Perspectives on Ottoman Studies

Transkript

1 Ekrem Causevıc, Neoad Moacanın, Vieran Kutsar (Eds.) Perspectives on Ottoman Studies Papers from the 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies fciepo)

2 Perspectives on Ottoman Studies Papers from the 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at the University of Zagreb 2008 edited by Ekrem Causevic, Nenad Moacanin and Vjeran Kursar LIT

3 Bibliographie information published by the Deutsche Nationalbibliothek The Deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the Deutsche Nationalbibliografie; detailed bibliographic data are available in the Internet at ISBN A catalogue record for this book is available from the British Library L it V E R L A G Dr. W. H opf B erlin 2010 Fresnostr. 2 D Münster Tel. +49 (0) Fax +49 (0) lit@ lit-verlag.de Distribution: In Germany: LlT Verlag Fresnostr. 2, D Münster Tel. +49 (0) , Fax +49 (0) , vertrieb@lit-verlag.de In Austria: Medienlogistik Pichler-ÖBZ, mlo@medien-logistik.at In Switzerland: B + M Buch- und Medienvertrieb, order@buch-medien.ch In the UK: Global Book Marketing, mo@centralbooks.com In North America by: fc* Transaction Publishers Transaction Publishers Rutgers University 35 Berrue Circle New Brunswick (U.S.A.) and London (U.K.) Pjscataway, NJ Phone: +1 (732) Fax: + 1 (732) for orders (U. S. only): toll free (888) orders@transactionpub.i:om

4 Contents ETHNIC GROUPS, REVOLTS, NATIONALISM, WAR Abdul Rahim Abu Husayn, LEBANESE HEROES AND OTTOMAN VILLAINS: THE MA 'NS OF LEBANON, CENTURIES...13 Bayram'Akça, ÇANAKKALE SA VAŞLARI 'NDA ANZAKLARİN ROLÜ Alaattin Aköz, KARAMAN'DAN SİGETVAR 'A: BİR EYALET ÖLÇEĞİNDE KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN'IN SON MACARİSTAN SEFERİ...39 İsmail Altinoz, OSMANLILAR ZAMANINDA DALMAÇYA KIYILARINDA ÇİNGENELER...53 Emine Altunay Şam, ADANA EYALETİ'NE BAĞLI KOZANDAĞI EŞKIYALIK OLAYLARI VE ALİN AN TEDBİRLER ( )...65 Sabire Arık, POLONYA KRALI III. JAN SOBIESKİ 'NİN EŞİNE YAZDIĞI MEKTUPLARINDA TÜRK OLGUSU...81 Selim Aslan taş, SIRP MİLLETİNİN İNŞASINDA BİR ARAÇ OLARAK TARİH...97 E. Attila Aytekin, NEITHER MONARCHISM'NOR WEAPONS OF THE WEAK': PEASANT PROTEST IN THE LATE OTTOMAN EMPIRE Rahmi Çiçek, KASTAMONU: BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA BİR OSMANLI KENTİ Muammer Demirel, TÜRKİYE'DE BOSNA GÖÇMENLERİ Aleksandar Fotic, ATHONITE TRAVELLING MONKS AND THE OTTOMAN AUTHORITIES (16-18th CENTURIES) David Kushner, THE MUSAVVER ÇÖL - AN OTTOMAN JOURNAL IN BEERSHEBA A T THE END OF WORLD WAR Hikmet Öksüz, I. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA RUS DONANMASININ KARADENİZ LİMANLARINI BOMBALAMASI Bülent Özdemir, İNGİLTERE, I. DÜNYA SAVAŞI ARİFESİNDE, OSMANLI SAVAŞ GEMİLERİ ' SULTAN OSMAN I" VE REŞADİYE" Yİ NEDEN TESLİM ETMEDİ? Salih Özkan, TEHCİR HARİCİ TUTULAN ERMENİLER Serdar Sakin, OSMANLI MİRASI ÜZERİNDE ETNİK VE SİYASİ BİR HAREKET: ŞEYH MAHMUT OLAYI Sebahattin Şimşir, ALAŞ HAREKETİNİN ÖNDERLERİNDEN MİRJAK1P DULATOĞLU NA GÖRE OSMANLI DEVLETİNİN KAPİTÜLASYONLARI KALDIRMA KARARI Mucize Ünlü, II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE ULAHLAR Robert Zens, OTTOMAN PROVINCIAL NOTABLES IN THE EIGHTEENTH CENTURY. A COMPARATIVE STUDY LANGUAGE, LITERATURE, EDUCATION Yusuf Akçay, KAYBEDİLMİŞ MİRAS: BİR ALGILAMA PROBLEMİ OLARAK OSMANLICA Mehmet Aydın, XIX. YÜZYILIN SONUNDA OSMANLI DEVLETİNDE ALLIANCE ISRAELITE ÜNİVERSELLE (A. 1. U.) OKULLARININ AÇILMASI...263

5 6 CIEPO 18 Müjgân Çakır, K1YÂFET-NÂME EDEBÎ TÜRÜNÜN TARİHSEL GELİŞİMİ BAĞLAMINDA A 'VANZÂDE MEHMED SÜLEYMAN 'IN KIYÂFET-NÂMESİ ÖRNEĞİ Ekrem ĞauSevic, 19. YÜZYILDA BOSNA-HERSEK'TEKONUŞULAN TÜRKÇENİN A ĞIZ ÖZELLİKLERİ A. Mevhibe Coşar, OSMANLI KANUNNAMELERİNDE SÖZ VARLIĞININ NİTELİĞİ Vehbi Günay, OSMANLI NASİHAT VE ISLAHATNÂME GELENEĞİNDE VEYSÎ VE 'HÂBNÂME SİNİN YERİ Adnan Kadric, THE PHENOMENON OF CONCEPTUAL LEXICOGRAPHY IN OTTOMAN BOSNIA Şirvan Kalsın, FARSÇA-TÜRKÇE MANZUM SÖZLÜKLERDE DİL VE ÜSLUP Nesrin Tağızade Karaca, İRLANDALI JAMES CLARENCE MANGAN (I MAYIS HAZİRAN 1849 ) VE DİVAN EDEBİYATI Hanife Koncu, MİZAH GELENEĞİNDEN BİR ÖRNEK: KASİDE-İ CÜZDÂN-NÂME Sema Uğurcan, YAHYA KEMAL İN EDEBÎ ESERLERİNDE RUM ELİ Emek Üşenmez, DİVAN-I HİKM ETİN DİLİ HAKKINDA Durmuş Yılmaz, LA BATAILLE NA VALE DE NA VARIN ENTRE LA FLOTTE OTTOMANE ET CELLES D ANGLO-FRANCO-R USSE ET LE POEME1NTİTULE«NA VARIN» DE VICTOR HUGO, LEPOETE E T L ECRİVAINTRES CONNUFRANÇAIS REFORMS, MODERNIZATION & THE IMPACT OF THE FOREIGN PO W ER S Yasemin Beyazit, OSMANLI KLASİK DÖNEMİNDE "MERKEZİ" UYGULAMA VE İLMİYYE BÜROKRASİSİ NDE BU AÇIDAN KARŞILAŞILAN SORUNLAR Mesut Çapa OSM ANLI NIN BATILILAŞMA SÜRECİNDE BİR DERNEK: "OSMANLI HİLÂL-İ AHMER CEMİYETİ Mehmet Demiryürek, TANZİMAT DÖNEMİ KIBRIS MUHASSILLARINDAN MEHMET TALAT EFENDİ VE TANZİMAT FERMANININ KIBRIS TA UYGULANMASI (4 EKİM EKİM 1841) Yonca Koksal, LAND REFORM IN NORTHWESTERN BULGARIA DURING THE TANZİMAT E R A Nurşen Mazici, NATURALIZATON PROBLEM BETWEEN TURKEY AND THE UNITED STATES Mehmet Okur, XIX. YÜZYILIN SONU VE XX. YÜZYILIN BAŞINDA A VUSTURYA-MACARİSTANİMPARATORLUĞU NUN BALKAN POLİTİKASI Ruhi Özcan, MISIR MESELESİNİN KONYA EKONOMİSİ'NE TESİRİ Ahmet Özgiray, TURCO-ALBANIAN POLITICAL RELATIONS ( ) Burcu Özgüven, CONSTRUCTION AND REPARATION ACTIVITIES IN THE LATE OTTOMAN EMPIRE Daniel Panzac, LESJEUNES TURCSETLA MARINE ( ) Yuko Saito, RUMELİ DEMİRYOLLARI İNŞAAT İÇİN SERMAYE TEDARİKİ VE BARON H İRŞ

6 T able of C ontents 7 Serap Tabak, KUŞADASI KAZASİ NINSOSYAL VE EKONOMİK YAPISI ( ) Kemal Üçüncü, OSMANLI İMPARATORLUĞUNUN SON DÖNEMİNDEN TÜRKİYE CUMHURİYETİNİN KURULUŞ SÜRECİNE FOLKLOR ARAŞTIRMALARININ İŞLEVİ Mahmoud Yazbak, 19"' CENTURY PALESTINIAN COMMERCIAL NETWORKS: THE ORANGES OF JAFFA SOCIO-POI.ITICAL & ECONOMIC L IFE A.Latif Armağan, XVIII. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA EDREMİT KÖRFEZİ VE EGE ADALARINDA ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ VE İSTANBUL UN ZEYTİNYAĞI İHTİYACININ KARŞILANMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Şaban Bayrak, İZMİR LİM ANININ ÖNEMİ VE İZMİR LİM ANININ DOLDURULMASI Nejdet Bilgi, XIX. YÜZYILIN ORTALARINDA ALAŞEHİR KAZASI 'NINNÜFUSU Latif Daşdemir, OSMANLI DEVLETİNDE BİR FİNANS KAYNAĞI OLARAK PARA VAKIFLARI (AFYONKARAHİSÂR ÖRNEĞİ) M. Akif Erdoğru, COLOCASIA PRODUCT İN OTTOMAN CYPRUS Turan Gökçe, SALGIN HASTALIKLAR VE MUFASSAL AVÂRIZ DEFTERLERİ: 1718 TARİHLİ TİRE KAZASI ÖRNEĞİ Mehmet Inbaşi, ERZİNCAN KAZÂSI (1642 TARİHLİ AVÂRIZ DEFTERİNE GÖRE) Mehmet Ipçioğlu, BİR OSMANLI BÜTÇESİ ÖRNEĞİ (1622 TARİHLİ RUZNAMÇE DEFTERİ) İsmail Kara, XIX. YÜZYIL OSMANLI DEVLETİ YÖNETİCİLERİ ÜZERİNDE ÖĞRENCİ OLAYLARININ TESİRİ (OSMANLI DAN CUMHURİYETE ÖĞRENCİ HAREKETLERİ) Nilgün Nurhan Kara, SALNAMELERE GÖRE SEFERİHİSAR Nuri Köstüklü, OSMANLI- TÜRK AİLE KURUMU ARAŞTIRMALARINDA TEREKE DEFTERLERİNİN YERİ VE ÖNEMİ (19. YY. ÖRNEKLERİ ÇERÇEVESİNDE) Jelena Mrgic, CLIMATE IMPACT ON AGRICULTURAL PRODUCTION IN PRE -INDUSTRIAL SOCIETY-SOME IND1CA TIONS FROM 1 6th CENTURY OTTOMAN BOSNIA Kayhan Orbay, GELİBOLU DA SARUCA PAŞA VAKFI NIN MALİ TARİHİ Hatice Oruç, 1528/30 TARİHLİ MÜCMEL TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BOSNA SANCAĞINDA MUSTAHFIZ TİMARLARI Bilgehan Pamuk, XV-XVI. YÜZYILLARDA KUZEY EPİR 'DE OSMANLI İDARESİ İlhan Şahin, XVIII. YÜZYILIN SONLARINA AİT BİR SEYAHATNAME VE OSMANLI RUMELİSİ Kazuaki Sawai, 16. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA İSTANBUL 'DA NÜFUS ARTIŞI VE TEDBİRLERİ Tom Sinclair, THE CITY OF ERCİŞ IN THE LA TE MIDDLE A GES AND THE EARLY YEARS OF THE OTTOMAN ADMINISTRATION Cahit Telci, XIX. YÜZYILIN İLK YARISINDA SIĞLA SANCAĞININ NÜFUSU Mehmet Yılmaz, OSMANLI'DA PATATES TARIMININ BAŞLAMASI VE SONUÇLARI

7 8 CIEPO 18 SOURCES, HISTORIOGRAPHY, ARCHIVES & LIBRARIES Vjeran Kursar, SOME REMARKS ON THE ORGANIZATION OF OTTOMAN SOCIETY IN THE EARLY MODERN PERIOD: THE QUESTION OF LEGAL DUALISM" AND SOCIETAL STRUCTURES Vesna Miovic, HISTORY OF THE OTTOMAN DOCUMENTS IN THE STATE ARCHIVES OF DUBROVNIK (RAGUSA) Hiroyuki Ogasawara, THE CHINGIZIDS IN THE OTTOMAN HISTORIOGRAPHY Nahide Şimşir, KAZAKİSTAN MİLLİ KÜTÜPHANESİNDEKİ ARAP HARFLİ TÜRKÇE ESERLER WOMEN, INDIVIDUAL CARREERS, PICTURES OF THE O TH ER Jean-Louis Bacqué-Grammont, DÔBRA VENEDİK, «LA BONNE-VENISE». LA RÉPUBLIQUE DE DUBROVNIK VUE PAR DEUX A UTEURS OTTOMANS : PİRİ R E İS E T EVLIYÂ ÇELEBİ Hilmi Bayraktar, OSMANLI PERSPEKTİFİYLE MACAR BAĞIMSIZLIK HAREKETİ VE OSMANLI-MA CAR İLİŞKİLERİ Mevlüt Çelebi, OSMANLI DEVLETİNDE KADINLARA SEÇİM HAKKI VERİLMESİ KONUSUNDA YAPILAN BİR ANKET Danuta Chmielowska, L 'INTERET DE JEAN IIISOBIESKI POUR LA CULTURE OTTOMANE Emine Dingeç, 16. VE 17. YÜZYILLARDA TAŞRA DA YASAKÇILAR Robert Holjevac, IVAN STOJKOVIC AND HIS WESTERN CHURCH MISSION OF THE BASEL COUNCIL IN CONSTANTINOPLE ( ) REGARDING OTTOMAN TURKS IN THE LIGHT OF RELIGIOUS AND THEOLOGICAL CONTROVERSIES Melike Karabacak, OSMANLI DA POLİTİK VE EDEBİ BİR KADIN: GÜLİSTAN İSM ET Gabor Karman, AN ALLY OF LIMITED ACCEPTABILITY JOHANNES BOCATIUS AND THE IMAGE OF THE TURK IN HUNGARY Özer Küpeli, ANADOLU DA AYANLIK TARİHİNE DAİR BİR DERKENAR: GÖNEN AYANI SEPETOĞLU OSMAN Hacer Topaktaş, BİR OSMANU RAPORUNA GÖRE XVIII. YÜZYILDA LEHİSTAN IN İDARÎ, ASKERÎ. İKTİSADÎ VE HUKUKÎ YAPISI Nedim Zahirovic, DIE LOKALISIERUNG DES TOPONYMS THESNAIMBERJCHT DES ÖSTERREICHISCHEN GESANDTEN TRANQUILL US ANDRON1CUS VOM ENDE

8 ANADOLU DA AYANLIK TARİHİNE DAİR BİR DERKENAR: GÖNEN AYANI SEPETOĞLU OSMAN ö ze r Küpeli Ege Üniversitesi Arapça «ayrt» kelimesinin çoğulu olan ayan edebî ve tarihî metinlerden anlaşıldığına göre bir şehrin, kasabanın, devrin yahut zümrenin ileri gelenleri, belli başlıları ve büyükleri anlamına gelmektedir {Köprülü 2001: 40). İlk İslâm devletlerinden itibaren görülen bir müessese olan ayanlık Anadolu Selçuklu Devleti vasıtasıyla Osmanlılara geçmiş ve geniş bir manada kullanılmıştır. Resmî vesikalarda voyvoda, mütesellim, muhassıl, mutasarrıf ve vali olarak adlandırılan yerel hanedanlar çoğunlukla ayan, derebeyi veya mütegallibe olarak niteleniyordu. Bununla birlikte molla, kadı, müftü, müderris, seyyid ve tarikat şeyhi gibi ilmiye mensuplan, kethüdayeri ve yeniçeri serdarı gibi kapıkulları, bunların mazul ve emeklileriyle çocukları, esnafın ve tüccarın önde gelenleri ve mültezimlerin ayandan sayıldıkları görülmektedir (Mert 1991: ). İdarî anlamda herhangi bir yetki ve nüfuzları olmamasına rağmen gerekli görüldüğü takdirde sahip oldukları mevkilerden faydalanılan ve hepsine birden «âyân-ı vilayet», «âyân-ı memleket», «âyân-ı belde» veya «âyân ve eşraf» denilen bu sınıfların, XVI. yüzyılda halk ile devlet arasındaki ilişkilerde aracı rolüne sahip olduğu anlaşılmaktadır {Mert 1991: ; Ergenç 1982: 106 vd). Osmanlı taşra idaresinde XVI. yüzyılın ortalarından itibaren başlayan bozulmaların sonucu olarak ayanların konumlan önem kazanmaya başlamış ve servet sâhibi olmalarıyla birlikte giderek artmıştır. Âyânlarm İktisadî bakımdan güçlenmelerini sağlayan faktörlerin başında faizcilik yapmaları gelmektedir. İşleri bozulan esnafın, vergisini ödeyemeyen köylülerin borç para için umut kapısı olan ayanların bir yandan da iltizam yoluyla tımar ve zeamet sahibi olmaya başlamalan halk üzerinde giderek otorite kurmalannı sağlamıştır. Ayânlann sâhip olduklan İktisadî zenginliğin yanı sıra halk nezdinde elde ettikleri itibarın verdiği kudretle bir süre sonra anlaşamadığı veya suiistimallerini gördüğü merkezî idarenin temsilcileriyle çatışmaya girmeleri, zamanla bir takım siyasî-idarî ayrıcalık ve haklar kazanmalannın önünü açmıştır {Özkaya 1994: 8-10). Lâkin ayanların tam anlamıyla güç sâhibi olmalan ve Osmanlı taşrasında etkili bir müessese haline gelişleri XVII. yüzyılın ortalarından itibaren bir takım idari, askerî ve İktisadî gelişmelerin sonucu olarak XVIII. yüzyıldadır. XVII. yüzyılın ortalanndan itibaren girişilen uzun süreli savaşların Osmanlı maliyesince finansmanında karşılaşılan güçlükler, devleti yeni gelir kaynakları bulmaya yöneltmiş ve 1695 yılı başlarında bir hatt-ı hümayunla merkezî hazi-

9 982 CIEPO 18 neye ait mîrî mukataalarm «malikâne» olarak kayd-ı hayal şartıyla «rical-i devlet» ve «âyân-ı vilayet»e satılması kararlaştırılmıştır. Tımar toprakların mukataa olarak yüksek fiyatlarla çoğunlukla ayan sınıfına mensup bölgenin zengin şahsiyetlerine kiralanması, onların hem nüfuz ve servetlerini arttıran bir faktör olurken, hem de bu servetlerin oğullarına intikali kuvvetli yerel hanedanların doğuşuna yol açmıştır {Cezar 1986: 32; İnalcık 1993: ; İnalcık 1998: 17*35), Bu durum özellikle 1726 dan sonra belirgin bir hal almıştır. Bu tarihe kadar Anadolu daki ayanlar genellikle küçük kasabalarda etkinlerken, bu yılda sancaklardaki bir takım nüfuzlu ailelere derecelerine göre bazı idari yetkilerin (mirimiranlık, sancakbeyliği gibi) tanınması ayanlık kurumunun Osmanlı ülkesinin tamamına yakınına yayılmasına neden olmuştur (Özkaya 1978: 674; özkaya 1999: ). Mamafih yüzyılın ikinci yansında pek çok yerde ortaya çıkan ayanlık iddiaları ve beraberindeki mücadeleler bu yayılmanın bir sonucu olsa gerektir (özkaya 1969: ). Âyânlığın yaygınlaşmasıyla birlikte onlara yüklenen vazifelerin de çeşitlendiği görülmektedir. XVIII. yüzyıl ortalarından itibaren ayanlar artık sadece halkla devlet arasında aracılık yapan kişiler değil, aynı zamanda bölgesel asayişin temininden sorumlu, eşkıya takibinde bulunan, bulunduğu yerin çeşitli ihtiyaçlarını temin eden, vakıflann idari işlerini yürüten, vergi, zahire, erzak, hayvan, levazım ve asker toplayan, mühimmat temin eden, başkentin iaşesine katkıda bulunan, menzil hizmetlerini düzenleyen, narh tespitine katılan ve bilirkişilik yapan kişiler konumundaydı (Mert 1991: 196). Âyânlığın görev ve yetkilerinin devletçe tanımlandığı, tayin ve azillerinin belirli bir düzene bağlı bir kurum haline geldiği bu dönem tarihçilerce «ayanlık düzeni devri» olarak adlandırılmıştır (Akdağ 1974: 51-61; Ayanların tayin, seçim ve azilleri hakkında bkz. Mutafçieva 1977: ). XVIIL yüzyılın son çeyreğine doğru Rusya ile başlayan savaş nedeniyle ortaya çıkan para ve asker ihtiyacını yine ayanlara müracaat ederek karşılayan devlet, ayanlann daha da güçlenmesini engelleyecek önlemler alamadığı gibi, «ayan tagallübü» artık önüne geçilmez bir hal almıştır. Devletin ayanlann gücünü kırmak için 1785 yılında onların yerine uygulamaya koyduğu «şehir kethüdalığı» sistemi beş yıllık bir süre zarfında istenen başanyı sağlamayınca, ayansız yapamayacağını anlayan devlet ayanlığı yeniden ihdas etmiş, neticede nüfuzlarının kınlması düşünülen ayanlar bu denemeden güçlenerek çıkmışlardır (Özkaya 1994: ). Nihayet II. Mahmud un devleti merkezîleştirmek adına giriştiği bir dizi reform ayanlann belini bir miktar kırarken, ayanlığı asıl önemsizleştiren Tanzimat ve onun taşra idaresine getirdiği bir dizi düzenleme olmuştur. Anadolu'da ayanlık düzeninin iyice yerleştiği, kudretli voyvoda, ayan ve hanedanların taşrada hâkimiyet kurdıığıı bir dönemde Marmara Denizi'ııiıı güneyindeki Gönen ve çevresinde Sepetoğlu Osman adında biri voyvodalık ve ayanlık makamlarında bulunmaktaydı.

10 Ö z e r K ü p e li ANADOLU'DA AYANLIK TARİHİNE DAİR BİR DERKENAR Sepetoğlu Osman ın Kendisi Hakkında Bilinenler Belgelerde voyvoda ve ayan olarak geçmeden önceki hayatına dair pek bilgi bulunmayan Sepetoğlu Osman ın en azından Manyas ın Bölücekağaç köyünden olduğu ve hayatının belli bir evresine kadar burada babalığı Kara Halil ile kardeşleri Kara Süleyman ve Kara Mustafa ile birlikte yaşadığı bilinmektedir (A.DVN. MHM. 164\ 24, 241, 253). Sepetoğlu lakabının menşeî hakkında bir bilgi olmamakla birlikte Kara Halil den babalığı olarak söz edilmesi ve kardeşleri Kara lakabıyla anılırken kendisinin Sepetoğlu namıyla maruf olması Kara Halil in öz oğlu olmadığını akla getirmektedir. Bununla birlikte kendisinin taşra çıkarılmış bir kapıkulu, sipahizade vb. olduğunu gösteren herhangi bir işaret de mevcut değildir. Gönen ve Manyas kazalarının voyvodalık ve ayanlığını on beş yıl kadar elinde tutan Sepetoğlu Osman ın Hafize adlı bir hanımla evli olduğu, bu eşinden de Lütfullah isminde bir oğlunun bulunduğu anlaşılmaktadır (Cevdet Belediye 6732; Cevdet Zaptiye 1151)1. Hakkında verilen ilk idam cezası bir şekilde affedilen, tüm malı mülkü müsadere edilmesine rağmen yeniden servet sahibi olan, muhteris ve zalim bir kişiliğe sahip Sepetoğlu Osman ın ayrıca gösterişi sevdiği, ziynete düşkün olduğu, özellikle silahlara ve atlara özel bir alakasının olduğu ifade edilmektedir (Cevdet Maliye 28247). Sepetoğlu Osman ın Voyvodalık ve Âyânlık Dönemi Faaliyetleri Sepetoğlu Osman ın voyvodalık veya ayanlık makamını ne zaman uhdesine aldığını belgelerden tespit edebilmek mümkün değildir. Kendisiyle ilgili en eski vesika 1754 yılı ortalarına ait olup, burada voyvoda veya ayan olarak zikredilmeyen Sepetoğlu Osman ın Kütahya da bazı kişilerle münazaalı olduğu anlaşılmaktadır. Her ne kadar açıkça belirtilmese de bu münazaanın sebebi muhtemeldir ki, voyvodalık mücadelesidir. Zira Bostaniyan-ı Hassa Hasekilerinden Kürt İbrahim in ve İstanbul daki kardeşi Yusuf un tahrik ettiği sayısı otuzu aşkın kişi Divan-ı Hümayun a gelerek Sepetoğlu Osman dan şikâyetçi olmuşlardır. Neticede Anadolu Valisi Yeğen Ali Paşa ile Kütahya naibine yazılan fermanlarla iki hasmın davasının Kütahya da görülmesi ve gerektiği takdirde sair voyvodalara ibret olması için cezalarının bir an önce verilmesi emredilmiştir (Cevdet Adliye 5032). Yine 1760 ların ortalarına ait olduğunu düşündüğümüz bir başka belgede ise Sepetoğlu Osman ın firari olduğu, Kütahya daki Yörükan Mukataası mn Voyvodası Seyyid Abbas Ağa nın kendisinden mukataa malı olan 500 kuruş Sepetoğlu Osman ın oğlu Lütfullah m da babasının ölümünden yirmi sene kadar sonra Gönen voyvodalığını uhdesine aldığı bilinmektedir (Cevdet Maliye 6237; Cevdet Maliye 9526).

11 984 CIEPO 18 alacağı talep ettiği görülmektedir (Cevdet Maliye 2409)2. Bu iki belgenin bize düşündürdüğü Sepetoğlu Osman ın 1760 lı yıllarda Kütahya civarında bazı mukataaların iltizamı için mücadeleye giriştiği ama bunda başarılı olamadığıdır. Sepetoğlu Osman ın bu mücadelelerin ardından "... Manyas Kazasında nice medidden berü isyân ve tuğyân..." halinde olup, babalığı ve kardeşleriyle birlikte "... öteden berü ibâd ellerin emval ve erzâkları nehb ve gâret ve ehl ü iyâllerine taarruz ve tasallut ve fi il-i ırz ve bazılarını bi-gayr-i hak kati âdet-i müstemirreleri... olmakla suçlandığı ve hakkında idam kararı verilerek tüm malının müsaderesinin talep edildiği Anadolu Eyaleti Valisi Çelik Mehmed Paşa ya gönderilen 1763 yılı sonlarına ait fermandan anlaşılmaktadır. Nitekim Çelik Mehmed Paşa nın tedibi için görevlendirdiği Kethüda Ali ile muharebeye tutuşan Sepetoğlu Osman yenilince firar etmiş, Aydın ve Bergama dolaylarında bulunduğuna dair alınan haberler üzerine Aydın Muhassılı Silahdar Mehmed Paşa ile Bergama Voyvodasına ölü ya da diri yakalanması için fermanlar gönderilmiştir (A.DVN.MHM. 164: 13, 16, 17). Lâkin Çelik Mehmed Paşa nın gönderdiği kethüda ve adamların Sepetoğlu Osman ile hiçbir ilgisi bulunmayan reayaya sarkıp, mallarını, eşyalarını ve hayvanlarını gasp etmesi üzerine bu sefer Paşa dan bu olayların önüne geçmesi ve gasp edilen malların iadesi talep edilmiştir (A.DVN.MHM. 164: 13, 18). Diğer taraftan şakilerin memleketlerine dönmesi ihtimaline karşılık Manyas kazası ahalisi bin kuruş nezre bağlanmış, Sepetoğlu nun kardeşleri Kara Mustafa ile Kara Süleyman ın kasabaya gelmeleri üzerine vali ve zabitlere haber vermek isteyen ahali ise Sepetoğlu tarafından himaye olunan kaza naibi Hüseyin in tehdit ve engellemeleri ile karşılaşınca bu mümkün olmamıştır (A.DVN.MHM. 164: 24, 241, 253). Firari Sepetoğlu nun Bandırma nın Turhanlar köyünde saklandığına dair ihbarlar üzerine bir an önce harekete geçilip yakalanması için emirler gönderilirken (A.DVN.MHM. 164: 512, 648), diğer taraftan da malı-mülküyle, altın ve parasının hazine için zaptı süreci 1764 yılı ortalarından itibaren Vezir Mehmed Paşa mn kethüdası Ali marifetiyle işlemeye başlamıştır. Bu süreçte öncelikle Sepetoğlu Osman ve adamlarının çiftlikleri ve evleri basılarak buralardaki hayvanlan ile nakit paralarına el konulmuştur. Gönen de basıldıktan sonra yakılan büyük konağında bulunan 4 ü beyaz 2 si Arap 6 cariye, bunların 2 çocuğu, 2 si Arap ve l i beyaz 3 gulam alıkonularak hastalıklı l i hariç geri kalanlar, ele geçirilen altın ve gümüşlerle birlikte İstanbul a sevk edilmiştir. Ayrıca satılan birkaç hayvan, Gönen in Sarı karyesindeki Hacı İsa Panayırı nm dükkân kiraları, Manyas daki Kuş-pazan nın bac-ı pazar akçesi ve Bandırmalı Manas zımmîden alacağı olan hınta bahasının da dâhil olduğu toplam kuruş da gönderilen 2 Katalogda 1883 yılına ait olduğu belirtilen bu belgede herhangi bir tarih bulunmamaktadır. Ancak Abbas Ağa nın bir başka yerde 1764 te Kütahya Mütesellimi olarak adının geçmesi söz konusu belgenin bu tarihlere ait olabileceği ihtimalini akla getirmektedir (Özkaya 1994: 126).

12 Ö z e r K ü p e li ANADOLU DA AYANLIK TARİHİNE DAİR BİR DERKENAR ler arasındadır (D.BŞM.MHF ). Bundan başka Sepetoğlu nun iltizamında Gönen ve Manyas kazalarındaki tımar, zeamet, has ve mukataaların defteri çıkarılarak bunlar için de zapt süreci başlatılmıştır (Cevdet Tımar 8076). Diğer yandan Sepetoğlu nun Gönen, Manyas, Bandırma ve Edincik teki köylerde bulunan çiftliklerine gidilip eşya, hayvan, hububat ile alet edevat namına ne varsa bunlara el konulmuş, ayrıca tarla ve değirmenleri de zapt edilmiştir. Aynca çeşitli kişiler zimmetindeki hınta bedelleri çoğunlukta olmak üzere çeşitli alacakları da buna dâhil olup zapt edilenlerin toplam değeri kuruştur (Cevdet Zaptiye 2477). Bu süreçte Sepetoğlu nun malından Darphane-i Amire ye teslim edilen akçenin değeri toplam ,5 kuruşu bulmuştur (Cevdet Maliye 30330). Bundan gayri dirhem gümüş dahi eritilerek 2.198,5 kuruş 20 akçe olarak Darphane-i Amire ye irat kaydedilmiştir (Cevdet Darphane 2333). Sürecin devamında çeşitli kişilerin zimmetinde kalan alacakların tahsili ile gizli kalmış emvalin ve eşyanın tespiti için Mirahor-ı sânî Haşan Bey mübaşir olarak görevlendirilmiştir. Haşan Bey e ilk olarak Bandırma İskelesi nde Sepetoğlu na ait kile hıntayı müzayede ile satıp bedelini tahsili emredilmiştir (Cevdet Maliye 26913). Bununla birlikte Haşan Bey zapt sırasında bazı sıkıntılarla da karşılaşmıştır. Mesela Sepetoğlu nun Gönen ve Manyas taki iltizamlarının bedeli olan kuruş faiziyle kuruşken, ahali bunu on gün içinde ödemeyi taahhüt etmesine rağmen ödememiş, mamafih bir arzuhal ile divan-ı hümayuna müracaat edip taahhütlerini yalanlayarak mültezimlerin kadı ile "... yekdil olup mukâta adan zararımız vardır diyü fukara üzerlerine on üç buçuk kise akçelik salyane ve cezâ tahsil... eylediklerini bildirmişlerdir. Ancak yapılan tetkiklerden anlaşılmıştır ki, ahali ödemekle yükümlü oldukları paradan kurtulmak için böyle bir yola başvurmuştur. Netice itibarıyla Mübaşir Haşan Bey den kuruşu bir an önce tahsil etmesi istenmiştir {A.DVN.MHM. 164: 286; Cevdet Maliye 25397). Bir kısım tımar ve zeamet sahibi ise iltizam bedellerini iade etmemek için başka bir yol izleyip "... bu sene bizler karyelerimizi firarî-i merkûma ilzâm eylemedik ve bedel-i iltizamımızı almadık... iddiasında bulunmuşlardır. Lâkin bu iddiaların asılsızlığı da yapılan tahkikat sonrasında ilgili köy ahalilerinden iltizam bedellerinin ödendiğine dair öğrenilen bilgilerle tespit edilmiştir (Cevdet Tımar 8670). Zapt sırasında ortaya çıkan bir başka mesele ise suiistimallerdir. Sepetoğlu Osman ın malından bin kese akçenin Gönen Kadısı ile Mehmed Paşa nın kethüdası Ali tarafından saklandığı, Kadı nın satın aldığı Zeynep cariye ve kocası tarafından ihbar edilmiş, durum mübaşir Haşan Bey e bildirilerek aslını araştırması talep edilmiştir. Bunun üzerine muhbir cariye ile birlikte Sepetoğlu nun sırdaşlarından Gönen Serdarı Hüseyin, Hacı Salih, Selman Beşe, Hacı Ebubekir, Boynueğri Hacı İsmail ve San Kethüda gözaltına alınmıştır. Tahkikat neticesinde Mehmed Paşa nın levend bölükbaşısının Sepetoğlu nun evini basıp, mallarını zapt edip, büyük evini yakmasından sonra ortaya çıkan altın ve beyaz akçeyi kadı ile kethüdanın gizleyip aralarında paylaştıklarını hapsedilenlerce itiraf edil-

13 986 CIEPO 18 miş, sonuç olarak Kadı nın hapsedilip söz konusu paranın tahsili ferman olunmuştur (A.DVN.M HM 164\ 301). Mamafih bu hadiseler sonrasında Serdar Hüseyin bu vazifeden azledilip yerine Numan Ağa nın tayini söz konusu olmuşken, onun da Sepetoğlu na yakınlığı bulunması itibanyla emval-i mektumenin bu nedenle naklinin mümkün olmayacağı düşünüldüğünden serdarlığa ocaktan bir haseki veya turnacının tayini uygun görülmüştür (Cevdet Maliye 23726). Sepetoğlu Osman ın belgelerde adına rastladığımız 1754 ile 1764 yıllan arasındaki bu ilk dönemde kendisinden hiçbir yerde ayan olarak söz edilmemektedir. Çoğunlukla eşkıya olarak zikredilmekle birlikte bazı metinlerde «Gönen voyvodası» olarak bahsi geçmektedir. Gönen ve Manyas taki bazı has, zeamet ve tımarlar ile mukataalarm iltizamında olması da bunu doğrular niteliktedir. Ancak bu vazifesi sırasında ne olduğu belirtilmemekle birlikte tahminimizce gayrimeşru yollarla servet sahibi olma ve merkezî otoriteye meydan okuma gibi bir takım olumsuz hareketleri nedeniyle kendisinin idam cezasına çarptırıldığını düşünüyoruz. Sepetoğlu Osman ın firarı ve mallarının mîrî için zaptı süreci tamamlandıktan sonraki yaklaşık on yıl boyunca ne yaptığı, akıbetinin ne olduğu konusunda belgeler suskundur. Muhtemeldir ki, bu süreçte bir şekilde affedilmiş ve iltizamlan kendisine iade edilmiştir. Bununla birlikte on yıl sonra belgelerde yeniden adı geçtiğinde o artık «Gönen ayanı» bazen de «Gönen ve Manyas kazaları ayam»&\t. Nitekim 1775 yılının hemen başına ait bir vesikada Gönen Ayânı Sepetoğlu Osman dan İran Şah vekili Zend Kerim Han tarafından tazyik edilen Basra ya yardım için harekete geçmesi istenmiştir. Buna göre daha önce hakkında verilen kararın ve suçlamalann unutulması bir yana "... sen öteden beı~ü perverdegân-ı nâm-ı saltanat-seniyyenin ısdâkı ve emsalinin gayretkeşi olduğundan başka sâye-i mekârim-i dâye-i devlet-i aliyyede kesb-i ta yin ve iftihâr ve gına ve yesâr ile ma rûf olup... gibi bir övgüye mazhar olarak kendisinden acilen Bağdat imdadına yetişecek yüz nefer seçkin süvari hazırlayıp muktedir bir bağbuğ ile göndermesi istenmiştir {Cevdet Askeri 21717). Sepetoğlu nun bu vazifeyi ifa edip etmediği bilinmemektedir. Lâkin Basra da Osmanlı-İran savaşının şiddetlenmesi üzerine Sepetoğlu Osman dan bir kez daha acilen süvari askeri talep edilmesi ya askerleri gönder[e]mediğini ya da verilen vazifeyi layıkıyla yerine getirdiği için tekrarlaması istendiğini düşündürmektedir (Cevdet Askeri 36726). Sepetoğlu Osman ın Sonu Ayanlığın gücünün zirveye ulaştığı XVIII. yüzyılda devlet tarafından sıkışık zamanlarda taşradaki işlerin yürümesi ve bazı ihtiyaçların karşılanması maksadıyla ayanlara hoşgörülü davranıldığı, cezalarının affedildiği, hatta ödüllendirildikleri bilinmektedir. Bunun bir örneğini 1768 den sonra batıda Rusya ile girişilen savaşın devam ettiği bir sırada İran ın saldırısıyla zor durumda kalan Osmanlı

14 Ö z e r K ü p e li ANADOLU DA AYANLIK TARİHİNE DAİR BİR DERKENAR Devleti nin asker ve mühimmat temininde yaşadığı güçlükleri aşmak için ayanlara yardım için müracaat etmesinde olduğu gibi görüyoruz. Bu bağlamda Gönen ve Manyas bölgesinde nüfuz sâhibi bir şahsiyet olan Sepetoğlu Osman ın hem gücünden faydalanılmak için hem de kendisine ikinci bir fırsat verilmek adına affedildiği akla gelmektedir. Ama Sepetoğlu Osman verilen bu şansı iyi kullanamamîş olacak ki, kısa süre sonra idam ve izalesi için hakkında bir kez daha ferman sadır olacaktır. Sepetoğlu tekrar niye devletle kavgalı hale gelmiştir, bunu belgelerden açık bir şekilde anlamak mümkün değildir. Muhtemeldir ki, zalim ve ihtiraslı bir kişiliğe sâhip Sepetoğlu Osman daha önce de başma iş açan güç ve servetini arttırmak adına hoş karşılanmayacak bir takım olumsuz hareketlerine devam etmiştir. Nitekim 1778 yılında Hacı Hafız isimli Sepetoğlu nun mültezimlerinden biri Kepsud zeameti ile ilave birkaç kalem zeameti ve Kepsud un avarız ve nüzulünü iltizam için talepte bulunmuş, lâkin bu arzusuna kavuşamaymca Sepetoğlu ndan yardım talep etmiştir. Bunun üzerine Sepetoğlu Osman da Kepsud ahalisini ihzar edip altmış sekiz kese akçe taahhüdünü aldıktan sonra Hacı Hafız dan zaptname alıp mezkûr iltizamları Sincanlıoğlu na ilzam etmiştir {Cevdet Maliye 28247). Bu ve benzeri olayların yanı sıra kendisinin ayan olduktan sonra bölgedeki diğer ayan, voyvoda ve hanedanlarla nüfuz mücadelesine girişmesinin de sonunu hazırlamış olması ihtimal dâhilindedir. Zira bu bölge aynı zamanda Mihaliç de Lütfullah Ağa, Bergama da Karaosmanzade Hacı Ömer Ağa, Soma da Yeğenoğlu, Edremid de Koca Mehmedoğlu gibi kudretli voyvodalarla, Kepsud voyvodası Hacı Osmanzade Muslu, İvrindi ayanı Eğrioğlu Ali, Bandırma ayanı Şerif Ağa, Avunya ayanı Hacı Ali Ağa, Balya ayanı Halil Ağa, Edincik ayanı Helvacıoğlu Hacı Mustafa, Edincik voyvodası Boşnakoğlu gibi mahallî voyvoda ve ayanların etkili olduğu yerler olup, Sepetoğlu nun bunlarla egemenlik mücadelesine giriştiği de göz ardı edilmemelidir. Lâkin bunu kanıtlayacak bilgi ve belge mevcut değildir. Hakkında tuğyan ve şekavet sebebiyle idam kararı verilen Sepetoğlu Osman tekrar firar etmiş, bir yandan da hakkındaki idam kararını kaldırtmak için teşebbüslerde bulunmuştur. Kendisinin adamlarından Serdaroğlu Hacı İbrahim in ikrarına göre Sepetoğlu na yakın olduğu anlaşılan Edincik ayanından Helvacıoğlu Hacı Mustafa, İstanbul da Karagümrük civarında bir medreseye gelip bir imamla görüştükten sonra "... akçesiz olmaz yüz elli kese akçe gider ancak şimdi seksen kese akçe bari tez elden gönder ıtlak ettirelim " cevabını iletmiş, buna mukabil Sepetoğlu ise "ben bu tarafda Ali Paşa ile altmış kese akçeye söyleştim ıtlakımı âsitâne-i aliyyeye tahrîr buyuracaklar ıtlak emri geldiği vakitde vereceğim... cevabını vermiştir (Cevdet Maliye 28247). Sepetoğlu nun rüşvet karşılığı da olsa affı mümkün olmamış, birkaç ay firari olarak dolaştıktan sonra gizlenmek için adamlarıyla güvendiği bir dostu olan Voyvoda Muslu Ağa ya iltica etmek için Kepsud a doğru yola koyulduğu sırada, Sepetoğlu na yardımın kendi sonunu da hazırlayacağını düşündüğünden olsa gerek Muslu Ağa onu öldürmek maksadıyla pusu kurmuştur yılı sonu veya

15 988 CIEPO 18 ] 779 yılı başında olduğunu tahmin ettiğimiz bu olay tanıkların ifadesine göre şu şekilde olmuştur. Kırk yedi adamıyla Kepsud a doğru ilerleyen Sepetoğlu Osman, Muslu Ağa ile İvrindi voyvodası Eğrioğlu Ali nin üç yüz civarındaki adamı tarafından Ilıca Kazası nın Püyrecik karyesi yakınlarında kuşatılıp tüfek ateşine tutulmuş, yakalanacağını anlayınca kaçmaya başlayan Sepetoğlu arkasından gelenlere de "... yürüyelim kuzularım bir bir fevt olmak ile âlem ta mir olmaz bizim vefatımızdan size ne faide hemen altına nazar edin... diye bağırarak kemerindeki altınları avuçlayıp saçmak suretiyle onların peşini bırakmalarını sağlamaya çalışmıştır. Muslu ve Eğrioğlu Ali nin leventlerinin altını kapışmak için duraklaması ona yarım saat kazandırmakla birlikte, bu şekilde yedi saat kadar devam eden takibin sonucunda, nihayet leventler "... bu Sepet-oğlu fevt olmadıkça biz bu altunları eki ve hazm idemeyiz... diyerek "... altın sebebine... onu katletmişlerdir (Cevdet Maliye 23847). Kepsud voyvodası Muslu, Sepetoğlu nun öldürülmesinden sonra kesilen başını adamlarından ele geçenlerle birlikte Bergama voyvodası Karaosmanzade Ömer Ağa ya irsal eylemiştir (Cevdet Maliye 13228). Sepetoğlu ndan Geriye Kalanlar Sepetoğlu nun öldürülmesi ile beraber kendisi ve adamlarının muhallefatının mîrî için zaptı süreci başlamış ve bu vazifeye Hassa silahşorlarından Kürt Süleyman Ağa tayin edilmiştir. Öncelikle Sepetoğlu Osman ın iltizamındaki tımar, zeamet ve mukataalarla bedellerinin tespiti yapılmış (Cevdet Maliye 28247)\ ayrıca Manyas Kazası ndaki Bölücekağaç, Latif, Çavuş, Dümbe, Çakırca, Diyedin, Çatal karyelerindeki çiftliklerindeki eşya ve hayvanlarıyla, anbarlardaki zahirenin tahriri gerçekleştirilerek hepsine birden el konulmuştur (Cevdet Maliye 6910). El konulanlar arasında maktulün yedi sekiz kadar zenci cariyesi ile üç nefer zenci gulamı da bulunmaktadır. Yine Sarıköy de maktulün sırdaşlarından Serdaroğlu İbrahim in hanesinde bulunan bir miktar altın ve para da zapt edilmiş, İbrahim Bandırma İskelesi yoluyla İstanbul a sevk edilmiştir (Cevdet Maliye 22529). Bir yandan Sepetoğlu nun ele geçirilen altın, gümüş ve nakit paralan İstanbul da gönderilmeye başlanmış4, diğer yandan da zapt edilen mal ve mülklerin satışına girişilmiştir5. Ancak bu konuda mühim bir sıkıntı Sepetoğlu nun ambarlarında ele geçirilen hmta konusunda yaşanmıştır. Zira toplam kile hıntadan yeni olan i Tersane-i Âmire ambarlarına nakledilirken, geçen 3 Bu tımarlardan bazılarının Gönen Voyvodası Ali tarafından satışı ve mülkname verilmesiyle ilgili olarak bkz. (MAD 9739: 220, 222) yılı başında Sepetoğlu malından Darphane ye teslim edilen paranın miktarı kuruştu (Cevdet Maliye 7359). 5 Manyas ın Çavuş ve Dünbe karyelerindeki iki değirmenin Gönen voyvodası Ali A ğa ya satılarak bedeli olan kuruşun tahsili için bkz. (Cevdet Maliye 29828); Yine Çakmak Dağı

16 Ö z e r K ü p e li ANADOLU DA AYANLIK TARİHİNE DAİR BİR DERKENAR senenin mahsulünden kilenin satışında mümkün olamamıştır. Çünkü eski hıntamn üçte biri böceklendiğinden ve yirmi gün daha durursa bu tamamına sirayet edeceğinden acilen satılması gerekmekle birlikte bir türlü alıcı bulunamamıştır. Son çare olarak bu hıntamn on bin kilesinin Bergama voyvodası Hacı Ömer Ağa ya, sekizer bin kilesinin Soma voyvodası Yeğenoğlu ile Edremid voyvodası Koca Mehmedoğlu na, kalan dört bin kilenin de civar ayanlarına olabilirse bir kuruştan ziyadeye, olmazsa en azından bir kuruşa satışı ferman olunmuştur (Cevdet Maliye 30607). Ele geçirilen mal ve mülkün satılarak nakde çevrilmesi sürerken, Sepetoğlu nun kayıtlara geçmemiş emval ile parasını ortaya çıkarmak için 1779 yılı sonundan itibaren bir takım tahkikatlara girişilmiştir. Bu konuda kolay sonuç elde edebilmek için Sepetoğlu nun sırdaşı olan Kethüdası Hacı Bekiroğlu Haşan ile yazıcısı ve adamlarından Edincikli Osman, Helvacıoğlu Hacı Mustafa ile daha birkaçı hapsolunmuş, bunlardan gizlenmiş ziynetlerin, nakit paraların yerleri ve kimlerde alacağı olduğu öğrenilmeye çalışılmıştır (Cevdet Zaptiye 4215). Bir diğer tutuklu Serdaroğlu İbrahim, Kepsud zeametinin mültezimi Hassa silahşorlarından Hacı Selim Ağa zimmetindeki dokuz bin kuruş alacağından söz ederken6, Edincikli Osman ise maktulün hanesinin tuvaletine kırk kese akçe sakladığını, haseki tekaüdü olup Sepetoğlu nun yardımıyla Edincik te voyvoda olan Boşnakoğlu nda voyvodalık malı dâhilinde bir miktar alacağından başka yakınlarındaki Korudeğirmen Çiftliği ndeki iki adet değirmen mîrî için zapt olunup satışı gündeme gelmişken, Sepetoğlu nun bu değirmenleri anneleri Zeynep Hatun dan zorla aldığına dair iddiayla ortaya çıkan bazı kişilerin talebi üzerine değirmenler bu kişilere iade olunmuş (D.BŞM.MHF. 63), fakat daha sonra bu değirmenlerin Sepetoğlu nun zevcesi Hafize ye annesinden miras kaldığı anlaşılınca geri alınarak Hafize ye verilmiştir (Cevdet Belediye 6732)\ Bu değirmenlerin kalıntıları bugün hala köyün kuzeyinde durmakta ama köylüler tarafından geçmişte kime ait olunduğu bilinmemektedir (Akkuş 200l\ ). Kepsud zeametinin mutasarrıfı Amavud Selim A ğa nın Sepetoğlu nun ölümünü fırsat bildiği anlaşılmaktadır. Zira 1193 senesi için bu zeameti Sepetoğlu na -k i o da bu zeameti Sincanlıoğlu Süleyman ın yeğeni M ustafa ya ilzam etmiştir [Sincanlıoğlu Süleyman eski Bergama voyvodası Sağancalı Veli nin bölükbaşısı olup 1775 te öldürülmüştür (Günay 2006: 105)]- ilzam edip bedelini tahsil etmesine rağmen, onun ölümüyle zeameti tekrar başkasına ilzam etmek harekete geçmiş, bunun üzerine Sincanlıoğlu Süleyman ın yeğeni Mustafa, Sepetoğlu nun bölükbaşısı Yolasığmaz Hacı Mustafa, Kulaksızoğlu Mustafa, Bayraktaroğlu ve Küçükoğlu İsmail ile etraflarına topladıkları Sincanlıoğlu, Sepetoğlu ve Küçükoğlu nun adamlarından dört yüz civarında eşkıya ile zeameti zapt için kazaya gelmiş, elinde mülkname bulunan Selim Ağa ve bu kişileri kazaya sokmamak için nezre bağlanmış olan kaza ahalisi bunlara engel olmaya kalkışınca çatışma çıkmış, eşkıyalar kaza ileri gelenlerinden bazılarını katletmiş, yirmi bin kuruşluk mal ve hayvan yağmalanmış, tecavüz vakaları olmuş, bir kısım kaza ahalisi de zincire vurularak götürülmüştür (Cevdet Dahiliye 7023). Bu olaylardan sonra Sepetoğlu malına dâhil edilmek üzere kuruş karşılığında Selim Ağa ya zeametin mutasarrıflığı verilmiştir (D.BŞM.MHF. 76). Öte yandan Serdaroğlu İbrahim de Sepetoğlu nun bazı alacaklarını kendi namına tahsil için gizlemiştir. Mesela Sepetoğlu nun Yörük Dumanoğlu ndaki kuruş alacağını gizleyip kendi namına tahsili gibi (Cevdet Zaptiye 4418).

17 990 CIEPO 18 yedi sekiz kese akçe daha parası ile yine Edincik te ayan olan Hacı Mustafa dan dahi kuruş alacaklı olduğunu, kendisinde de Sepetoğlu na ait içi yirmi beşer kese akçe ile dolu iki sandığın bulunduğunu anlatmıştır. Bunlardan başka Kepsud daki zeametlerin mültezimi Sincanlıoğlu nun zimmetinde iltizam bedelinden bir miktar alacağı, darı tarlasında gömülü on dört adet gümüş raht ile Burçderesi nde bir imamın evinde mühürlü bir sandığı bulunduğu tespit edilmiştir (Cevdet Maliye 28247). Diğer taraftan Bergama voyvodası tarafından İvrindi Kazası nda Bozviran Karyesi nden Kara Haşan oğlu Koca Mehmed ile Koca Ali oğullarında ve Yenice köylü Hacı Himmetoğlu nda bir miktar alacağı haber alınmış, kuruş tutarındaki alacak Ömer Ağa ile Eğrioğlu Ali marifetiyle tahsil edilmiştir (Cevdet Maliye 23862). Bunların dışında Serdaroğlu İbrahim in Sarıköy deki evi basıldığında burada yakalanan mutak bir Arap gulamdan Sepetoğlu nun Aydın Sancağı nm Dimotoka Kazası nda da bir miktar eşya ve parası haber alındığından Mübaşir Süleyman Ağa ya Aydın Sancağı Muhassıl vekili Haşan ile birlikte bu ihbarı araştırması, hakikati varsa son kuruşuna kadar zaptı emredilmiştir (Cevdet Maliye 29527). Sepetoğlu Osman ın servetini ortaya çıkarmayı amaçlayan bütün bu tahkikatlar onun sadece alacaklarının değil, borçlannın tespitiyle de alakalıdır. Keza Bandırmalı gayrimüslim bir tüccar olan Ovannes, maktulün kendisine Halep malı kumaş bedeli olarak kuruş borcu olduğunu iddia etmiş, bununla ilgili olarak Gönen de yapılan soruşturmada şahitler maktulün adı geçen kişiye 800 kuruş ile bir katır borcu olduğunu sağlığında ikrar ettiğini söyleyince buna göre borcu zapt edilen emvalden ödenmiştir {Cevdet Adliye 6144). Servetin tespiti sırasında bazı yolsuzluk olaylarıyla da karşılaşılmıştır. Nitekim bunların başında Sepetoğlu nun katli esnasında üzerinde bulunan altınlardan bir kısmının kaybolduğuna dair iddialar gelmektedir. Bu hususa mübaşir tayin olunan Ebubekir Ağa yaptığı tahkikat neticesinde Sepetoğlu Osman ın içi altın dolu dört heybe ve sekiz kemer ile yola çıktığını, Muslu tarafından yakalandıktan sonra kemerlerden birinin ve heybelerden ikisinin Muslu nun adamları tarafından yağma edildiğini, geri kalan altınların sekiz kese olarak Muslu tarafından alıkonulduğu, iki heybe -ki bu heybelerde 1.341,5 adet altın ve 286,5 kuruş bulunmaktaydı- ile biner altın kıymetli yirmi üç adet at ve külliyetli miktarda sim kaplama silahın İvrindi voyvodası Eğrioğlu Ali nin adamı vasıtasıyla Bergama voyvodası Hacı Ömer Ağa ya gönderildiği anlaşılmıştır. Bunun üzerine Bergama voyvodası Hacı Ömer Ağa ile Kepsud voyvodası Muslu dan bu konuya açıklık getirmeleri, ayrıca Sepetoğlu nun Ömer Ağa ya sığınan bir gulamı, Muslu nun yanma giden Atmaca isimli adamı ve Bölükbaşı Kırlı Osman ın yanına kaçan Küçük Ali nin Sepetoğlu nun diğer iki gulamıyla birlikte ahz olunup İstanbul a getirilmeleri emrolunmuştur {Cevdet Maliye 20232)7. Bergama voyvodası Hacı Ömer Ağa bu konuyla ilgili olarak cevabında Sepetoğlu nun tenki 7 Küçükoğlu Ali daha sonra öldürülüp ve muhallefatı zapt edilmiştir (Cevdet Maliye 24745).

18 Ö ze r K üpeli ANADOLU DA AYANLIK TARİHİNE DAİR BİR DERKENAR line memur Vidin Muhafızı Vezir Ali Paşa nın maiyetinde bulunduğunu, merkumun Muslu Ağa tarafından katledilip başının kendisine gönderildiğini, mübaşir tayin olunan Süleyman Ağa ile birlikte maktulün ve avanesinin tüm parası, eşyası ve hayvanlarının ahz olunduğunu, ancak üç ay sonra Bergama ya dönebildiğini, sadece Bergama ve Ilıca taraflarında bazı kişilerde parası bulunduğu haberi üzerini bunların zapt edildiğini söyleyerek hakkındaki yalan beyan suçlamasının aslı olmadığını belirtmiştir (Cevdet Maliye 31811). Bu durumda gözler Muslu ya çevrilmiş ve onunla ilgili yapılan tahkikatta kayıp altın ve paralarla ilgili ortaya ilginç bilgiler çıkmıştır. Buna göre Muslu tarafından alıkonulan sekiz kese akçenin yağmalanan yanında devede kulak kaldığı, altın ve paranın yağmalandığını ihbar ederler diye Sepetoğlu nun ahz olunan iki gulamının dahi zehirlenerek öldürüldüğü ortaya çıkınca Muslu Ağa devlete bir miktar hizmet karşılığında affını talep etmiştir (Cevdet Maliye 23862). Zira Muslu Ağa nın tek sıkıntısı kayıp altın ve paralar konusunda değildir. Mamafih Sepetoğlu Osman ın Muslu ya sığınmak için yola çıkmadan evvel saman götürmek bahanesiyle develerle bir kısım eşyasını Muslu ya gönderdiği bazı tımar erbabının dikkatini çekmiş ve bu husus ihbar edilmiştir. Muslu Ağa dan bir de bu develerin yükünün ne olduğu konusuna da açıklık getirmesi istenmiştir (Cevdet Maliye 13228). Sepetoğlu nun mallarının tespiti, satışı ve toplanan paranın hâzineye teslimi 1781 yılı boyunca da devam etmekle birlikte devletin hala bazı kişilerin zimmetinde kalan paranın peşinde koşturduğu anlaşılmaktadır8. Öyle ki, 1782 yılında Sepetoğlu nun malından hala hâzineye teslimi gereken kuruş bulunduğu belirtilip, bu paranın bir an önce tahsil edilip teslimi istenmişse de (Cevdet Maliye 27593), 1786 yılma gelindiğinde söz konusu paranın hala tahsil edilemediği görülmektedir (Cevdet Adliye 6284)9. Sepetoğlu ndan Sonra Gönen de Ayanlık/Voyvodalık Mücadelesi Marmara Denizi nin güneyinde Aydıncık, Bandırma, Gönen ve Manyas kazalarında nüfuz sahibi olduğu açık olan Sepetoğlu Osman ın ölümünün buralarda, özellikle de Gönen de bir miktar otorite boşluğu doğurduğu bir hakikattir. Belgelerde bazen voyvoda, bazen ayan olarak zikredilen Sepetoğlu nun ölümünden sonra 1780 yılı ortalarında Gönen voyvodası Ali ile Gönen ayanı sipahi zümresinden Numan birbirine düşmüş, mamafih Voyvoda Ali, Sepetoğlu na dört bin kuruş borcu olan Nurullah tan bu parayı tahsile kalkıştığında Numan m engellemesiyle 1 Mesela Sepetoğlu nun malından Satıroğlu Nurullah ın zimmetinde kalan kuruş alacağının tahsili gibi (Cevdet Maliye 29857) yılına gelindiğinde bile Sepetoğlu malından tahsil edilemeyen para mevcuttu. Nitekim Sepetoğlu nun voyvodalara tahsis edilen küçük evinin oğlu Lütfullah tarafından kullanılmasından dolayı 1800 kuruş kira alacağı birikmişti ve tahsili için devamlı surette emirler gönderiliyordu (Cevdet Maliye 17216; Cevdet Maliye 21419; Cevdet Zaptiye 1151; MAD 9750\ 131).

19 992 CIEPO 18 karşılaşmıştır. Bunun üzerine Ali, İstanbul a yazdığı takrirde Sepetoğlu na yakınlığı ile bilinen Numan Gönen de bulundukça hiçbir şeyin tahsilinin mümkün olamayacağını belirtmiştir (Cevdet Maliye 29857). Daha sonra bu mücadelenin büyüdüğü anlaşılmaktadır. Ahz olunup İstanbul a götürülen Numan, ertesi yıl firar edip Gönen e gitmiş, kadı ve müftü ile yekdil olup ahaliden yüz elli kişiyi başftıa toplayıp Voyvoda Ali nin konağını kuşatmış, Voyvoda Ali otuz gün sonra ancak Mihaliç voyvodası Lütfullah Ağa nın yardımıyla kurtulabilmiştir. Memleketi ihtilâle sürükleyip voyvodalığı zorla ele geçirmesinden dolayı Numan m kalebend olarak Bozcaada ya sürgünü buyurulmuş, voyvodalığın tekrar Ali ye iadesi uygun görülmüştür. Lâkin Voyvoda A li nin de bu hususta pek suçsuz olmadığı, kaza ahalisiyle arasının açık olduğu aşikârdır. Zira çekirge afeti dolayısıyla mahsulün az olduğu bu senede Voyvoda Ali nin mîrî için zahire temininde halka baskı yaptığı ve ahaliyle karşı karşıya geldiği görülmektedir (Cevdet Zaptiye 4418). Netice itibarıyla akıl sağlığı yerinde olmadığı iddia edilen ve halka olmadık zulüm ve baskılarda bulunan Voyvoda A li nin İstanbul a şikâyeti üzerine azledilmiş, yerine 1782 yılında Hassa hasekilerinden Hacı Ömer Ağa tayin olunmuştur. Ali Ağa nın yeni voyvodayı suçlayan iddialarıysa kaza ahalisinin yeni voyvodadan memnun olduklarını arz etmeleriyle ciddiye alınmamıştır (Cevdet Dahiliye 9839). Sonuç Sepetoğlu Osman, Osmanlı Devleti nde ayanlık düzeninin en etkili olduğu XVI II. yüzyılın ikinci yarısında Manyas ın Bölücekağaç köyünde sıradan bir köylü gibi hayata başladığı düşünülse de, muhteris, ziynet düşkünü, silahlara meraklı ve zalim kişiliği sayesinde 1750 lerden sonra güç ve servet sahibi olma yolunda hızla ilerlemiş, 1770 lere gelindiğinde ise nüfuz alanını sadece Manyas ile sınırlandırmayıp, Gönen, Edincik, Bandırma, hatta Kepsud a kadar yaygmlaştırabilmiştir. Yaşadığı dönem itibarıyla Batı Anadolu kudretli ayanlar, voyvodalar ve hanedanların denetimi altındayken Sepetoğlu Osman ın bu derece nüfuz sahibi olabilmesinde kaza yöneticileri dışında komşu ayan ve voyvodalarla iyi ilişkilerinin de etkisi olmalıdır. Bununla birlikte eşkıyalık geçmişi de göz ardı edilmemelidir. Zira o kariyerinin başında resmi belgelerde eşkıya sıfatıyla aranan ve hakkında idam karan çıkmış birisidir. Bu da sahip olduğu güç ve servetin tamamını yasal yollarla edinmediğinin açık bir kanıtıdır. Ama gerek çevresinde sahip olduğu nüfuz, gerekse devletin ayanlara muhtaç bir durumda olması onun bir kez affını sağlamış, lâkin eski alışkanlıklannı sürdürmesi ölümden bir kez daha kaçmasını sağlayamamış, en güvendiği dostlarından biri tarafından saklanmak için yanma gittiği sırada öldürülmüştür. Daha önce bir kez müsadere tecrübesi yaşayan ve yaklaşık kuruşluk servetini yitiren Sepetoğlu Osman, affedildikten ve ayan olduktan sonra iltizamlarının büyük bir kısmını yeniden elde etmiş olmakla birlikte altın ve nakit para

20 Ö zer K üpeli ANADOLU DA AYANLIK TARİHİNE DAİR BİR DERKENAR bakımından eski gücüne kavuşamadığı görülmektedir. Bununla birlikte başına gelecekleri tahmin edercesine bu kez bu varlıklarını belki bir kurtuluş ümidiyle değişik yerlere gizleyerek veya adamlarının evlerinde saklayarak kurtarmaya çalışmış, ama kendisinin katlinden sonra bunlar birer birer ortaya çıkarılmıştır. Öldürülmesinden sonra adamlarının onun nüfuzundan faydalanarak yerini doldurmaya çalıştıkları, ortadan kaldırılmasını fırsat bilenlerin mal ve mülklerini gasp etmeye kalkıştıkları görülmektedir. Öte yandan Sepetoğlu nun katli nüfuz alanı içerisinde kendisine merkez olarak seçtiği Gönen de bir otorite boşluğu ortaya çıkarmış, voyvoda ve ayanlık mücadeleleri bir süre devam etmiştir. Sonuç itibarıyla Sepetoğlu Osman Gönen ve Manyas bölgesinin XVIII. yüzyılın ikinci yarısındaki tarihine damgasını vurmuş bir şahsiyettir. Lâkin bugün bu bölgelerde kendisinin izini taşıyan ne bir mezar taşı, ne bir konak, ne bir çeşme ne de bir başka yapı mevcut değildir. Vakıf kayıtlarında buna işaret eden bir belge de yoktur. Bugün Gönen de Sepetoğlu nun soyundan gelen birileri yaşamakta mıdır? Bunu bilememekle beraber zaman zaman yerel gazetelerdeki ilanlarda Sepetoğlu soy ismini taşıyanlara rastlanılması akrabalarının var olduğunu düşündürmektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi KAYNAKLAR A.DVN.MHM. 164\ hüküm nr. 13, 16, 17, 18, 24, 241,253,286,512,648. Cevdet Adliye 5032; 6144; Cevdet Askeri 21717; Cevdet Belediye Cevdet Dâhiliye 7023; Cevdet Darphane Cevdet Maliye 2409; 6237; 6910; 7359; 9526; 13228; 17216; 20232; 21419; 22529; 23726; 23862; 24745; 25397; 26913; 27593; 28247; 29527; 29828; 29857; 30330; 30607; Cevdet Tımar 8076; Cevdet Zaptiye 1151; 2477; 4215; D.BŞM.MHF. 63; 76; MAD 9739: 220, 222. MAD 9750: 131. Araştırma ve İncelemeler Akdağ 1974 : Mustafa Akdağ, Osmanlı Tarihinde Ayanlık Düzeni Devri, , Tarih Araştırmaları Dergisi, VII-XII, ( ), s ;

21 994 CIEPO 18 Akkuş 2001 : Tacettin Akkuş, Gönen ve Köyleri Tarihçesi, İstanbul Cezar 1986 : Yavuz Cezar, Osmanlı Mâliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. Yy dan Tanzimat'a M alî Tarih), İstanbul Ergenç 1982 : Özer Ergenç, Osmanlı Klasik Dönemindeki «A yan» ve «Eşraf» Üzerine Bazı Bilgiler, Osmanlı Araştırmaları, III, (1982), s Gühay 2006 : Vehbi Günay, Batı Anadolu da Âyânlık Mücadeleleri ve Bergama Voyvodası Sağancalı Veli, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXI/2, (Aralık 2006), s İnalcık 1993 : Halil İnalcık, Çiftlik, TDVİslam Ansiklopedisi, VIII, (1993), s İnalcık 1998 : Halil İnalcık, Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar, Osmanlı da Toprak Mülkiyeti ve Ticarî Tarım, (Edt. Çağlar Keyder-Faruk Tabak), İstanbul 1998, s Köprülü 2001 : M. Fuad Köprülü, Ayan, İslam Ansiklopedisi, II, (2001) s Mert 1991 : Özcan Mert, Ayan, TDV İslam Ansiklopedisi, IV, (1991), s Mutafçieva 1977 : V.P. Mutafçieva, XVIII. Yüzyılın Son On Yılında Ayanlık Müessesesi, (çev. Bayram Kodaman), İÜEF Tarih Dergisi, 31, (Mart 1977), s Özkaya 1969 : Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Anadolu da Ayanlık Mücadeleleri, A ÜDTCFD, XXIV/3-4, (1969), s Özkaya 1978 : Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılın İlk Yansında Yerli Ailelerin Ayânlıklan Ele Geçirişleri ve Büyük Hânedânlıkların Kuruluşu, Belleten, XLII/168, (1978), s , Özkaya 1994 : Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu 'nda Âyânlık, Ankara Özkaya 1999 : Yücel Özkaya, Merkezî Devlet Yapısının Zayıflamasının Sonuçlan: Âyânlık Sistemi ve Büyük Hanedanlıklar, Osmanlı, (Edt. Güler Eren), VI, Ankara 1999, s A MARGINAL NOTE FROM THE HISTORY OF AYANLIK İN ANATOLIA: SEPETOĞLU OSMAN, THE AYAN OF GÖNEN Summary The institution of the Ayan took important place in the history of Turkey in the 18th century. Ayan is the plural form o f the word ayn - meaning eye in Arabie. It dénotés the notables, respected and eminent people o f a city, town or society. Afiter 1683, the Ot-