (451 kg/da), Orza-96 (443 kg/da) ve Kalaycı kg/da) çeşitlerinden en düşük verimler alınmıştır (Anonim, 2004). Trakya bölgesinin uzun yıllara ait iklim özellikleri göz önüne alındığında özellikle geç dönemde yağış azlığı ve kış dönemi içerisinde sıcaklık dalgalanmaları görülmektedir. Trakya bölgesinde arpalar başaklanma ve tane olum sürelerini Nisan ve Mayıs aylarında tamamladığı için verim ve diğer özellikler açısından erkencilik bölgede önemli bir özelliktir. Bölgede hububat tarımında verim, kalite ve bitki hastalıkları Nisan ve Mayıs aylarında düşen yağış miktarı ve yağışın bu aylardaki dağılımı ile çok ilgilidir (Anonim, 2004). Trakya bölgesinde arpa ortalama olarak ha lık üretim alanı ile buğday, ayçiçeği ve çeltikten sonra geniş alanda üretimi yapılan dördüncü üründür. Arpada silajlık üretimi yapılan ikinci ürün için erkencilik, yatmaya dayanıklılık için bitki boyu önemli özelliklerdir. Ayrıca verimle birlikte yemlik kalitede protein ve tane iriliği önem arz etmektedir. Bu nedenlerle bu çalışma Trakya Bölgesine uygun yüksek verimli, erkenci ve yemlik kalitesi iyi olan çeşitleri belirlemek amacıyla yapılmıştır. Materyal ve Yöntem Trakya bölgesinde üretimi yapılan bazı arpa çeşitlerinin materyal olarak kullanıldığı bu araştırma 2003 ve 2004 yıllarında 2 yıl süreyle Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme tarlasında yürütülmüştür. Denemede 6 arpa çeşidi materyal olarak kullanılmış ve çalışma tesadüf blokları deneme desenine göre 4 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Denemede tane verimi, bitki boyu, başaklanma ve olgunlaşma gün sayıları ile bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, ham protein oranı ve elek üstü değerleri incelenmiştir. Denemelerin ekimleri Ekim ayının ikinci haftasında ekilmiş olup, hasat işlemleri Haziran ayı ortasında yapılmıştır. Deneme parseller 6 sıralı ve sıra arası mesafe 17 cm 61

4 olacak şekilde parsel alanı ekimde 6 m 2, hasatta 5 m 2 olarak ekim ve hasat makineleri ile yapılmıştır. Ekimde kullanılan tohumluk miktarı 450 tane/m 2 tohum olacak şekilde çeşitlerin bin tane ağırlıklarına göre belirlenmiştir. Yabancı ot mücadelesi kimyasal ot öldürücü ilaçlar (ekim sonrası Glean 75DF ve ilkbaharda Harmony Extra) kullanılarak yapılmış olup, gübreleme 20 kg/da kompoze gübre, 10 kg/da üre (% 46) ve 16 kg/da amonyum nitrat (% 33) gübreleri kullanılarak 3 dönemde yapılmış ve dekara toplam 14 kg saf N ve 4 kg fosfor olacak şekilde atılmıştır. Denemede sulama yapılmamıştır. Denemede tane verimi 5 m 2 lik parsel alanının hasadı sonucu elde edilmiştir. Başaklanma gün sayısı; ekimden her parselde bitkilerin % 50 sinde başakların bayrak yaprağı kınından tamamen çıktığı gün esas olarak belirlemiştir. Olgunlaşma gün sayısı da yine ekimden bitki ve yaprakların tamamının sarardığı tarih dikkate alınarak belirlenmiştir. Bitki boyu her parselde sarı olum döneminde parsellerin farklı yerlerinden örnek olarak alınan 10 adet bitkinin kök boğazı ile başağın en üst noktası arasındaki mesafe ölçülmüş ve ortalaması alınarak tespit edilmiştir tane ağırlığı her parselden alınan örneklerden otomatik sayım makinesiyle 1000 tane sayılmış ve daha sonra hassas terazide (0,01 g duyarlı) tartılarak gr olarak tespit edilmiştir. Hektolitre ağırlığı 1 litrelik hektolitre terazisi ile tespit edilmiştir. Bulunan rakam 100 ile çarpılarak hektolitre değeri kilogram olarak bulunmuştur. Ham protein oranı kjeldahl yöntemine göre yapılmıştır (Köksel ve ark., 2000). Elek analizi 2,5 mm lik eleğin üzerinde kalan miktarın toplam miktara oranına göre yapılmıştır. Denemede kullanılan çeşitlerden Sladoran, Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü (TTAE) tarafından adaptasyon çalışmaları sonucu geliştirilen 2 sıralı, orta boylu, alternatif karakterli arpa çeşididir. Balkan-96, TTAE tarafından yapılan ıslah çalışmaları sonucu geliştirilmiş olup, 2 sıralı, orta boylu, kışlık karakterli ve yemlik arpa çeşididir. Araştırmanın yürütüldüğü dönemde çeşit adayı olan Bolayır ve Burgaz arpa çeşitleri yine aynı enstitü tarafından geliştirilmiş olup, 2 sıralı, alternatif karakterli yeni çeşitler olup, daha sonra Bolyır çeşidinin tescil işlemi yapılmıştır. Angora maltlık özelliği iyi olan, orta boylu, 2 sıralı, Barbe-Rousse çeşidi ise 6 sıralı, uzun boylu ve yemlik çeşitlerdir. Elde edilen verilerin değerlendirilmesi JMP 5.0.1a bilgisayar istatistik programı kullanılarak yapılmıştır. Ortalamalar asgari önemli fark (AÖF) testi ile karşılaştırılmıştır (Kalaycı, 2005). Çizelge 1. Denemenin yürütüldüğü yerin bazı toprak özellikleri Özellikler Sonuç Özellikler Sonuç Bünye Tınlı Organik madde (%) 1,52 ph 5,70 Alınabilir fosfor (P) ppm 3,65 Tuz (ds/m) 1126 Alınabilir potasyum (K) ppm 217 Kireç (%) 2,00 Alınabilir çinko (Zn) ppm 0,49 Kaynak: Anonim,

5 Çizelge 2. Edirne ili yılı ve uzun yıllara ait bazı iklim değerleri Yıllar Toplam Yağış (mm) Nisbi Nem (%) Sıcaklık ( 0 C) En Düşük En Yüksek Ortalama ,9 68,5-10,0 35,4 11, ,5 69,3-9,5 36,7 13,5 Uzun Yıllar 596,9 69,6-22,2 41,5 13,6 Kaynak: Anonim, Bulgular ve Tartışma Tane Verimi Tane verimi bakımından çeşitler arasındaki fark istatistiksel olarak çok önemli (0,01) bulunmuştur. Buna karşılık yıl x çeşit etkileşimi önemsiz bulunmuştur. Tane verimine ilişkin elde edilen ortalamalar Çizelge 3 te verilmiştir. İki yıllık ortalamalara göre en yüksek tane verimi 780,7 kg/da ile Bolayır, en düşük verim 592,7 kg/da ile Angora çeşidinden alınmıştır. Trakya bölgesinde arpalar başaklanma ve tane olum sürelerini Nisan ve Mayıs aylarında tamamladığı için verim ve diğer özellikler açısından erkencilik bölgede önemli bir özelliktir. Bölgede hububat tarımında verim, kalite ve bitki hastalıkları mart, nisan ve mayıs aylarında düşen yağış miktarı ve yağışın bu aylardaki dağılımı ile çok ilgilidir (Anonim, 2004). Bu nedenle yüksek yağış miktarının etkisi ile denemenin birinci yılında ortalamada daha fazla verim alınmış olup, denemenin ikinci yılında 795,2 kg/da ile en yüksek verimi Bolayır çeşidi vermiştir. İkinci yıldaki düşük yağış sonucu denemede yer alan diğer çeşitlerin verimlerinde azalma meydana gelirken Bolayır çeşidinin kurağa karşı daha toleranslı olmasından dolayı düşük yağıştan daha az etkilendiği ve veriminde artış olduğu görülmüştür. Denemenin birinci yılındaki yüksek yağış miktarı parsellerden alınan verimi etkilemiş olup ikinci yıla göre daha yüksek verim elde edilmiştir. Denemede birinci yılında 707,7 kg/da, ikinci yılında 669,4 kg/da ve ortalama verim 688,5 kg/da olarak belirlenmiştir. Bitki Boyu Denemede bitki boyuna ilişkin elde edilen verilerle yapılan varyans analizi sonuçlarına göre, yıllar ve çeşitler arasındaki farklılıklar ile yıl x çeşit interaksiyonu 0,01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Trakya bölgesinde arpada bitki boyu yağışlı yıllarda ve taban arazilerde yatmaya neden olduğu için çok önemli bir karakter olup, bölge için uygun bitki boyunun cm arasında olduğu bildirilmektedir (Anonim, 2002). Denemede çeşitlere ait bitki boyları Çizelge 3 te yer almış olup, en yüksek bitki boyu (91,9 cm) Barbe-Rousse, en düşük boy (76,4 cm) ise Burgaz çeşidinde tespit edilmiştir. Denemenin ikinci yılındaki düşük yağış miktarı bitki boylarını da etkilemiş olup birinci yıla göre daha düşük bitki boyu tespit edilmiştir. Denemenin birinci yılında çeşitlerin bitki boyu ortalamaları 84,9 cm, ikinci yılında 79,0 cm olarak belirlenmiştir (Çizelge 3). 63

6 Çizelge 3. Denemede yer alan çeşitlerde tespit edilen parsel verimleri ve bitki boyu değerleri Çeşit No Çeşitler Tane Verimi (kg/da) Bitki Boyu (cm) Ortalama Ortalama 1 Sladoran 671,8 571,5 621,7 cd 79,0 74,3 76,6 de 2 Balkan ,9 690,3 703,6 b 91,3 79,8 85,5 b 3 Barbe-Rousse 667,5 642,0 654,7 bc 93,8 88,5 91,9 a 4 Burgaz 787,3 768,6 777,9 a 78,3 74,5 76,4 e 5 Bolayır 766,2 795,2 780,7 a 82,5 75,3 78,9 d 6 Angora 636,5 549,0 592,7 d 84,5 81,8 83,1 c Ortalama 707,7 669,4 688,5 84,9 79,0 81,9 Yıl: LSD (0,05): 58,14 Çeşit: LSD (0,05): 61,43 YılxÇeşit: LSD (0,05): 86,87 C.V (%): 8,73 Yıl: LSD (0,05): 1,39 Çeşit: LSD (0,05): 2,36 YılxÇeşit: LSD (0,05): 3,34 C.V (%): 2,82 Başaklanma Gün Sayısı Denemede yapılan değerlendirme sonucunda başaklanma gün sayısı bakımından yıl, çeşitler ve yıl x çeşit etkileşimi çok önemli bulunmuştur. Trakya bölgesi arpada erkencilik kuraktan kaçma ve silajlık ikinci ürün yetiştiriciliği açısından önemli bir özelliktir. Trakya bölgesinde arpalar başaklanma ve tane olum sürelerini Nisan ve Mayıs aylarında tamamladığından bölgede verim, kalite ve bitki hastalıkları Nisan ve Mayıs aylarında düşen yağış miktarı ve yağışın bu aylardaki dağılımı ile çok ilgili (Anonim, 2004) olduğu için erkenci çeşitlerden geççi çeşitlere göre daha fazla verim elde edilmiştir. Denemenin ikinci yılındaki düşük yağış ve yüksek sıcaklıktan dolayı bitkilerde daha çabuk başaklanma ve olgunlaşma görülmüş olup, çeşitler birinci yılda ortalama 124,4 günde başaklanırken, ikinci yılda 111,3 günde başaklanmıştır. Denemede en erkenci çeşit 113,5 gün ile Sladoran, en geççi çeşit ise 124,1 gün ile Angora olmuştur. Deneme ortalaması ise 117,8 gün olarak belirlenmiştir (Çizelge 4). Olgunlaşma Gün Sayısı Araştırmanın yürütüldüğü denemede yapılan değerlendirme sonucunda olgunlaşma gün sayısı bakımından yıl ve çeşitler çok önemli (0,01) bulunurken, bunların arasındaki etkileşimi önemli (0,05) olmuştur. Başaklanma gün sayısında olduğu gibi erken olgunlaşma da kuraklıktan kaçma ve silajlık ürün yetiştiriciliği bakımından önemli bir karakterdir. Denemede yine düşük yağış ve olgunlaşma dönemindeki yüksek sıcaklıktan dolayı ikinci yılda daha erken olgunlaşma olurken deneme ortalaması 147,3 gün olarak tespit edilmiştir. Çizelge 4 te de görüldüğü gibi denemede en erken olgunlaşma yine Sladoran da (142,4) tespit edilirken, en geççi çeşit ise Burgaz (153,4) olmuştur. Bin Tane Ağırlığı Bin tane ağırlığı tanenin irilik, dolgunluk, cılızlık durumu ile tane verimini tahmin etmeye yardımcı olan bir kalite özelliğidir. Yağış ve diğer iklim koşullarına bağlı olarak denemenin ikinci yılında bin tane ağırlığında azalma meydana gelmiştir. 64

7 Çizelge 4. Denemede yer alan çeşitlerde belirlenen başaklanma ve olgunlaşma gün sayıları Çeşit No Çeşitler Başaklanma Gün Sayısı (gün) Olgunlaşma Gün Sayısı (gün) Ortalama Ortalama 1 Sladoran 121,5 105,5 113,5 e 147,3 137,5 142,4 e 2 Balkan ,5 114,3 120,9 b 154,8 143,0 148,9 b 3 Barbe-Rousse 124,8 111,3 118,0 c 152,3 144,0 148,1 b 4 Burgaz 121,5 107,3 114,4 e 158,8 148,0 153,4 a 5 Bolayır 122,8 109,5 116,1 d 150,0 139,5 144,8 d 6 Angora 128,5 119,8 124,1 a 151,3 141,0 146,1 c Ortalama 124,4 111,3 117,8 152,4 142,2 147,3 Yıl: LSD (0,05): 0,85 Çeşit: LSD (0,05): 1,26 YılxÇeşit: LSD (0,05): 1,78 C.V (%): 1,05 Yıl: LSD (0,05): 0,42 Çeşit: LSD (0,05): 1,14 YılxÇeşit: LSD (0,05): 1,62 C.V (%): 0,76 Hasat sonrası denemede yapılan değerlendirme sonucunda bin tane ağırlığına göre yıl, çeşitler ve yıl x çeşit etkileşimi çok önemli (0,01) bulunmuştur. Deneme ortalaması 38,0 gr. olarak tespit edilirken, bin tane ağırlığı en fazla olan çeşitler; Bolayır (44,3 gr) ve Balkan- 96 (40,7 gr) olmuştur. Genetik olarak 6 sıralı başak yapısı ile küçük tane yapısına sahip Barbe-Rousse çeşidi 28,8 gr. ile en küçük tane ağırlığına sahip olmuştur (Çizelge 5). Başak yapısı 2 sıralı olan çeşitlerde ise 37,4 gr ile Angora da tespit edilmiştir. Çizelge 5. Hasat sonrası çeşitlerden her parselden alınan numunelerde belirlenen bin tane ve hektolitre ağırlıkları Çeşit No Çeşitler Bin Tane Ağırlığı (g) Hektolitre Ağırlığı (kg) Ortalama Ortalama 1 Sladoran 38,8 37,6 38,2 c 67,5 66,7 67,1 d 2 Balkan-96 41,7 39,8 40,7 b 68,9 70,6 69,7 b 3 Barbe-Rousse 29,9 27,7 28,8 e 66,6 65,2 65,9 e 4 Burgaz 38,9 38,8 38,8 c 64,9 66,4 65,6 e 5 Bolayır 44,4 44,3 44,3 a 68,2 72,9 70,5 a 6 Angora 38,2 36,6 37,4 d 67,8 69,7 68,6 c Ortalama 38,6 37,4 38,0 67,3 68,6 67,9 Yıl: LSD (0,05): 0,34 Çeşit: LSD (0,05): 0,66 YılxÇeşit: LSD (0,05): 0,94 C.V (%): 1,71 Yıl: LSD (0,05): 0,62 Çeşit: LSD (0,05): 0,66 YılxÇeşit: LSD (0,05): 0,94 C.V (%): 0,95 Hektolitre Ağırlığı Denemede saptanan hektolitre ağırlığı sonuçlarına göre yıl, çeşitler ile yıl x çeşit etkileşimi çok önemli (0,01) bulunmuştur. Deneme ortalaması 67,9 kg olarak tespit edilirken, en yüksek hektolitre ağırlığı 70,5 kg ile Bolayır ve 69,7 kg ile Balkan-96 65

8 çeşitlerinde ölçülmüştür. En düşük hektolitre ağırlığı ise Burgaz (65,6 kg) ve Barbe-Rousse (65,9 kg) çeşitlerinde belirlenmiştir (Çizelge 5). Ayrıca denemenin ikinci yılında Sladoran ve Barbe-Rousse çeşitlerinin hektolitre ağırlıklarında azalma olurken diğer çeşitlerde artışın olduğu görülmüştür. Hektolitre ağırlığına çeşidin başak sıra sayısının etkili olması ve aynı ekolojide yetiştirilen 6 sıralı bir çeşidin hektolitre ağırlığının elverişsiz bir ürün yılında 2 sıralı çeşitlerden daha düşük (Kün ve ark., 1992) olmasından dolayı 6 sıralı Barbe-Rousse çeşidinde düşük hektolitre ağırlığı tespit edilmiştir. Ham Protein Oranı Denemede protein oranı bakımından yıl, çeşitler ile yıl x çeşit etkileşimi çok önemli (0,01) bulunmuştur. Birinci yılda % 10,6 ortalama ile ikinci yılın % 10,0 değerine göre daha yüksek değerler elde edilmiş olup, deneme ortalaması % 10,3 olarak gerçekleşmiştir. Çizelge 6 da da görüldüğü gibi Balkan-96 % 11,3 ile en fazla proteine sahip olurken, en düşük protein oranı % 9,4 ile Angora, % 9,8 ile Bolayır çeşitlerinde tespit edilmiştir. Tahıllarda protein miktarı çeşit, çevre ve toprak faktörlerine göre değişir. Protein miktarına iklim ve topraktaki alınabilir azot oranının önemli etkisi vardır. Topraktaki alınabilir azot oranı arttıkça tanedeki protein miktarı da yükselir (Elgün ve ark., 2001). Arpada protein maltlık ve yemlik karakterlerle ilgili olup, maltlık çeşitlerde düşük, yemlik çeşitlerde ise yüksek protein istenmektedir (Kün ve ark., 1992). Araştırma sonucunda % 11,3 ile en yüksek proteine sahip olan Balkan-96 çeşidinin yemlik, % 9,4 ile en düşük proteine sahip olan Angora çeşidinin maltlık özelliğe sahip olduğu açıklanabilir. Çizelge 6. Denemede yer alan çeşitlerden belirlenen protein ve 2,5 mm elek üstü değerleri Çeşit No Çeşitler Protein (%) 2,5 mm Elek Üstü (%) Ortalama Ortalama 1 Sladoran 10,9 10,0 10,5 b 71,6 71,7 71,7 b 2 Balkan-96 11,8 10,9 11,3 a 73,0 63,1 68,1 c 3 Barbe-Rousse 9,7 10,7 10,2 c 23,2 14,6 18,9 f 4 Burgaz 11,2 10,2 10,7 b 72,3 60,7 66,5 d 5 Bolayır 10,2 9,4 9,8 d 87,5 94,9 91,2 a 6 Angora 9,8 9,0 9,4 e 51,9 66,2 59,1 e Ortalama 10,6 10,0 10,3 63,3 61,9 62,6 Yıl: LSD (0,05): 0,11 Çeşit: LSD (0,05): 0,25 YılxÇeşit: LSD (0,05): 0,36 C.V (%): 2,41 Yıl: LSD (0,05): 0,91 Çeşit: LSD (0,05): 1,52 YılxÇeşit: LSD (0,05): 2,14 C.V (%): 2,37 Elek Üstü Arpada elek analizleri tanenin dolgunluk ve zayıf olmasını belirttiği gibi tanenin homojen olup olmadığı hakkında da fikir vermektedir. Denemede yapılan elek analizi sonuçlarına göre yıl, çeşitler ile yıl x çeşit etkileşimi çok önemli (0,01) bulunmuştur. 66

9 Genellikle denemenin birinci yılı daha yüksek değerler elde edilmiş olup deneme ortalaması % 62,6 olarak saptanmıştır. Bolayır % 91,2 ile en iri taneli çeşit olurken, en yüksek elek üstü oranına sahip olduğu için başaktaki tanelerin diğer çeşitlere göre daha homojen irilikte olduğu da tespit edilmiştir. Elek üstü oranı % 59,1 olarak tespit edilen Angora çeşidinin başağının alt ve uç kısımlarındaki tanelerin orta kesimdeki tanelere göre farklı irilikte olduğu görülmüştür. Elek üstü miktarı % 18,9 ile en düşük olan Barbe-Rousse çeşidi, 6 sıralı başak yapısına da sahip olmasından dolayı en zayıf taneli çeşit olmuştur (Çizelge 6). Bolayır ve Angora çeşitlerinin ikinci yılda tane irilikleri artarken, Sladoran da çok az yükselme, Balkan-96, Burgaz ve Barbe-Rousse çeşitlerinde azalma meydana gelmiştir. İncelenen Özelliklere İlişkin Korelasyon Katsayıları Bu çalışmada ölçümü yapılan verim ve verimle ilişkili olan bazı özellikler arasında ikili ilişkilerde incelenmiştir. İkili ilişkilere ait elde edilen değerler Çizelge 7 de verilmiştir. Denemede dane verimiyle verim ve kalite unsurları arasında yapılan değerlendirme sonucunda, tane verimi ile bin tane ağırlığı (r=0,412) arasında olumlu ve çok önemli, olgunlaşma gün sayısı (r=0,348) ve elek üstü oranı (r=0,322) ile olumlu ve önemli ilişki tespit edilmiştir. Bitki boyu ile başaklanma gün sayısı (r=0,607) ve olgunlaşma gün sayısı (r=0,433) arasında olumlu ve çok önemli (0,01), bin tane ağırlığı (r=-0,475) ve elek üstü oranı (r=-0,590) arasında olumsuz ve çok önemli ilişki bulunmuştur. Olgunlaşma gün sayısı ile başaklanma gün sayısı (r=0,703) ve ham protein oranı (r=0,495) arasında ise olumlu ve çok önemli, hektolitre ağırlığı (r=-0,431) ile olumsuz ve çok önemli ilişki tespit edilmiştir. Çizelge 7. Araştırmada tane verimi ile diğer bazı özellikler arasındaki ikili ilişkilere ait korelasyon katsayıları VRM BB BGS OGS BDA HA HPO BB -0,156 BGS -0,008 0,607** OGS 0,348* 0,433** 0,703** BDA 0,412** -0,475** 0,054 0,022 HA 0,095-0,151-0,041-0,431** 0,564** HPO 0,212 0,170 0,197 0,495** 0,086-0,285* EÜ 0,322* -0,590** -0,065-0,111 0,945** 0,531** -0,001 **: P<0,01 ve * : P<0,05. VRM: Verim, BB: Bitki boyu, BGS: Başaklanma gün sayısı, OGS: Olgunlaşma gün sayısı, BDA: Bin tane ağırlığı, HA: Hektolitre ağırlığı, HPO: Ham protein oranı, EÜ: 2.5 mm Elek üstü. Bazı kalite özellikleri arasında yapılan ikili ilişkilerde; bin tane ağırlığı ile hektolitre ağırlığı (r=0,564) ve elek üstü oranı (r=0,945) arasında olumlu ve çok önemli ilişki tespit edilmiştir. Hektolitre ağırlığı ile elek üstü oranı (r=0,531) arasında olumlu ve çok önemli, ham protein oranı (r=-0,285) ile olumsuz ve önemli ilişki bulunmuştur. Sonuç Sonuç olarak yapılan bu araştırmada Bolayır bölgenin en verimli çeşidi olarak belirlenirken, bitki boyu bakımından da bölgeye uygun olduğu görülmüştür. Sladoran ve 67

10 Burgaz başaklanmada en erkenci çeşitler olurken, Bolayır bu çeşitleri takip etmiştir. Bin tane ve hektolitre ağırlığında Bolayır çeşidi en yüksek değerleri verirken, başak yapısının 6 sıralı olmasından dolayı Barbe-Rousse çeşidinden en düşük değerler elde edilmiştir. Yemlik ve maltlık sınıflandırmada kullanılan protein oranı bakımından ise en düşük değerler Angora ve Bolayır çeşitlerinde, en yüksek oranlar ise Balkan-96 ve Burgaz çeşitlerinde tespit edilmiştir. Tane iriliği sınıflandırmasında ise en iri taneler Bolayır çeşidinde, en zayıf taneler Barbe-Rousse çeşidinde belirlenmiştir. Kaynaklar Anonim, Ülkesel Serin İklim Tahılları Araştırma Projesi Yılı Araştırma Projeleri Raporu, Edirne. Anonim, Ülkesel Serin İklim Tahılları Araştırma Projesi Yılı Araştırma Projeleri Raporu, Edirne. Anonim, Ülkesel Serin İklim Tahılları Araştırma Projesi Yılı Araştırma Projeleri Raporu, Edirne. Anonim, Tarımsal Yapı ve Üretim. TİGEM 1998 Tohumculuk Toplantısı Raporu, Ankara. Anonim, T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara. Avcı, M. ve Akar, T Arpa Çeşitlerinin Orta Anadolu Kuru Koşullarına Adaptasyonu. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enst. Derg., 2: Başgül, A., Engin, A., Özkara, R. ve Yücalan, T Orta Anadolu da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu, 8-11 Haziran 1999, Konya, Elgün, A., Türker, S. ve Bilgiçli, N., Tahıl ve Ürünlerinde Analitik Kalite Kontrolü. Selçuk Üniv. Ziraat Fak. Gıda Müh. Bölümü. Yay. No:2, Konya. Engin, A., Başgül, A. ve Özkara, R., Orta Anadolu da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu, 8-11 Haziran 1999, Konya, Kalaycı, M Örneklerle Jump Kullanımı ve Tarımsal Araştırma İçin Varyans Analiz Modelleri. Anadolu Tarımsal Araştırma Enst. Müd. Yayınları, Yayın No: 21, Eskişehir. Köksel, H., Sivri, D., Özboy, Ö ve Başman, A., Hububat laboratuarı El Kitabı. Hacettepe Üni. Mühendislik Fakültesi Yayınları, Yayın No:47, Ankara. Kün, E., Özgen., M ve Ulukan, H Arpa Çeşit ve Hatlarının Kalite Özellikleri Üzerinde Araştırmalar. II. Arpa-Malt Semineri, Mayıs 1992, Konya, Öztürk, A., Çağlar, Ö. ve Tufan, A Bazı Arpa Çeşitlerinin Erzurum Koşullarına Adaptasyonu. Atatürk Üniv. Zir. Fak. Derg., 2: Erzurum. Somaroo, B., Mekni, M., Adham, Y., Humeid, B. and Kawas, B Evaluation of germplasm at ICARDA. Rachis 3(2): Taner, A., Avcı, M., Düşünceli, F., Tosun, H., Ozan, A. N., Albustan, S., Yalcaç, K., Sayım, İ., Özen, D. ve Sipahi, H Orta Anadolu ve geçit Bölgelerinde Arpa (H. Vulgare) Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları. Orta Anadolu da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu, 8-11 Haziran 1999, Konya. 68