FİZYOPATOLOJİ (KLİNİK BİYOKİMYA) KLİNİK BİYOKİMYA VE HEKİMLİK

Transkript

1 FİZYOPATOLOJİ (KLİNİK BİYOKİMYA) KLİNİK BİYOKİMYA VE HEKİMLİK Prof. Dr Arif ALTINTAŞ Prof. Dr. Ulvi Reha FİDANCI Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Biyokimya Anabilim Dalı

2 Patofizyoloji Fizyopatoloji Patofizyoloji; hastalığa bağlı olarak anormal durumlardan sorumlu tutulan normal düzenleyici mekanizmalardaki bozukluğu inceler. Diğer bir ifade ile; Anormal bir iç ortamda hüküm süren fizyolojidir. Fizyoloji ve Patofizyolojiarasında tam bir farklılık söz konusudur. 2

3 Klinik Biyokimya Hastalıkların tanısı ve seyri bakımından vücudu ve onun dışarıya alınmış veya atılmış çeşitli sıvı ve doku parçalarını inceler, sonuçlarından tedavide ve prognozun izlenmesinde yararlanılır. Kısaca Kliniğe özgü bir laboratuar bilimidir denebilir. Vücut sıvılarının, doku ve hücrelerin analizini ve test sonuçlarının sağlık ve hastalık ile ilişki içerisinde yorumlanmasını kapsar. Tanı İzleme Tedavi Seyir Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 3

4 Klinik Biyokimya da normalden sapmış anormal mekanizmaları inceler ve normalden sapmış bu mekanizmaların temel kuruluşunu, işleyişini ve nasıl saptığını açıklar. Bu iş için, geliştirilmiş laboratuar tekniklerden ve moleküler mekanizmalardan yararlanır. Hedefe dolaylı yoldan ulaşır, fakat gelişen teknolojiler sayesinde oldukça hassas ve duyarlı sonuçlar verir. Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 4

5 Klinik Biyokimya -Amaç Veteriner Hekimliği Eğitimi alan öğrencilerin Temel Biyokimya derslerinde aldıkları bilgilerin olgu üzerinde toplanmasını sağlamak ve gerektiğinde bu bilgileri çağırarak hastalık ya da bozuklukların moleküler mekanizmalarının açıklanmasında ve hastalık tanısında yararlı olabilecek parametrelerin seçiminde ve test sonuçlarının yorumlanmasında kullanabilecek tüm bilgi ve becerilerin kazandırılmasıdır. 5

6 Klinik Biyokimya -İlgi Alanları Klinik Hekimliği ve birçok bilim dalı ile doğrudan ilişki içindedir. Fizyoloji İmmunoloji, mikrobiyoloji Farmakoloji-Toksikoloji Endokrinoloji Genetik Hücre biyolojisi Histopatoloji Hematoloji Görüntüleme teknikleri Donanım-Teknoloji-Bilgisayar 6

7 Klinik Biyokimya dabiyolojik Materyal, Parametre ve Test Materyal: Üzerinde test yapılacak gereç. Klinik Biyokimya da yararlanılan çalışma materyalleri arasında ilk sırayı vücut sıvıları alır (Kan, idrar, mide sıvısı, BOS, eklem sıvısı.) En önemli biyolojik materyal kandır. Parametre: Değişken. Klinik Biyokimya da kanda düzeyleri değişebilen moleküller, metabolitler; glikoz, üre, kreatinin, AST, ALP, T3, T4 Amilaz, bilirubin Test: Sağlıkvehastalığıayırmakiçinbir belirteç olarak bir parametreyi ölçmek. Kan glikoz tayini, serum üre tayini. Böbrek taşları Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 7

8 Biyolojik Materyaller Üzerinde laboratuvar analizler yapılacak canlı ya da cansız biyolojik maddelerdir. Sıvı ya da katı olabilirler. Kan İdrar Süt Diğer salgılar Lenf, Ter, Gözyaşı, Sindirim salgıları Ponksiyon sıvıları (eklem sıvısı, kist sıvısı, amniyonsıvısı, beyin-omurilik sıvısı, periton sıvısı, plevra sıvısı), Genitalsalgılar (sperma vb) Dışkı Taşlar (böbrek ve idrar yolu taşları, safra taşları, pankreas taşları) Doku örnekleri (biyopsi materyali, histolojik ve histopatolojik kesitler) Böbrek taşları 8

9 Laboratuvar Analizleri Biyolojik materyallerde, Hastalığın; Tanısı/ayırıcı tanısı, Prognozun belirlenmesi, Sağaltımının izlenmesi, Bulgu vermeyen bir hastalığın ortaya çıkarılması vb. amaçlarla laboratuvar analizleri yapılır. 9

10 Materyal Seçimi Tanıda veya tedavide kullanılabilir bilgileri sağlamalı, Alımı ve işlenmesi kolay olmalı, Klinik inceleme sonrası elde edilen verilerle uyumlu ve ilişki içinde olmalı, Analiz yöntemine uygun olmalı Böbrek taşları 10

11 Klinik Biyokimya daen sık başvurulan materyal Kan ve İdrardır Tam kan: Serum veya plazması ayrılmamış kan. Kan sayımı (hemogram) ve eritrosit sedimantasyon hızı (ESR) tayini, kan hücrelerinin (eritrosit, lökosit, trombosit) eldesi için gereklidir. Serum: Pıhtılaşmış kandan şekilli elemanlar (eritrosit, lökosit, trombosit) ayrıldıktan sonra geri kalan sıvı kısım. Birçok analiz için tercih edilir. Plazma: Pıhtılaşması antikoagulanlarla önlenmiş kandan şekilli elemanlar (eritrosit, lökosit, trombosit) ayrıldıktan sonra geri kalan sıvı kısım. Bazı özel analizler için gereklidir Pıhtılaşmış KAN (tortu) 11

12 Kan örneklerinin alınması Kan analizleri için vena, arter veya kapillerden kan alınır. Venözkan, genel olarak tercih edilen kandır. Arteriyel kan, kan gazları analizi için alınır. Kapiller kan, periferik yayma yapmak için alınır. Antikoagulanlar, pıhtılaşmayı önlerler; fakat elde edilecek plazmada yapılacak analizlerin bir kısmını bozabilirler. Adı Antikoagülan gücü Etki şekli Heparin Heparin Na tuzları EDTA (Na, K tuzları) Amonyum, Li 20 U/1 ml kan 0,2 mg Protrombin trombin dönüşümü engeller 1-2 mg/1 ml kan Pıhtılaşma için gerekli Ca u bağlar Fluorür(Na) 2 mg/ ml kan Bilinmiyor Glikolizenzimlerini inhibeettiğinden glikozu koruyucu olarak kullanılır. Sitart (Na) Okzalat (Na, K, Li, amonyum) 1 ml (%3,6)/9 ml kan Ca bağlar 1-2 mg/1 ml kan Cabağlar İyodoasetat(Na) 2 mg/1 ml kan Gliseraldehid3P DH inhibisyonu Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 12

13 Hayvanlarda Kan Alma Yerleri Ruminantlarda boyun venasından; V. jugularis Kedi ve köpeklerde ön veya arka bacak venasından; V. cephalica antebrachi V. saphenaparva Tavuklarda kanat venasından; V. ulnaris Tavşanda kulak venasından; V. auricularis Sıçan ve farelerde kuyruk venasından; V. caudalis 13

14 Klinik Tanı Laboratuarlarında Kullanılan ve Testlere uygun Tüpler Tüp kapak rengi Eklenen/antikoagulanlar Ortak kullanım Mavi % 3.2 sodyum sitrat Pıhtılaşma ile ilgili: PT, PTT, fibrinojen, pıhtılaşma faktörleri, trombosit sayımı, koagülasyon cihazlarında kullanılır Kırmızı Yok (serum) Biyokimyasal analizler, Otoanalizörde kullanılır, Toksikoloji (alkol, ilaç, terapötik ilaç izleme) Gümüş (kırmızı)/gri Silikon gel Serum kimyasal ve immunolojik analizler Yeşil Sodium heparin B12, folat, amonyak, kan gazları Yeşil Lityum heparin + gel Plazma kimyasal analizleri Mor K2EDTA, K3EDTA Tam kan sayımı, kan sayım cihazlarında kullanılır, siklosporin, Gri 4 mg potasyum okzalat ve 5 mg sodium fluorid Laktik asit, glikoz tolerans testi Siyah Tamponlanmış sodyum sitrat Sedimentasyonhızı, sedim tüpü olarak bilinir. Manuel olarak da kullanılır 14

15 15

16 İdrar Örneklerinin Alınması Analizin özelliğine göre idrar toplanır. Herhangi bir anda ve kantitatif analiz için sabah idrarı olması uygundur. Bu idrar daha derişiktir; nadiren çıkan maddeler kolayca tespit edilebilir. 2, 4, 24 saat gibi belli sürelerde çıkarılan idrar örneği kantitatif analizler için kullanılır. 24 saatlik idrar toplamak için temiz, steril ve renkli şişe kullanılmalıdır. Renkli şişe bulunamazsa idrar kabı karanlık bir yerde saklanmalı veya şişenin etrafı ışık almayacak şekilde kapatılmalıdır. Çok kritik hastalarda, idrarın bakteriyolojik analizi için, idrar yollarının tıkandığı durumlarda idrar, mesaneden kateterlealınır. 16

17 Klinik Tanı LaboratuarındaAnalizi İstenen Biyolojik Moleküller Metabolitler %60 Enzimler %30 Mineral iyonlar ve gazlar Hormonlar, vitaminler vb. %10 H 3 C H 3 C N + CH 2 CH 2 OH H 3 C OH - H 3 C H 3 C N + CH 2 CHCH 2 COOH H 3 C OH 17

18 Yöntemler Kalitatif yöntemler (İdrarda albumin arama) Kantitatif yöntemler (İdrarda albumin miktarı tayini) Kolorimetrik(Fotometrik) yöntemler (metabolitler ve enzimler) Potansiyometrik yöntemler (Mineral iyonlar ve gazlar) İmmunolojik yöntemler- RIA, EIA, ELISA, (Hormonlar, vitaminler vb) 18

19 Aletler ve Çalışma prensipleri Spektrofotometri Atomik absorpsiyon(aas) Alev fotometri Fluorometri RIA ELISA Kromatografi HPLC TLC GC ve GC-MS, GC-MS-MS LC ve LC-MS, LC-MS-MS Elektroforez Otoanalizör 19

20 Elektroforez Elektroforez sonrası protein bandları 20

21 Atomik Absorbsiyon 21

22 Laboratuar Cihazlarında Performans özellikleri Cihazların kendine özgü özellikleriyle, birçoğunun arasından seçim yapılarak seçenekler daraltılabilir fakat halen laboratuvarınihtiyacına cevap verecek birkaç analizör bulunabilir. Bu noktada karar cihazın performans özellikleri yönünden olmalıdır. Linearite(Doğrusallık) Hassasiyet (sensitivite) Tayin limiti (Detection limit) Bozucu Etkiler (interferans) Geri kazanım (recovery) Doğruluk (Accuracy) Tekrarlanabilirlik (Precision) Kararlılık (stability) Bulaşma (Carryover) Kalite kontrol Klinik Tanı Lab 22

23 Örnek Alınması, Saklanması ve Taşınması Test Seçimi Test Sonuçların Değerlendirilmesi Normal Değer Kavramı ve Çan Eğrisi Parametreler Üzerine Etkili Faktörler Yaş. Cinsiyet. Irk. Diyet ve besinlerin nemliliği. Günün değişik zamanları. Menstruel döngü Kas egzersizleri Stres İlaçlar Aspirin, NSAİD ler ve Barbitüratlar Antibiyotikler Hormonlar, vitaminler Örnek müdahaleleri Lipemi, Hemoliz, Hiperbilirubinemi, safra asitleri vb. Antikoagülanlar 23

24 Test sonucu olarak verilen değerin, referans sınırları arasında veya dışında olmasının hastanın o test açısından sağlıklı veya hasta olduğunun söylenebilmesi ile ilişkisi testin normal veya hasta toplumu birbirinden ne kadar ayırabildiğine bağlıdır. Irk ve Tür düzeyindeki farklılıklar Yaş, cinsiyet, bakım besleme koşulları, Gebelik, Coğrafi koşullar ve Diğer etkilerden dolayı her hayvan grubu için, klinik kullanım amacıyla güvenilir referans değerleri oluşturmak güçtür. 24

25 Parametre Seçimi Tanısal ve tedaviselbilgileri sağlayacak ve hekime yardımcı olacak şekilde olmalı, Kısa sürede analiz sonucu alınmalı, Ucuz olmalı Analiz yöntemine uygun olmalı Yöntem duyarlı olmalı, Söz konusu doku yada organ fonksiyonunu tam ve doğru olarak temsil etmeli 25

26 Organ Yada Doku Fonksiyonlarını İncelemede İstenecek Serum Veya Plazma Parametreleri Ve Doku-organ Fonksiyon İlişkileri Parametre Böbrek Karaciğer Pankreas Kemik Kas Kalp Tiroid Paratiroid Böbrek üstü bezi Su-Elektrolit Dengesi Merkezi Sinir Sist Üre XXX X X XX XX Kreatinin XXX X XX Glikoz X XXX XXX XXX XXX ALP XXX XX XXX XXX XXX ALT XXX XX XXX AST X XXX XXX Elektroforez XX XX XX XX XXX XX Kolesterol X X X XXX XX Ca XX XX XXX XXX X Pi XX XXX XXX Na X XXX XXX K X XXX XXX Bikarbonat XX XXX CK XX XXX XXX LDH X XX XXX XXX Amilaz Lipaz XXX XXX Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 26

27 Laboratuar Testleri neden istenir Hastalığın Tanısı için Hastalığın gelişmesinin izlemesi için (prognoz) Tedavinin etkin şekilde izlenmesi için Bir popülasyonda hastalık taraması için Tedavi komplikasyonlarının belirlenmesi için Olabilirliği ve olanları tahmin etmek için Beklenmeyen bir verinin kesinliğini kontrol etmek için Araştırma yapmak için Kötü uygulamaları önlemek için Eğitim-Öğretim için Sağlıklıbir bireyin beslenmeile ilgili durumunuve sağlığını değerlendirmek için Belirsizliğe yanıt aramak için Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 27

28 Klinik Biyokimya da Test Seçimi Test edilecek parametreleri belirlemede veteriner hekim öncelikle kendisine şu soruları sormalıdır: Bu testi neden istiyorum? Sonuçtan ne çıkaracağım? Sonuç, hastalığın tanısını ne ölçüde etkileyecek? Bu inceleme tanıda yarar sağlayacak mı? Sonuç hastalığın yönlendirilmesine etkili olacakmı? Tan ı İzle me Teda vi Sey ir Bazı testlerin sonuçları tanıya yönelik spesifik bilgiler sağlar fakat bir çoğunda biyokimyasal değişiklikler bir dizi hastalıkta ortak olan patolojik olayları yansıtır. Bu nedenle, test/testlerin seçiminde, ne türden bilgiye gereksinim olduğunu bilmek ve testin/testlerin bu bilgiyi sağlamada yeterli olup olmadığını dikkate almak gerekir. Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 28

29 Hekim; hasta sahibinden aldığı öykü (anamnez) ve hastanın klinik muayenesi sonunda: Tanı koyar ve tanıya uygun bir tedavi uygular, Tanı koyar fakat hayvanın genel durumu net değildir, bazı şüpheleri vardır. Bu nedenle tamamlayıcı ve kontrol edici tetkiklere ihtiyaç duyabilir (örneğin; bir metritolgusunda böbrek fonksiyon testleri - serum üre, kreatinin, idrar analizi - gerekli olabilir). Tanı şüphelidir, daha geniş bir değerlendirme gerekebilir. Bu amaçla glikoz, üre, kreatinin, ALT, AST, ALP ya da AcP, amilaz, Ca, kolesterol, toplam protein gibi bazı serum parametrelerinin analizini isteyebilir. Tanı koyamaz, bir organ ya da organlar grubunun değerlendirilmesi üzerine bilgiler sağlayan genel durum verileri (check-up) dikkate alarak hastanın yatırılarak izlenmesine karar verebilir. Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 29

30 Tanısal testlerbaşlıca, kan ve idrar örnekleri üzerinde gerçekleştirilir. Bazen de karın sıvısı, eklem sıvısı, omurilik sıvısı, mide sıvısı vb. beden sıvılarını kullanır. Kan örneklerinde hematolojik ve biyokimyasal testler uygulanır. Bazı şüpheli durumlarda tanının kesinleşmesi için karaciğer ya da karın ultrasound u, radyonüklidizleme ve laparaskopi vb diğer tanısal testlerden yararlanılır. Rutinbirkananalizitipikbirtam kansayımıvekanın biyokimyasal profilini içerir. Tam kan sayımı eritrosit ve lökosit değerlerini inceler, anemi enfeksiyon ve diğer anormalliklere kanıtarar. Kanın biyokimyasal profili ise, böbrek ve karaciğer gibi iç organların normal çalışıp çalışmadığının belirlenmesine yardımcı olur, bunlarla ilgili testlerin incelenmesini sağlar. 30

31 Klinik Tanı Laboratuvarından Merkez Tanı Laboratuvarına Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yönetim Kurulu nun 09 Kasım 2005 tarih ve 28 sayılı kararı ile Klinik Tanı Laboratuvarı kurulmuş ve tarihinden 2013 yılına kadar bu isimle hizmet vermiş; bugün Merkez Tanı Laboratuvarına dönüşmüş ve ruhsat alarak hizmet alanını da genişleterek işleyişini sürdürmektedir 31

32 Sonuçların Rapor Haline Getirilmesi Laboratuar analiz sonuçları konunun uzmanı tarafından değerlendirilir, referans değerlerle karşılaştırılır ve Rapor haline getirilir. Rapor Hekime ulaştırılır. 32

33 Hematoloji Bulunan Referans Aralık PCV (%) Hb (g/dl) Eritrosit (x106/µ1) MCV (fl) MCHC (g/dl) Retikülositler (/µı) 155, ,000 Meta (x 10 3 /µı) NCC* (x 10 3 /µı) Seg.ler (x 10 3 /µı) Bandlar (x 10 3 /µı) Monosit (x 10 3 /µı) Lenfosit (x 10 3 /µı) Eozinofil(x 10 3 /µ1) Çekirdekli RBC (x 10 3 /µı) Trombosit (x 10 3 /µı) Yeterli T.protein(g/dl)

34 Biyokimyasal Profil Bulunan Referans Aralık Glikoz (mg/dl) BUN (mg/dl) Kreatinin(mg/dl) Ca(mg/dl) Fosfor (mg/dl) T.protein(g/dl) Albumin(g/dl) Globulin (g/dl) T. Bilirubin (mg/dl) Kolesterol (mg/dl) ALT (IU/L) ALP (IU/L) Na(meq/L) K (meq/l) Cl(meq/L) TC02 (meq/l) Anyon açığı (meq/l) Ozmolalite(mosm/kg) Altıntaş&Fidancı- Fizyopatoloji 34

35 Sonuçların Değerlendirilmesi Bu şekilde laboratuardan alınan test sonuçları, öykü ve klinik muayene ile birlikte sağlıklı popülasyondan elde edilmiş referans aralık değerleri ile karşılaştırılarak değerlendirilir ve klinik uygulamalara yön vermede kullanılır. Hekim şu soruları akla getirmelidir: Sonuç olarak bildirilen değer normal mi? Normal değilse, sonuçların normal değerlerden farklılığı anlamlı mı? Klinik bulgularla uyumlu mu? 35

36 Parametreler Üzerine Etkili Faktörler Yaş. Cinsiyet. Irk. Diyet ve besinlerin nemliliği. Günün değişik zamanları. Menstruel döngü Kas egzersizleri Stres İlaçlar Aspirin, NSAİD ler ve Barbitüratlar Antibiyotikler Hormonlar, vitaminler Örnek müdahaleleri Lipemi, Hemoliz, Hiperbilirubinemi, safra asitleri vb. Antikoagülanlar 36