Sıdkiy Handaylıkiy (Taşkent, )

Transkript

1 Sıdkiy Handaylıkiy (Taşkent, ) Sıdkiy Handaylıkiy, 20. yüzyılın başında yaşayıp eserler veren Türkistan'ın meşhur şairi, mütefekkiri, mütercimi ve eğitimcisidir. Onun gerçek adı Siraciddin Mahdum Mirzahid oğlu olup 1884 yılında Taşkent'e yaklaşık elli kilometre mesafedeki Handaylık köyünde dünyaya gelmiştir. Okuma yazmayı babasından öğrenmiştir yılında Taşkent'e gelerek Beklerbegi ve Kökeldaş medreselerinde okur. Arap ve Fars dillerini, güzel yazı yazma tekniklerini öğrenir. O yıllardaki Taşkent edebî muhiti ile, özellikle de Tevella, Miskin, Hislet, Kamiy, Munis, Hayaliy, Muhyi, Vasliy, Gurbetiy Türkistaniy, Abdulkadir Kaşgariy gibi şair ve âlimlerle sohbet meclislerinde bulunarak adı geçen şahıslarla ortak edebî eserler meydana getirir. O, Şevket, Şevan, Sıdkiy mahlaslarıyla şiirler yazmıştır. Klasik tarzda yazdığı şiirlerinden bazı örnekler, onun "Divanı Sıdkiy" adlı kitabında toplanmıştır. Araştırıcılara göre, yazma eserler arşivinde onun yirmiden fazla eseri saklanmaktadır. Sıdkiy, daha medresede öğrenim görürken eserler vermeye başlamıştır. Onun bazı eserleri 1910 yılında yayımlanan çeşitli şiir kitaplarında, özellikle de "Beyazi Haziniy", "Beyazı Muhalla", "Armuğani Hislet" adlı kitaplarda onun Şevan mahlasıyla yazdığı şiirleri, hicviyeleri vardır yılında "Tuhfe-i Şevket", 1914 yılında ise "Savğati Şevket" adlı kitapları Taşkent'te yayımlanmıştır. Bu kitaplar, Sıdkiy'in yetenekli bir şair olduğunu göstermiş, halka yurdu ve eli düşünen sanatçı olarak tanıtmıştır. Sıdkiy, kendi çağının havasını teneffüs etmiş bir sanatçıdır. O dönemdeki önemli olaylar hakkında kendi görüşlerini eserlerinde açık bir şekilde ortaya koymuştur. Bu bağlamda, 1. Dünya Savaşı, 1916 yılında Türkistan'da Çar zulmüne karşı başlayan ayaklanmalar, Rusya'daki vaziyet, bu "milletler hapishanesi"nin rehberlerinin gerçek başarılarını ortaya koyan olayları ve sahneleri yansıtan eserler yazmıştır. O, 1917 yılında neşredilen "Taze Hürriyet" (Yeni Özgürlük) adlı kitabında, Çar Nikola'nın tahttan alaşağı edilmesinden duyduğu sevinci dile getirir, Türkistanlı gençleri överek geleceğe umutla bakar. Prof. Begali Kasımov ile Sıdkiy uzmanı Ramide Cevherova'nın şairin "Tanlangen Eserler" (Seçme Eserler)ine yazdıkları ön sözde şu satırlar yer almaktadır: "Taze Hürriyet" (Yeni Hürriyet)'te yer alan şiirlerden birisi "Yaşasun Yaşlar" (Yaşasın Gençler) diye adlandırılmış. Şair, şiir için "Günümüz Nümayişçi Terakkiperver Taşkent Gençleri Hakkında" şeklinde bir açıklama yapmıştır. Onların kabilecilik, mahallicilik gibi nifak ve bölücülüklerden uzak, Türkçü, milliyetçi duygularıyla dolup taşan milliyetperver, yurtsever evlatlar olduklarını vurgulamaktadır" (13. s. Taşkent 1998, "Ma'neviyat" neşriyatı). Sıdkiy'in şiirleri içinde sosyal içerik yönünden en önemlisi, bin beş yüz satirli "Rusiya İnkılabi" (Rusya Devrimi) adlı destanıdır. Bu destanda, Rusya'daki değişiklikler, Çar müstemlekecilermin Türkistan'da gerçekleştirdikleri zulüm manzaraları kendine has bir şekilde anlatılmıştır. Sıdkiy'in sanatı, 80'li yıllardan sonra daha geniş bir şekilde araştırılmaya başlandı. Özbekistan Bilimler Akademisi Doğuyu Öğrenme Enstitüsü yazma eserler arşivinde şairin yirmiden fazla basılı ve yazma eseri saklanmaktadır. "Devan" (Divan)'m-daki şiirleri onun usta bir şair olarak yetiştiğini göstermektedir. Sıdkiy'in çeşitli eserleri, yaşadığı dönemde türlü matbuat neşirlerinde, şiir kitaplarında yayımlanmış, "Savğati Şevket", "Taze Hürriyet", "Rusiya İnkılabı" gibi kitapları, "Binbir Gece"den yaptığı tercümeleri kitap olarak basılmıştır. Şair, 1934 yılında vefat etmiştir. Sıdkiy'in sanatını ayrıntılı bir şekilde öğrenme işinde doktor A. Celalov'un hizmeti büyüktür. O, Sıdkiy'in millî sanatçı olduğu fikrini ileri sürdüğü için yargılanmış ve çokça eziyet çekmiştir. Sıdkiy'in şiirlerinden örnekler, "Özbek Edebiyatı" adlı dört ciltlik antolojinin 4. cildinin 1. kitabında (Taşkent 1960, A. Abduğafurov tarafından hazırlanmıştır.) verilmiştir. Sonra her türlü antolojide yer almıştır yılında "Nevbahar" adlı kitapta Sıdkiy'in gazelleri, destan ve hikâyeleri, yazıları toplanıp neşredildi. Şairin kışlağı olan Handaylık ve Taşkent'te şairin doğumunun yüzüncü yılı gösterişli bir törenle kutlandı yılında da şairin doğumunun yüz onuncu yılı kutlandı yılında ise "Ma'neviyat" neşriyatı, "İstiklal Kahramanlari" serisinde şairin "Tanlangen Eserleri" (Seçilmiş Eserlerini neşretti (B. Kasımov ve R. Cevherova tarafından hazırlanmıştır.). Sıdkiy'in eserlerini inceleme işinde onun öğrencisi olan doğu bilimcisi Abdulla Nasirov'un ve şairin eserlerini yayıma hazırlama işinde de Handaylık kışlağında yetişen gazeteci ve yazar Esed Asilov'un hizmetlerini taktir etmek gerekmektedir. Sıdkiy, 20. yüzyılda yaşayıp eserler veren, bütün ömrünü, mesaisini Türkistan'ın bağımsızlığına, Türkistanlıların rahat içinde yaşaması için bağışlayan, Türkistan Türklerinin huzur içinde yaşamasını arzulayan büyük insanlardan, sanatçılardan birisidir. Halkımız onun eserlerini okurken büyük bir millî ruh kazanacak, millî terbiye alacaktır. Aşağıda, Sıdkiy Handaylıkiy'in "Tanlangen Eserler" (Seçilmiş Eserler)'inden alman "Rusiya İnkılabi" destanından bir parça verilmiştir (Taşkent, "Ma'neviyat" Neşriyatı, 1998, )

2 RUSİYA İNKILABI Dastandan parça Hürriyet almmas heç imkan ile, Meğer alsa mümkin erür kan ile. Hürriyet alinmadi kurbansizin Ki tarihlernifi sözidür çünin. Kaçankim hürriyetdin olsa nişan, Bilin, aldilar töküşüb nece kan. Puğaçof zamanida bu ihtilal Kozulğan edi, halk olub paymal. Ki, ya'ni kozulğan edi macera Mingü yettiyüz yetmiş ikki ara. Oşal künde boldi töle tartişuv, Töküldi halayıkni kani çü suv. Töle el hürriyet üçün berdi can, Vale kolğa kelmedi bu iş revan. Yana sonra hürriyet e'lan olub, Köb el boldi yok, ah, kurban olub. Nece miri zarifü nece min hakim Sitem tiyğin astida boldi dü nim. Kesildi, üzüldi ayağ ile baş, Bu hasretde hun boldi közlerde yaş. Çürüb ketdi zindanda köb feylesof, Ne iş tutmiş anlarğa, tabmam vukuf. Berib can hürriyet temannasida, Adaşti nece Sibir sahrasida. Nece minçe dahiy, aziz hanedan, Vatandin keçib boldilar benişan. Ayakda kişen, kolda zencir hem Yetüşti alarga sitem dembedem. Bu yolda nece min aziz kahraman Cefa tiriğa köksin etti nişan. Etib yer yüzin kan bilen lalezar, Bu hil gülistan ettiler aşkar. Bale, hürriyet müddaside, bes Soyuldi, atildi, anığ, nece kas. Bu canlar, bu kanlar huda nezdide Kabul olmayin keldi bu demgeçe. Hürriyet yolinda kurulğan pülan Heme yumrulub boldi, bes, benişan, Hürriyet elin atmak, asmak bilen Devam etti zulm ahli, ey nüktedan. Bütün Rusiya devletide müdam Töküldi töle kan, ölüb hasü am. Hürriyet tileb heç zarar körmeğan Şehr bolsa, ul erdi Türkistan. Benagah Eski hükümet sahi Buyan zalimane cefa eyledi. Ki fermani ali(y)sin e'lan etib, Halayikni har etti sersan etib. Yetib zulm islam elin caniğa, Koşuldi hürriyetçiler saniğa. U zalimni fermani nahasti Neçelerni dar üzeriğa asti. Bu yerde u zalimnifi emri bilen Kirildi, atildi nece müsülman. Hükümetka karşu tururlar deban, Köz açkunça, bas, kildi becismü can. Basib zor ile mülkü malin alib, Özin akçesidek yaniğa salib. ŞİİRLER RUSÎYA İNKILABI Destandan Parça Hürriyet alınmaz asla imkânla, Ancak almak mümkündür kanla. Hürriyet alınmadı kurban vermeden. Ki tarihlerin sözüdür çünkü. Ne zaman ki hürriyetten olsa nişan, Bilin, aldılar döküp nice kan. Pugaçev zamanında bu ihtilal Başkaldırmış idi halk çiğnenip Ki, yani baş kaldırmış idi macera Bin yedi yüz yetmiş ikide. O günde oldu büyük savaş, Döküldü halkın kanı su gibi. Bütün halk hürriyet için verdi can. Bu iş ele doğru gelmedi Tekrar hürriyet ilan edilip, Pek çok insan helak oldu, ah, kurban olup. Binlerce zarif ve binlerce hakim Zulüm ve darp altında oldu iki parça. Kesildi, koptu ayakla baş, Bu hasrette kan oldu gözlerde yaş. Çürüyüp gitti zindanda pek çok filozof, Ne iş gelmiş başlarına, alamam haber. Can verip hürriyet temennasında, Kayboldu nicesi Sibirya sahrasında. Binlerce dâhi, aziz hanedan, Vatandan geçip oldular belirsiz. Ayakta pranga, kolda da zincir Erdi onlara zülüm dem-be-dem. Bu yolda binlerce aziz kahraman Cefa okuna göğsünü etti nişan. Edip yeryüzünü kanla lâlezâr, Bu tür bir gülistan ettiler aşikâr. Hürriyet davasında, bunun gibi, Kesildi, vuruldu, gerçi nice insan. Bu canlar, bu kanlar Tanrı nezdinde Kabul olmadan geldi bu zamana dek. Hürriyet yolunda kurulmuş plan Pes hepsi ezilip belirsiz oldu, Hürriyet elini vurmak, asmakla Devam etti zülüm ehli en nüktedan. Bütün Rusya devletinde sürekli Döküldü pek çok kan ölüp halk. Hürriyet dileyip hiç zarar görmeyen Şehir ise Türkistan idi. Ansızın eski hükümet şahı Ondan beri zalimane cefa eyledi. Kiferman-i âlîsini ilan edip, Halkı aşağıladı avare edip. Yetip zulüm İslam elinin canına, Katıldı özgürlükçüler safına. O zâlimin kabul görmeyen fermanı Nicelerini dar ağacında astı. Burada o zâlimin buyruğuyla Kırıldı, vuruldu nice Müslüman. Hükümete karşı dururlar deyip, Göz açana dek imdi insanları öldürdü. Ezip zorla mal ve mülkünü alıp, Kendi akçesi gibi cebine koyup.

3 Ne fermanda bar merdkarğa adad, Ne ademni hazirlamaklıkka had. Ne bar erdi ferman ara mühleti, Ne bar erdi anda haki, hidmeli. "Front arkasida fakat ör kazur",- Deban aidi hidmetçini zor bazur. U zalimni(n) fermanida uşbu söz Bar erdi. Ani arıla, ey dilfiruz. "Raiyyatlarim on tokuz yaşidan Ki kırk üçgeçe merdikar alamen!" Bu ferman ile saddedil halkni(n) Aceb kildi eftadedil halkni(fl). Heme boldi matem bilen haminari, Yaş orniğa közler ara akti kan. Bu söz saldi heyacanğa insanni hem. Bir insan demen, belki hayvanni hem. Bu söz elni karşu tururğa çünan Cesarettik etti, kılib kahraman. Bu işler bolupti tabiiy edi, Ki hud cebr edi emri aliy base. Muni oylamay yazdi e'lan etib, Halayıkni könlin perişan etib. Buni anlab el kaldi matem ara. Ki, ya'ni uluğu kiçik ğam ara. Ne yaz künleri eylediler bir iş, Bale ötti ul yazdek uşbu kış. Tiriklik işi kaldi bir yan sari, Ki yağdi bela dsm ile can sari. Musibet bolub barçağa hükmran, Halayıkni könlide tüzdi pülan. Hakikatni bilmak üçün mahkeme Barur bolsa kim, saldilar turmağa. Günahsiz müsülmanni okğa tutub, Kırışlıkka başladılar top-top. Ki, elkıssa, bu yerni zalimleri Çümali kebi elni har eyledi. On altinçi yıl iyul' ayi ara Müsülmanni kırmakğa turdi yana. Bu kırgında Kalkin, Kalisnikof Halayıkni Taşkende ezdi sıkub. Maçalof değen la'neti bar edi. Ani korse Şaş ehli titrer edi. Çü şeddad erdi. Anga karu bar Sitempeşav zalimü nabekar. Edi kuvvet içre tonuzdin kaviy, Eşeknifi dümidin beter moylabi. Çünan zabt kılğan edi Şaş elin (Yotal)makğa hem korkar erdi sekin. Mebada beşikde bala yığlasa, Basilğay edi: "Al Malaçof!"-dese. Ani destidin yığlab el zar-zar, Duağa kol açti bu bagri çinar. Ne uyde, ye oyda, ne yollar ara Koyar erdi ul bahri bad, ru siya. Kapib köb kuturğan küçükdin beter, Benagah yok boldi, ketti beder. Ciz(z)ahda ne kildi İvanof la'in, Tutub topka eyledi veyran zemin. Basib nece kızlarni saldatlar, Alar perdei ismetin yırttılar. Dariğaki, ma'sume kızlarin köb, Basib yançiban, bulğadi tob-tob. Ata kızğa bakmay özin kutkarib, Fermanda ne işçinin sayısı vardı, Ne de insanı hazırlamaya had. Ne vardı fermanda mühleti, Ne vardı onda hakkı, hizmeti. "Cephe gerisinde sadece çukur kazar" Deyip aldı hizmetçiyi zorla. O zalimin fermanında işbu söz Var idi. Onu anla ey gönül aydınlatan. "Tebaamdan on dokuz yaşından Kırk üç yaşına dek işçi alıyorum!" Bu ferman ile saf, temiz halkın Şaşıp kaldı bîçâre halkın. Herkes matemle yoldaş oldu, Gözlerden yaş yerine aktı kan. Bu söz saldı heyecana insanı da Sadece insan demeyin, belki hayvanı da. Bu söz halkı karşı gelmeye şunca Cesaret verdi kılıp kahraman. Bu işlerin olması tabiî idi, Ki zulüm idi ulu emrin tamamı. Bunu düşünmeden yazdı ilan edip, Halkın gönlünü perişan edip. Bunu anlayıp halk matem tuttu, Ki, küçüğü büyüğü gam içinde. Ne yaz günleri eylediler bir iş, Böyle geçti o yaz gibi bu kış. Hayat işi kaldı bir yana doğru, Ki yağdı bela cisim ile cana doğru. Musibet herkese hükümran olup, Halkın gönlünde kurdu plan. Hakikati bilmek için idareye Her kim gitmek istese, havale ettiler. Günahsız Müslümanı oka tutup. Kırmaya başladılar grup grup. Ki, velhasıl buranın zalimleri Halkı karınca gibi har eyledi. On altıncı yılın temmuzunda Müslümanları kırmaya kalkıştı yine. Bu kırgında Kalkin, Kalisinkof Halkı Taşkent 'te basıp ezdi. Maçalof denilen bir lanet var idi. Onu görse Şaş ahalisi titrer idi. Çünkü zalim idi. Ondan daha beter Sitempeşav zalim ve yaramaz. Kuvvetçe domuzdan daha güçlü idi, Eşeğin kuyruğundan beter bıyığı. Böyle zapt etmiş idi Şaş elini, Sessizce yutkunmaya dahi korkar idi Eğer beşikteki bebek ağlasa, Basılacak idi "Kızıl Maçalof! "-dese. Onun elinden halk zar zar ağlayıp, Duaya el açtı çünkü bağrı çınar. Ne evde, ne düşüncede, ne yollarda Bırakır idi o kötü kader, yüzü kara. Kudurmuş köpekten beter kapıp koyup, Ansızın yok oldu, kayboldu. Cizzah 'ta ne yaptı ivanof laneti, Topa tutup her yeri viran eyledi. Yıkıp nice kızı askerler, Onların izzet perdesini yırttılar. Eyvah, pek çok masum kızı Yıkıp ayaklar altına alarak lekelediler top top. Babası kızına bakmadan kendisini kurtarıp,

4 Anasinift artida kız ahtarib. Ne kaldi beşik içre yaş beççeler, İmaret basib boldi zerü zeber. Savurdi Ciz(z)ahni külin kök sari, Kebab oldi ul otda yaşu kari. Talab oldilar beaded mülkü mal, Bu ğaretde el boldilar paymal. Semireçeski oblustida, bilmedim, Cefa eyledi kırğız ehlige kim. Tututb neçeni astilar darğa, Boğub neçeni soydi bekarğa. Alar başiğa turfe ordu yasab, Dasriğa, bu zalimler etti harab. Ne yahşi imaretğa ot urdilar, Kara yerğa yeksan etib serbeser, Hususen, oşal yerde sevda elin Atib, öldürüb, etledi görnişin. Bu hayvanlarnifi zulmini ümrler Tügenmes değen birle şamu seher. Bolub zulm birlen kaviy, kahraman Nemekhordağa hidmet etti çünan. Nu üylerde kaldi hatun birle kız, Alarga hezaran sayildi bigiz. Opaklar bile çalu kempirler Atildi, çapildi heme serbeser. Bu haletde hoş urdi hak rahmeti, Ki Yeni hukumat yok etti ani. Alar biraz iş aldini(n) töstiler Yok erse, kılur erdi anlar neler. Gazap ati üzre minib ançunan İçer erdiler hud suv orniğa kan. Müsülman elin göştin eyleb kebab, Yegey erdi mümkin ese hub talab Halayıkni katlini virdi zeban Kılur erdiler zahm urub çün cayan. Alarda yana ötse erdi bir ay, Bolurdi heme elni haliğa vay. Ki kalmas edi şehrü kışlaklar, Barin yandurur erdiler serbeser. Bu yerler bolur erdi veyranezar, Ne kışlak kalur erdi, ne bu diyar. Ki, elkıssa, Türkistan ehli berin Ezib çil çil etgey edi söngegin. Hürriyetni yolida biz, müsülman, Adedsiz fida eyledük cismü can. Hürriyet üçün bizni kurbanimiz, Ki bergen oşal kündegi kanimiz. Bölek millet ehlin fidakaridan, Hemana aşukça erür besühan. Hûda dergahida bü kurban heme Ki makbul bolmişdir, ey can, heme. Şehid kani yerni(n) kılib lalezar, Könüllerni kılğan edi dağdar. Kesilğan, asilğan, heme taze kan, Edi yer yüziden henüz ketmeğan. Sitemdiyde yaşi kurumay henüz, Hûda berdi bizlerğa mundağça roz. Ki zulm ehli boldi belağa duçar, Belayaki, yoktur devasi dubar. Anasının ardına kız aktarıp. Ne kaldı beşik içinde genç balalar, imaret yıkıp oldu zir ü zeber. Savurdu Cizzah 'in külünü göğe doğru, Kebap oldu o ateşte genç ve ihtiyar. Yağmalayıp aldılar sayısız mal ve mülkü, Bu yağma halk ayaklar altında çiğnendi. Semireçeski eyaletinde, bilmedim, Kırgız halkı na kim cefa eyledi? Tutup nicesini astılar dar ağacına, Boğup nicesini öldürdüler boş yere. Onların başına görülmemiş ordu koyup Eyvah, bu zalimler etti harap. Ne güzel imareti ateşe verdiler, Kara yere baştan başa yeksan edip. Özellikle, orada dert ehlini Vurup öldürüp mezar ehli eylediler. Bu hayvanların zulmünü ömürler Tükenmez denilen akşam ve seherle birlikte Zulümle güçlü, kahraman- Tuz kırıntısına hizmet etti böyle. Ne evlerde kaldı kadınla kız, Onlara bülbül sayıldı biz. Ufaklar ile ihtiyar kadın ve erkekler Vuruldu, çapıldı hepsi büsbütün. Bu durumda hoş vurdu hak rahmeti, Ki Yeni Hükümet yok etti onu. Onlar işin önünü biraz aldılar, Almasaydılar onlar daha neler yapardılar. Gazap atının üstüne binip bunun gibi İçerdiler tatlı su yerine kan. Müslüman halkın etini kebap edip, Mümkün olsaydı bir güzel ısı rıp yerler idi. Halkın katlini diline dolayıp Çıyan gibi sokup. Eğer yine geçse idi bir ay, Bütün halkın hali perişandı. Ki kalmazdı şehir ve kışlaklar, Hepsini yakarlardı baştan başa. Bu yerler olurdu vîranezâr, Ne kışlak kalırdı ne de bu diyar. Ki, velhasıl, Türkistan halkının hepsini Ezip paramparça ederdi kemiğini. Hürriyet yolunda biz, Müslüman, Sayısız can ve beden feda eyledik.. Hürriyet uğruna bizim kurbanlarımız, Ki o gündeki verdiğimiz kanımızdır Millet ehlini fedakarından ayrı Tıpkı aşıklar gibi sözsüz. Tanrı dergâhında bu kurbanların hepsi Makbul olmuştur hepsi, ey can. Şehitlerin kanı yer yüzünü kılıp lalezâr, Gönülleri yaralı kılmış idi. Kesilmiş, asılmış, hepsi taze kan, Henüz yer yüzünden gitmemiş idi. Sitem gözyaşları kurumaz henüz, Tanrı verdi bizlere bunun gibi bir gün. Ki zulüm bela ehline düçâr oldu. Öyle bir bela ki, yoktur devası. Latin Harflerine ve Türkiye Türkçesi'ne aktaran: Dr. Mehmet

5