Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi İlişkilerinde Güvenin Öncülleri: TürkOtomotiv Sektörü

Transkript

1 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi İlişkilerinde Güvenin Öncülleri: TürkOtomotiv Sektörü.Örneği S. Nazlı Wasti * S.ArzuWasti ** Özet: Firmalar arası güven yazını başta daha çok Amerikan ve Japon firmalarına odaklanmış olsa da son yıllarda başka uluslar. üzerine yapılmış çalışmalarda bir artış gözlenmektedir. Bu araştırmalar özellikle gelişmekte olan ülkelerde güven oluşumunun farklı dinamikleri olduğuna vurgu yapmaktadırlar. Bu çalışmanın amacı akademik yazında güvenin oluşumuna katkıda bulunduğu belirtilen değişkenlerin gelişmekte olan ülkelerin kendine has çevresel ve kültürel özelliklerinden nasıl etkilendiğini açıklayan bir model geliştirmektedir. Dyer ve Chu 'nun (2000) modelini temel alan bu çalışma, adıgeçen araştırmayla uyumlu olması açısından Türk otomotiv sektöründen örneklerle geliştirilmektedir. Çalışma görgül araştırmalara esas teşkil edebilecek önermeler sunmakta, kontrol değişkeni olarak kullanılması faydalı olacak örgütsel etmenlerden de bahsetmektedir.. Anahtar Sözcükler: Firmalararası güven, gelişmekte olan ülkeler, ulusal kültür, çevresel belirsizlik, Türk otomotiv sektörü. Antecedents ol Trust in Buyer-Supplier Relations in Developing Countries: The Caseolthe Turkish Automotive Sector Abstract: Despite the fact that academic literature on interfirm trust initially focused on US and Japanese firms, there has been an increase in studies ofother nations in recen! years. In particular, these studies haveunderlined thedifferent dynamics oftrust formation in developingcountries. The purpose of this study is to develop a model demonstrating how the antecedents oftrust differ as to the inherent environmental and cultural characteristics of develaping nations. Based on Dyer and Chu 's (2000) model, this study develops its arguments via examples from the Turkish automotive industry. The study presents a number ofpropositions that may constitute the foundation offuture empirical studies, and offers several organizatianal characteristics that may be helpful as control variables. Key Words: Interfirm trust, developing countries, national culture, environmental uncertainty, Turkish automotive sectoro Doç. Dr., Orta Do~ Teknik Üniversitesi İşletme Bölümü... Doç. Dr., Sabancı Üniversitesi Yönetim Bilimleri Fakültesi. Amme İdaresi Dergisi, Cilt 42 Sayı 1 Mart 2009, s

2 140 Amme İdaresi Dergisi Giriş Örgütler arasr~venalanındaak~d~fuik yaziındaki 'artiş (Ör". EriWsson- Lmıh, 2007; q~p, Sirgy - Bird, 200~; Jreland- Webb,2007;. Johnston,. McCutcheon, Stuart ~ Kerwo9d 2004; Kabadayı - Ryu, 2007; Kwon ve Suh, 2005; Miyamoto ve Rexha, 2004), güven konusunun ana sanayi-yan sanayi ilişkisindeki,~nçı:n}i bir noktaya vurgu yapmakta olduğlınunbir işareti olarak görlilebilmektedir.orgü:tlerarası güvenyazını baştadahaçok Amerikan ve Japon firmalanna pdaklanmiş, ABD'deki ayrıntılı sözleşme bazlı ilişkilerle Japonya' daki' kurumsallaşmışgüven. bazlı ilişkileri karşılaştırmaya dönük olmuştur (Bstieler - Hemmert, 2008, basımda; Choi, Lee - Kim, 1999). Güven oluşturan etmenler üzerineyapılan en geniş veriliçalışmalardan birindeoyer ve Chu(2000) ABD, Japon ve GüheyKore'de otomotivsektöründe faaliyet gösteren yan sanayicile': tll1ana sanayifirrrıalanna duyduğugüveninöncelleriniaraştırmışiardır; Yazarlarilişki süresi,yuz }'Üze iletişim oraııı:illşkinin sürekliliği;. ana sanayiden alınan destek ve ana sanayinin yansanayideki hissedarlık oranıinn yansanayinin ana sanayiyeduyduğu güveni oluşturduğu savını test etmişlerdir. 135 ABD'li, 101 Japon ve 217 Koreli otomotiv yan sanayiciden toplanan veriler ışığında yazar1arülkeler arası farklılıklar bulmuşlar, bu farklılıklarörgütler' arası. güvenin oluşmasında çevreııelortamın da etkili. old.uğuna işaretetn:ıiştir... Nitekimörgütler arası ilişkiler ve ana sanayi-yan sanayi arasındaki güven a lanındaabdve Japonya dışındakicoğrafi bölgeler ve başka uluslarhakkındaki yazında son yıllarda ciddi bir artış gözlenmekte ve bu çalışmalarözellikle ge dinamikleri olduğuna işaret lişmekteolan ülkelerde güven oluşumunun farklı etmektedir (ör., Liu, Di, Tao ~ Wang;'20Q'7;Nguyen,Weinstein -Meyer,2005; Wong - Then. - Skitmö're, 2000;'$ezen Yrlmaz, 2007; Yılmaz -Sezeni Özdenıir, 20(5).Şu.ça1ışmanın amaçı.geljşen yazınınışığın<;la Dyer ve C~u'nun (2000) önerdikleri güvenöncülleri modelinintürkiye gibige1işme:k1;e olan bit ülke ortamındane gibi modifikasyonlara ihtiyacıolacağını saptamaktır. Bir diğer deyişle, bu çalışma akademik yazında güveninoluşumunakatkıd,abulunduğu belirtilen değişkenlerin çevre ve kültürözelliklerinden nasıl etkilendiğini a. çıklayanbirmodel geliştirmektedir; Dyerve Chu'nun (2000) modeliyle.uyumlu olması açısındantartışmalarda Türkot6motiv sektöründenörnekler kullanılacaktır. Örgütler Arası Güven Oluşumunda çevresel ve KültüreLEtmenler Modelin: n.asılgeliştirildığini tartışmadah önce' güvenin bir' tanımım yapnıak faydalı olacaktm Akademik yazınagöre,güvenin birdençoktanımı. buluili11ak;. tadır ve her tipgüvenin öncülleri farkhlıkgösterebilmektedir. Bu çalışmada.temelalınacak tanım, örgütler arası güven çalışmalanndaen yaygın kullanılan güven tipi olan Sako'nun (Sako, 1992: 10) "iyiniyetgüveni" (goodwilltrust) tanımı olacaktır. "İyiniyet güveni" ilişkideki taraflanil ilişkiyi korumak ve deva

3 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi ilişkilerinde Güvenin Öncülleri 141 mını sağlamak için bir taahhütte builuldukları duygusunu ifade etmektedir. ı İyiniyet güveni hissedilen kimsenin, fırsatını bulsa ya da kendi çıkarına olsa da, adil olmayanavantajlar elde etmeye çalışmayacağı, karşı tarafsıkıntıda olduğu durumlarda ona yardım eli uzatacağıveya tercihli davranacağı beklenmektedir (Sako, ı 992: 10).. Neghandi'ye (1983) göre yönetsel uygulamalar ve etkinliklerinde örgütler ve ülkeler arası farkları anlamak ve açıklamakisteyenlerin, ölçek, teknoloji, coğrafi konum, ekonomik, siyasi vepazarla ilgili durumlar gibi bağlamsalve çevresel koşullarını en az sosyo-kültürel koşullar kadar hesaba katmaları gerekmektedir. Önerilen modelde kurumsal ve kültürel etmenler birbirinden bağımsız ancak birbiriyle etkileşim halinde olan ve örgütler arası güven öncüllerinin önemini doğrudan veya örgütsel özellikler (ör., yapı ve uygulamalar) aracılığı ile etkileyen değişkenlerolarak tanımlanmıştır (Redding, 2007). Kurumsal etmenler olarak yasal yaptırırnlar ve iktisadi istikrar incelenmiş ve bu iki değişkenin gelişmekte olan ülkelerde çevresel belirsizlik açısından tezahürü dikkate alınmıştır. örgütsel özellikler ise belli bir ulusalortam içerisinde de. varyans göstermeleri sebebiyle önerilen ilişkileri biçimleyici değişkenler olarak hesaba katılmakta, modelin görgül testlerinde en azından kontrol değişkenleri olarak ölçümlenmesi önerilmektedir. çevresel Belirsizlik Disiplinler arası güven araştırmalarında, makalelerin aslan payı kavramsal nitelikte olup, güven oluşumunun farklı bağlamlarda nasıl değişeceğini yeterince irdelememiştir (TilImar, 2006). Güvenle ilgili görgül araştırmalar çoğunlukla istikrarlı ve güvenilir bir yönetişim ve hiyerarşinin yerleşti ği uluslar ve örgüt~ lerde yapılmıştır (Tillmar, 2006). Sadece bu tiportamlarda yapılmış araştırmalara dayanmak güven oluştunnaya yarayan bu makro koşulların her yerde geçerli olduğunu varsaymaktadır (Tillmar - Lindkvist, 2007). Batılı. olmayan ortamlarda güven üzerine yapılmış çalışmalarda (Chil d - Mollering, 2003; Hagen - Choe, ı 998) ise kurumsal yapılanmalardaki farklılıkların önemli olduğu ve kayda alınması gerektiğibelirtilmektedir (Tillmar, 2006; Tillmar - Lindkvist, 2007). Gelişmekte olan ülkelerin en baskın özelliklerinden birisi çevresel belirsizliktir. çalışmamızda ele alacağımız belirsizlik bir pazardaki bir grup firmanın tamamını ortak olarak etkileyen siyasi, makro-ekonomik ve pazar belirsizliklerin tümü olarak tanımlanmaktadır (Beckman vd., 2004). Örgütler arası kurarnlar farklı kültürel ve yasal/politik çevreler göz önüne a lınmadığında eksik kalmaktadır (Zhang vd., 2003). Sağlam yasal rejimierin 0 Iuşmadığı, yasal düzenlernelerin değişmekte olduğu, ekonominin hızla büyüdü~. ı Sako'nun (1992) diğer güven tanımlan ise verilen vaatlerin tutulacağına dair duyulan "sözleşme güveni" (contractual trust) ve karşı tarafın ilişkide payına düşeni yapabileceğine dair duyulan "yeterlik goveni"dir (competence trust).

4 142 AmmeİdaresiDergisi 'ğü,;'>sanayi sektörlerin/yapısal dinamizmgôsterdiği,.. l.lmut.vaadetmekıe. 'birlikte devinimh pazarlarınoluştuğu;. fırsatçılığın kol gezdiğigelişmekte" olan ülke1erdeki ekonomikilişkiler ve kurumsal yapılanmalar güven ilişkilerinden çok etkilenmektedir(choi vd., 1999; Humphrey, 1998; Humphrey,~Schmitz, 1998, Luo, 2006). Gelişmekte olan ülkelerde mevzuat daha değişken,pazafbilgileri c nin~oğruhınması~daha~orolmakta,y~salsistem sözleşmelerin ihlaline4aha el ~ vetişli olabilmekted,ir. (Luo, 2006).q(;:lişmekte olan, zenginl~şmemiş ülk(;:lerde~ ki yasal prosedürlerin~daleti yerinegetirrrıekte zayıfkalması(ör., Djankqvvd., 2003;Child - Möllering, 2003; La Porta vd. 1998; Yu vd., 2006), bu tip yasal ortamlarda. güven yaratılması ve geliştirihnesiniönemli kılmakta (Child - Möllering, 2003), güvenin varlığı ekonomikilişkiıeri kolaylaştırmaktakritikbir roloynamaktadır (Yu vd., 2006). Gepel kabul gören birgörüşegöre çevr(;:sel beursizlik fırsatçılığadaha açık alışverişiere yol açınaktad1r(walker -Weber, 1984;Williamson, 198~). İş sözleşmelerinin etkili ljiryaptırımı olma,dığı ku~ rumsalortamlarda işlem maliyetleri artmakta ve kurumsal azgelişmişliktert ötürü firmalarınart niyetli. davranışlanm engellemek için gereken mekanizmaların geliştirilmesi masraflı olduğundan, örgütler ilişkiselyönetişim yöntemleri uygulaım1ya yönlendirilmektedir (Yu vd.,20q6). Yu vd. 'nin{2006} çalışmasınagöre, yan sanayici firmalar resmi yönetişim mekanizmalanna' itibar etmediklerinden, güven ekonomik ilişkileri yürütmekte daha önemli bir rol. oynayabilmektedir. Nguyen vd.'nin (2006)yasal pazarların, sözleşmelerin, özelitiülkdn veişbilgi 2 lerinin kısıtlı.olduğu Vietnamortamında yaptıklarıçalışmaya göre,güven bu tip ortamlarda işyııpmakiçin elzemolan gelişmişpazar kurumlarınınveyasal altyapmınyerinitutnıaktadır... Yazarlaraynca bu durumtın sadece Vietnam'ahas olmayıp, bu sorunlarmve onları aşmak içingeliştirilen:stratejilerin birçokge.,. 1işmekte olanülkeiçiıı.,geçerli olduğılna.diı<:ı<:at çekım~ktedir.., 'Arta sanayi~yan sanayi ilişkileriaçısından. bakıldığmda piyasa, koşullande~ ğişken olduğuzaman üretici firma' müşteri talebini karşılayacak seviyede ürete~ bilecek yan sanayicilere geçme esnekliğini korumak isteyecektir,. A.ynı. şekilde, teknolojik gelişmelerin sıkolduğu ortamlarda da ana sanayicininbelli yan sana~ yicitede güvenedayalı')rakın ilişkiler kurmuş olması, ana'sa11ayicinin daha gelişmişteknolojilere sahip yan sanayicilere. geçişiniengelleyebilmektedir (RyU: vd.,ı007)..gelişmelcte olan ülkelerde piyasa koşullannın'yeteknolojinin get irdiği hareketlilik ve belirsizlik, ortaklar arasında.güvene dayahilişkilerinkurulmasınıgüçleştirmektedir. Dolayısıylaörgütler arasında güvenidoğuran etmenlerin gelişmekte olan ortamlarda bazı farklılıklar göstermesi beklenebilmekte~ir. UlusalKültür Giiven sadece ekonomik ve olgu olmayıp sosyo-kültürel' öğelerle yaby{d~nı ilintilidir (Sako ~ Helper, 1998; Doney vd.,1998).,fukuyama'ya (l995)göreulaşılabilecekenyüksek örgütlerarası güven seviyesi, aile bağlannın iş ortamın

5 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi ilişkilerinde Güvenin Öncülleri ı 43 daki yeri veya bireylerin sosyalleşme sürecindeki uluslararası.farklar gibi birtakım kültürel öğelerden etkilenmektedir: Güvenin örgütler arası ortaklıkların ba~ şarısındaki önemi, bu olgunun Batılı olmayan. ortamlarda da aynı önemi taşıyıp taşımadığı yada ilişkilerde güvenin oluşumunda kültürler arası farklılıklar olup olmadığı sorularını beraberindegetirıniştir (Bstieler - Hemmert, 2008). Bazı görgül çalışmalar, örgütler arası işbirliklerinde oluşmuş güvenin ülkeler arasın~. da farklılık gösterdiğini, kültürel etkilerin örgütler arası güven oluşumundadoğrudan etkili olduğunu göstermiştir (Bstieler - Hemmert, 2008; Dyer - Chu, 2000, 2003; Htıff - Kelley, 2003, 2005). Örneğin, Bstieler ve Hemmert'in (2008, basımda) Avusturya'yakıyasla Kore'de güvenin oluşmasının daha zor olduğuna dair bulguları, Fukuyama'mn (1995) örgütler arasıgüvenin oluşumunda kültürler ve ülkeler arasında farklılıklar olduğu savını destekler niteliktedir. Doney vd. (ı 998) ise farklı kültürelbağlamlarda güvenin farklı süreçlerle geliştiğini bulmuşlardır. ~u tartışmaya ek olarak güveninistenirliği de kültürlere bağlı olabilmektedir. Örnekvermek gerekirse, Cannon vd. (1999) daha toplulukçu kültürelortamlarda güven tesisinin dahaönemli olduğunu tartışmışlardır. Doney vd. (1998) güvenin oluşum süreçlerindeki kültürel farklılıkları araştırmak için Hofstede'nin (1980) çerçevesini kullarimışlardır. Hofstede'nin (1980) boyutlarına göre Türk kültürü tophdukçu, belirsizliktenkaçınan, kadınsı, ve yüksek güç mesafeli olarak tanımlanmaktadır. Eldeki çalışma bu boyutlardan ikisine, toplulukçuluk and belirsizlikten kaçınmaya, ve Hall' ın (1976) önerdiği yüksek-düşük bağlam (highversus düşük bağlam) boyutlarına odaldanacaktır.' Çizelge ı 'de görüldüğü üzere, Türkiye, Japonya ve Güney Kore topluhıkçuluk ve belirsizlikten kaçınrna boyutlarında ABD'e kıyasla birbirlerine daha yakındırlar. Çizelge ı. Hofstede'nin Kültürel Boyutlarında Türkiye, Japonya, G. Kore ve ~D'nin Sıralamaları Belirsizlikten KadınsıhW Bireycilik! Güç mesafesi kaçınma Erkeksilik Toplulukçuluk. Türkiye Japonya i G. Kore ABD Not: Hofstede (l980)'den alınmıştır. ı Hofstede'ye (1980) göre toplulukçuluk ve güç mesafesi birbirleriyle yüksek korelasyon göstermektedir (ı=.67). Buna göre, çoğu toplumda bu iki kültürelolgu biı;birini izlemektedir. Doney vd.'nin (l998) analizine göre ise toplulukçuluk ve yüksek güç mesafesi'ın güven kurma süreçlerine etkisi birbirine çok paraleldir. Erkeksilik-kadınsIIıkHofstede'nin sonuçları arasında en az geçerlenmiş'olanı olduğundan (ör., House, Javidan, Hanges - Dorfman, 2002), mevcut tartışmaya eklenmemiştir.

6 144 AmmeİdaresiDergisi Birçok ülke topltıhıkçuolarak taminlansada,.. sadecejaponya'da butopım lukçı;ıluğun. örgütiçine,de taştığıgözlenmektedir (Tayeb,.] 994). Triahdis:e:. (1994) göre, toplulukçulargrupiçi ve grupdışı. kimseleri net bir şekildeayırmakta, biranlaşmazlık durumundagrup dışıkimselere karşı son derecekatı davramriaktadm Türkiye'debaskın grup üyeliğiaile etrafında olduğundan, Türklerin kanba'ğ1dışındaki kimselere:güven duyl;lpyardımlaşmalangüçoırnaktadır(tüsiad,.1921),. Benzertartışınalar Kore 'nin toplulukçuluğuiçin' de yapılmaktadır. Örfiı.!ğin;Yoo ve Lee?nin(1987) çalışmasınagere, Korelilenara~ sında örgütlereıyakın arkadaşlara ve ulusal çıkarlaradllyı;ılan sadakathey zaman ailenin ihtiyaçlanndan sonragelrriektedir. Bu durum Japon toplulukçuluğuyla çelişen bir durumdur. Kashima- Callan'a (l994) göre, aile ya da ev (ie)benzetmesi Japon örgütlerinitanımlamakta'uygun olsa da,.geleneksel Japonhane yapls1akraba1ık/hıs~m1iküzerine 1rurulutoplulukçuluktan farklılık gösterınekte.: dir. Bunun sebebi'butoplulukçuluği1nakrabalıkilişkilerinden de öteye;hısıin olrnayançalışanhıra da uzanmasıdır. Geleneksel Japon aile Sİsteminde,. haneler dozoku adıverilen geniş gruplarhaline gelebilmekte, aile varlıklannın bir kısmının aıctanmıyla bunke denilenşube haneleroluşiurulabilmektedir.bunke'nin oluşturulması akrabııhkbağı gerek.tirmenıekte, bazen başanlı birhane çalışıınını ödüllendirme amacıyla,da yapılabilnıetkedir. Kashima ye Cal1an'a (1994) göre bugeleneksel hatlarjaponya'daki modernsanayi örgütlerinintemel özelliklerini oluşturmuştur, Buörgütler birbiriyle belirgin.akrabalığıolmayan, ancak örgütün hedefleriiçin yakınen yardımlaşan bir çalışanekibinden oluşmaktadır. Redding, Normanve>$chlander (1994}de Japon toplulukçuluğunun sadece aile aidiyeti üzerine değil, paylaşılan sadakatler, ortak hedefler ve karşılıklı güven üzerine kurulu olduğunl,! öne sürmüşlerdir. Dolayısıyla Türkiye,' Kore ve Japoı'lya,. ABD'e göre toplulukçu sayılasalarda bu kültürler arasında Japonya diğer iki ülkeden farklı öiellikler gösterebilırtektedir. Bundan sonraki bölümde, Dye:r ve Chu'nun (20Q0) çalışmalannda iyiniyet güveninin.öncülleri olarak sunduklan değişkenlerin Türkiye ortamına uygunluğu yl;lkanda çizilen. kurumsal ve kültürel çerçeve kapsamında tartışılacak,ge. lişmekte ol<,ı.n ülkelerde örgütler arası güveni geliştirileceğine inanılan değişkenler tanıtılacaktır. Türk OtomotivSektöründe Ana Sanayi'-Yan Sa.nayi Ilişkilerinde GÜveni:öÖnc.ü1lerİ Türk otomotiv sektörü, seri üretimde yanm yüzyıllık geçmişiylegörece genç birsektördür. Türkotomotiv sektöründe ana sanayi-ilişkileri her zaman tutarlı bir çizgi izlememiştir(oüleş vd., 1997). Siyasi ve ekonomik belirsizliğin; kapasite fazlalığının, yoğun rekabetin bıılili1duğu bu sektörde ana s~nayi-yan sart,ayi ilişkilerin.zamap zaman gerginlikler gözlenmiştir. aunun yanı sıra, kalifiye yan sanayi fırmalannın.sayıcayetersizoluşu uzun süreli ilişkiler dpğurnıuş olsa da

7 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi ilişkilerinde Güvenin Öncülleri 145 bu ilişkilerin güvenden çok karşılikiı bağımlılık üzerinekurulmuş olması mümkündür. Sektörün bu nitelikleri örgütler arası güvenin öncüllerinin tartışılmasına çok uygun bit ortam yaratmaktadır. Aynı zamanda, bu çalışmaya temel teşkil eden Dyer ve Chu (2000) modeli de ABD, Japonya ve Güney Koreotomotiv sanayileri üzerine kurulmuştur. Dolayısıyla Türkiye'de de bu sektörde örgütler arası güvenin öncülleri hakkında önermelerin geliştirilmesi sektör farklılığının doğuracağı uyumsuzlukları giderecektir. ilişkinin Süresi ve Niteliği Dyer ve Chu (2000) sosyolojik güven yazınından esinlenerek, birbirleriyle uzun süredir ilişkide bulunan tarafların birbirlerine güven duyacakları önerisini sunmuşlardır. Güvenin gelişimi ilişkiye bir zaman boyutuna bir yatırımı vurgulamaktadır (Ring, 1997). Bir diğer deyişle, güven kümülatif ana ve yan sanayi etkileşimlerin rotasını belirleyen, tarihe bagımlı bir olgudur (Rousseau vd., 1998). Buna paralelolarak denebilir ki, hem birlikte çalışma tecrübesinin kendisi; hem de bu tecrübe sırasında birlikte çalışılan kimselerle ilgili bilgi artışı, birbirini tanıma ve anlama süreçleri sayesinde güven gelişmektedir (Blois, 1999). Tecrübe arttıkça, firmaların ilişkilerindeki kritik silkinme dönerplerini başarıyla aşmış olma ve birbirlerinin kendine özgü yönlerini tanımış olma olasılığı artmaktadır (Doney -Cannon, 1997). Doney ve Cannon'a (1997) göre, birlikte geçirilmiş süre her iki grubun ilişkiye yaptıkları bir yatırımdır ve tahmin etme süreçlerine İlişki yıllandıkça daha çok başvurulabilmektedir. Bir bakıma güven geçmişteki tatminkar tecrübelerin bir birikimidir (Das - Teng, 1998; Sako Helper, 1998). İlişkinin bit geçmişi olduğu durumlarda, geçmiş iş olaylarının çıktılan ınüteakipetkileşiınler içinbir çerçeve oluşturmaktadır. ilişkinin bu şekilde. önden kestirilebilir oluşu, çok sayıda yüzeysel ilişki yerine az sayıda uzun vadeli, samimi.ilişki kurmayı tercih eden toplulukçulara cazip gelmektedir (Triandis, 1994). Ayrıca belirsizlikten kaçınan kültürlerdetahmin edilebilirlik güven oluşumunda çok değerli olmaktadır (Doney vd., 1998). Bu tartışmalara bakıldığında görülmektedir ki Türkiye gibi ortamlarda ilişkinin. geçmişinin güv@n oluşumunda önemli bir yeri bulunmaktadır. çevresel belirsizlik açısından bakıldığında, ilk etapta geçmiş tecrübelerin sonucundaki bilgi birikimi ve tecrübenin belirsizliği azaltarak güven oluşumuna daha açık bir ortam yanitacağı düşünülebilir. Ancak buradaki varsayım "güvenin geçmiş tatminkar tecrübelerin birikimi" olmasıtanımıyla çelişmektedir. Örneğin, Türkiye'deki otomotivana sanayi-yan sanayi ilişkilerikurulduk1arından bu yana çok tutarlı bir rota izlememiştir. Siyasi ve ekonqmik belirsizlik, kapasite fazlalığı ve yoğunrekabetin hakim olduğu bu sektörde ana ve yan sanayi ilişkilerinde dönem dönem gerginlikler yaşanmıştır (Güleş vd., 1997). Tedarikçi sayısının yetersizliği ana sanayinin yan sanayici değiştirme fırsatlarınıkısıt1adı

8 146 Ammeİdp,rf!si Dergisi ğıil,clan; uzun sür~li,jli ki1eryaşanınış;ols,ada,. bu,uzl:l11 ilişl\.i1erin karşılı~lı gut, vendenç.ok, karşıhklıbı,ığımlılık temelli <;ıjduğu,dadüşünülepilmektedir.. Bı.kP:P bir ortamda, pyer 've cim (2000) ve Gounaris ve Venetis (2002) gibi yazarların aksine, güvenin, ilişki süresi veya devamlılığıyla ilintili olmadığı, geçrniştecrübelerin gelecekteki belirsizliği azaltma konusunda (özellikle detiirkiye gibi belirsiz,likten kaçınan tqplumlarda) etkisiz>kaldığı da tartışıla,bilmektedir. Diğer bir deyişle, uzun süreli ilişkiler yeterlik gü"eni veya sözı~şme güvenininohışrı:ıa,., sında etkili olabiise de iyiniyet güvenine etki etmeyebiırnekt,edir. '... Bu durumda Dyer ve Chu'nun (2000) önerdiği gibi güvenin bir öhcülüôı'~2 rak ilişkinin salt süresine bakılması; yakın ilişkilyri tercih eden ve belirsizlikten kaçınan, ancakbunları sağlayacak çevresel etmenlere sahip olmayan gelişmekte olı:ıniilkelereuygu:nolmayacaktır. İlişkinin nitelikselözellikleri ve tutarlılığının güven oluşumunaetkisi claha belirginolacaktır. Ônerme 1:,Tül'kiyegibi belirsizliğirthakim olduğu:çevresel koşul1ardaıhş~ ki süresinin örgütler arası güven oluşumunaetkisi olmayacaktıt. Yan sanayi finnasınınana sanayiye duyduğu güven, ilişki boyunca ana sanayinin tutarlı olarakolurrtlu davranışlar göstennesıne bağlı olacaktır. :Qaşı~rtgıç I)estekıeriv~Yardımlaı: "'Yukarıda da.kisaca'değinildiğiüzere~ 'ilişkide güç'dengesizlikleri olduğu takditde,'güveninöluşmasıgüçleşmektedit(fawcett'-magrtari'- Williaıns;'2004} ve güvenin 'geliştirilmesi,büyükölçüde baskın tarafın insiyatifinde olmaktadır (Humphrey-Schmitz, 1998). Sako ve Helper'a (1998) göre oto1notivsektöründe ana sanayiningenelde yan sanayiden daha güçlü bir konumu vardır. Bu güç dengesi anaaktqrleriptürk ve bölgesel standartlarda dey fınnalardan, OllıŞtu:ğu (Qz"J999), yan'.saı;ıı:ıyicilerin de çoğunlukla KOBİ olduğu {TMMOBMakina Mühendisleri, Odası web sitesi}türk otomotiv sektqründe de geçerlidir: Budu..; rumtürkotomotiv yan sanayicilerini daha finansal ve stratejikolarak daha savunmasızkılmaktadır. Bununyanı sıra, Türkotomotiv üreticileri parça tedarik. çil~riyerinesistenı tedarikçi1eri aramaktadır.yan sanayicilerin sistem tedarikçisi:olmalan içinkt!nqifuünlerinitasar1arna yeteneklerinin, yanı sıra yönetselbe~ cerilerini de arttıracak kaynakları toparlamaları gerektif;n'1ektedir. Bukaynaklar finnadışı destekler olmadanneredeyse ij,nkansız. olmakta (Dlusoy, 2003),hu durum daanasanayiden gt!lec~k yardımı dahadakritik kılmaktadır.. Türkiyegibi gelişmekteolan ülkelerdeki ana sanayi-yan sanayiarasındaki güveni anlamak için ö:zel bir tür yardım ya dadestek önemligörünmektedir. Giileşvd. 'nin,' (1997)ç,alışmasına.gÖ'rel'ürkotomotivsektörün:iin gelişimi Larnnıing'in (1993).ge1işmiş ülkeler için tarif ettiğidörtkademelimodeldeki eğriylehemen hemenaymdır.farkll'qlankısım, Türkotomotiv sektörününer... ken yıllarınınözel koşullarinı yansıtan birinci aşamanın ilk yarısıdm Sektörün kuruluş yıllarında araçlarınher yıl artan oranda yerli parçabarındınnalarıge~.

9 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi İlişkilerinde Güvenin Öncülleri 147 rekmekteyd( Devletin bu koşulu sonucunda, araçlardaki yerlilik oranı 1973 somında %60'aulaşmış, müteakip yıllarda üreticilerin izin anlaşmalarındaki yerlilik şartı%8s'e yükselmiştir (Erdoğdu, 1999). Yerli yan sanayicilerin azlığı ve yerli tedarik zorunluluğunun artniası, ana sanayicileri kendi tedarik tabaniarını kurınak amacıyla yan sanayicilere finansal ve teknik destek sağlamaya itmiştir. Daha önce otomotiv parça üretmemiş birçok yan sanayici otomotiv üreticilerine parça üretmeleri için desteklenmiş ve teşvik edilmiştir. Genelde kısıtlı finansal ve teknik kaynakları olan yan sanayi KOBİ'leri için büyüyen otomotiv yan sanayiine girmeleri, işgücü maliyetlerinin düşüklüğüne rağmen, bu dış yardımlar olmadan mümkün olmamıştır. Başlangıç desteği, birçok yan sanayici yönetsel ve teknik becerilerini arttırmış ve ihracatta faalolmasına rağmen bugiliı bile sürniektedir. Gümrük Birliği sonrasında yenimodel çeşidiniarttırma baskısı, ithal araç oranının % 70'leri aşması ve kalifiye yan sanayici sayısınıngörece düşüklüğü sebebiyle otomotiv ü reticileri sıkça yetenekli yerli yan sanayicilere daha önce çalışmadıkları yeni bir parçanın üretimi için teklifler götürmektedirler. Türk otomotiv sektörü büyük ölçüde yabancı teknolojiye bağımh olduğundan, Türkiye'de üretimine başlanacak yeni araç modellerinin teknolojik şartlarının ana sanayi firmaları tarafından teknolojik olarak daha az gelişmiş yan sanayicilere aktarılması gerekmektedir. Bununla birlikte, üreticiler teknik eğitim, spesifikasyonların belirlemnesinde ortak çalışma, teknoloji transferi gibi teknik destekler ve kalıp ücretlerinin karşf lanması ve ön ödemeler gibi finansal destekler sunmaktadırlar. Gelişmekte olan ülkelerde yeni teknolojiler sıklıkla operasyonların veriinliliğini artırmak isteyen çok uluslu firmalar tarafından yerli fırmalara tanıtılmakta ve uygulamalar geliştirilmektedir(lee, 1997; Lawrence - Lewis, 1996). Bu tip yardımlargelişmekte olan ülkelerdeki yan sanayiciler tarafından çok değerli bulunmaktadır. Ana sa": nayinin her zaman parça ithal etmek gibibir seçeneği olduğu bilindiğinde, yan sanayicisine yardım teklif eden ve bu yönde yatırım yapan bir ana sanayici, yan sanayici nezdinde teknoloji ve pazar açılarından çevresel belirsizliği azaltmış ve güvenin doğmasına uygun bir ortam sağlamış olmaktadir. Kültürel boyutlar ve yenilikçi faaliyetler arasındaki ilişkiyi araştıran çok sayıda çalışma bulunmaktadır (ör., Kedia vd., 1992; Morrisvd., 1994; Nakata ve Sivakumar, 1996; Shane, 1992, 1993). Hofstede'ye (1980: 184) göre, Türkiye gibi belirsizlikten kaçınmanın yüksek olduğu toplumlarda başarının tanımı güvenceden geçmekte ve yaşamda güvencesağlama için daha çok gayret gösterilmektedir. Bu tip toplultilarda başarısızlıktan korku dahafazia, risk alma daha düşük olmakta~ır. Shane'e (1993) göre kişi başımilligelir ve sanayi yapısı gibi değişkenlerin varyansının üstüne, güç mesafesi, bireycilik ve belirsizlikten kaçınma ulusal yenilikçilik oranlarındaki farklılaşmayı açıklamaktadır. Ulusal kültürün girişimcilikle de ilgisi saptanmıştır. Morris vd.'e (1993) göre iseorta düzeyde bireyci 'toplumlarda girişimciliğin en yüksek olduğu gözlenmektedir.

10 148 AmmeİdaresiDergisi Mpell~r. ve. Thomas 'a ıoo 1) görekültiltel boyutlard~n1j~lirsizlikten k~çınıp,a ve bireycilik farklıülkelerdegirişinıc;iiikyaklaşımlarını açıklamaktadw. Diğer bir deyişle,b(dirsizliktenkaçınmanın yüksek,bireyciliğin çok olduğukültürler daha girişimci olmaktadıf.tfukiye'nin de toplulukçu ve belirsizjikten çok kaçınan birtoplum olduğu düşüllülünce, hayatta kalmak için pazaı;ıngereklerini sağlamaya çalışarı bir yan sanayicininyeni bir teknolojinin yada ürün gnıbunım risklerini tek başına.üstlenmesi güç olmakta, bu riski kenılisiyle paylaşmaya hazır bir.ana sanayicinindesteği yansanayici. için belirsizliği azaltarak örgütler ı:ırası güvenin oluşumuna katkıdabulunmaktadır. Örgütler arası bağlantılar, teknolojik kapasitenin tam gelişemediği ve pazarın yan sanayiciilere yeterli düzeyde teknolojik ya da yönetsel yetkinlik oluşturn1ada vesileyaratmadığı.d.ıınırnlarda özellikleönemli olmaktadır (ıvarsson - Alvsta111, 2004). Yu vd.' e (2006) göre, küçük ölçekli fim1aların bir anlaşmazlık dunimımda yı:ısal sistemi kul1ı:ınmakya da arıaşanayicilerindenpnansal taahhütler.isternek için güç ve kaynaklarıyoktur. İlişkideki taraflardan biri diğerine ilişki şartlarının ötesinde bir cömertlik gösterdiğindegüven doğmaktadır (Doney vd., 1998; Mayer - Davis, 1999; Mayer vd., 1995). Dyer ve Chu (2000) ve Yu vd.'e (4006) göre bir otomotiyfueticisininyan sanayicisinet~k:nik.sorunlarınıçözme,.. de, Üfetim maliyetlepni.düşürmedeveyaenvanter yönetimi gibi konularda yardımteklif etmesi,bir.iyinet ve bağlılık mesajı ve üreticinin samimi birşekilde alakadar olduğu şeklinde algılamnaktadıl Örneğin, toplulukçujapon ortamında, ana'sanayicininyan sanayicideki bazı operasyonel sorunları çözmekte yardımcı olması yansanayicilerin güven duyaı;ak karşılık vermelerini. teşvik etmiştir (Dyer -Chu, 2000; I;Iagen - Choe, 1998), yu vd.'e (2006) göre yerlitedwkçilere doğrudan yardım teklifleri karşılıklıbağımlılığı arttırmak ve yan sanayiqiden haksız şekilde faydalanılmayacağıyönülldeen güçlü sinyaller olmaktaılır. Bu tip yardımlarrutinleşirse hem güven oluşturmak hem de yan sanayiden olumlu karşılık alınabilmektedir. Ana sanayicilerin tedarik zincirindeki ortaklarının yeteneklerini geliştirmesi için yaptığı yatırımlar başka sektörelortamlarda da güvenin bir öncülü olarak bplunmuştur (fawcett vd.; 2004).. Bu bilgilerin tşığll1da aşağıdaki öl1ennel~r sunulabilmektedir: Önerme 2a: İlişkininözellikle başlangıcında güçlütarafın (ana sanayi)da: ha zayıftarafa (yan sanayi) yardım ve destekte bulunniasının,. zayıf tarafın güçlütarafa duyduğu güvene yaptığı olumlu etki bireyci kültürlere kıyasla toplulukçubir kültüre sahiptürkiye'de daha fazla olacaktır. Önerİlle 2b :İ1işkiuin özellikle-başlanglc1l1dagüçlütatafıri (ana sanayi)idaha zayıf tarafa (yan sanayi) yardım vedestektebuıunnı.asının, zayıftarafın güçlü tarafa'duyduğu güveneyaptığıolumlu ethbelirsizliktenaz kaçınan kültürlere kıyaslabelirsizlikten çok kaçınan birkültüre sahip Türkiye'de dahafazlaolacaktır.

11 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi ilişkileriiıde Güvenin Öncülleri 149 Önerme le: ilişkinin özellikle başlangıcındagüçlü tarafın (ana sanayi) daha zayıf tarafa (yan sanayi) yardım ve destekte bulunmasının, zayıf tarafın güçlü tarafa duyduğu güvene yaptığı olumlu etki çevresel belirsizliğin görülmediği gelişmiş ülkelere kıyasla Türkiye'de daha fazla olacaktır. ilişkinin Sürekliliği ilişkinin devamlılığı ya da sürekliliği de ilişkinin süresiyle yakından ilintili bir kavramdır. Dyer ve ehu'ya (2000) göre bir ana sanayicinin aynı yan sanayi-' ciyle ilişkisini devam ettirmeyeistekli olması yan' sanayici tarafından güvenilir olarak algılanmasına sebep olabilmektedir. Buradaki varsayım; karşı tarafla öngörülebilir gelecekte birlikte çalışmayı bekleyen bir örgütün fırsatçı davramşt~ bulunmayacağıdır (Joshi - Stump, 1999; Standifırd - Marshall; 2000). Bu mantıklayazarlar, bir ana sanayicinin sık sık yan sanayici değiştirmesinin ve yan sanayiciler arasındaki rekabeti kızıştırmasının yan sanayicilerin hissettikleri belirsizliği arttırıp onların nezdindeki güvenini azaltacağını öne sürmektedirler. Devamlılık ve tekrar arzeden alışverişierin Türkiye gibi belirsizlikten kaçınan kültürlerde daha da önemli olması beklenir. Bunun sebebi, bu tip kültürlerde istikrann maddi getiriden daha değerli olmasıdır (Hofstede, 1980). istikrar çevresel belirsizliğin azalması'yoluyla da güven artışına yol açabilmektedir. i lişkide istikrar toplulukçuluk ekseninde yüksek olan kültürler için de önemlidir (Doney vd., 1998). Branzei vd.'e (2007) göre, toplulukçu kültürler ilişkileri büyük ölçüdebağımlı olarak görürler. Bağımlılık, güven duyan tarafı ihmal ve zarara maruz bırakmakta, güvenen tarafın isteklerinin yerine getirilmemesi riskini doğurmaktadır. Bu risklerden konmmak için toplulukçular istikrarlı, sadakat gösteren ortaklar aramakta, tutarsızlardan kaçınmaktadırlar. Olaya bir de Türk otomotiv sanayiinden tipik bir örnekle bakmak mümkündür: Yukanda da belirtildiği üzere, güçlü bir üreticinin daha güçsüz yan sanayi~. cisinden taleplerini elde edebildiği sürece uzun vadeli bir yaklaşıma sahip olma~ sı daha küçük bir ihtimaldir. Diğerbir deyişle, güçlü bir üreticinin kısa vadeli çıkarlimndan uzun vadeli hedefler için feragat etmesine gerek olmamaktadır (Ryu vd., 2007). Bu durumda ana sanayicinin kendi isteğiyle ilişkisinde uzun vadeli bir yaklaşımda bulunması ya,n sanayicide güven oluşturan bir etmen olacaktır. Bu tartışmalann ışığında şu önermeler sunulabilmektedir:. Önerme 3a: ilişkinin sürekliliğinin örgütler arası güven oluşumıma olumlu etkisi bireyci kültürleregöre topluhikçu Türk kültüründe daha fazla olacaktır. Önerme 3b: İlişkinin sürekliliğinin örgütler arası güven oluşumuna olumlu etkisi belirsizliktenaz kaçınan kültürlere göre belirsizlikten çok kaçınan Türk kültüründe daha fazla olacaktır.

12 150 Amme İdaresi Dergisi Önerme" 3c: İl1şkinin sürekliliğinin örgiitler,'arasıgüven.oluşumunaolumlu etkisi.çevresel.behrsizliğin görülmediği gelişmiş, ülkelere kıyasla1;ürkiye' de dahajazla o lacaktır. iletişim Güvenin oluşması sadece seçilmiş bilgilerin alışverişinidegil, açıkiletişimi degerektinnektedir(fawcett vd., 2004). Diğer bir deyişle! güven ancaks.:ık, a çıkive dürüst iletişiminolduğudurumlarda yeşerebilmektedir (Fawcett:vd., 2004). Das ve Teng (1998) iletişim ve proaktif bilgi alışverişininortaklar,arasındakigüveni pekiştirmekiçin ekbir taktikolduğunu öne SÜrmektedirler. Tekrarlananetkileşimler tarafların birbirlerininöncelikve motivasyonlannı daha iyi anlamasınaizin verınektedir (Humphrey -. Schmitz, 1 ~98) vegiivenin. temelini oluşturmaktadır (Zhartgvd., 2003). İletişimsayesindefinnalarbirbirlerinin gü~ venilirliği ve iııartdıncılığı hakkındakanıt toplamaktadıto B.u sayede iletjşim.behrsizlikten kaçınmanınyüksek'olduğutoplumlar içinönem1iaddedilebilmekte~ dir. ' Ayrıca iletişim devamlı etkileşime önayak. olduğu için ortaklann, ortak değer ve normlar geliştirme yoluyla güven oluşturmalanna yardımcı olmaktadır. pyerve Chu'ya(2000) göre yüz YÜZe iletişini ana sanayi-yan sanayiara~ındaki güveni 1) kişisel ilişkilerin kurulmasıyoluyla sosyalyı:qitınmların etkinliğini arttınnak ve 2) firmalann güvenilme~.ortaklan ayıklan11ılanna yardımcı olacak bilgileri sağlamakyollarıyla arttırmaktadır. ' '., ' Yapılan araştırmalarda (ör., Dyer - Chu, 2000} yüz yüzeiletişimin düzeyi o larak ölçülen iletişim yoğunluğunun: güveninöncüllerinden biri Qlarakçıkmadığı gözlenmektedir. Nitekim Dyer ve Chu'n]ln(2000) çalışması göstermelctedir ki ABD' li yan sanayicilerle olan yüzyüze iletişim verimli olmayanbirşekilde,, pazaj!lı)fetrrıek v,e SUç]l başkasına atmakla geçmektedir. Blina göre iletişimin i çeriğinin, aktanlap.bilginin niteliğinin. vebilgialışverişitıdeki mütekabiliyetin bilgi aktanmsıklığından vetarzından daha önemli olduğu söylenebilmektedir (Dyer -Chu,2000; Kotabe -Domoto - Martin, 2003; Liker - Kamath - Wasti Nagamachi, 1996; Sako, 1998). Çin, Japonya, Kore gibi Doğu Asya ülkeleri ve Türkiye dış çevrenin, durumun ve sözsüz davranışlann. iletişimde çokönemli olduğu, yüksek bıığlam kültürleri grubuna girmektedir (Boyacıgiller - Adler, 1991; Hall, 1976). Yüksek bağlam kültürlü taraflar ilişkinin içeriği hakkındııııy: nntılannyanısıra bağlamsalbazı k:onularda (ör., karşı tarafın temsilcilerinin kişisel tavır ve inançlan, sosyal statüleri, karşıdakifirmanın örgütsel kültürü) gö~ rece dahaçokmiktarda iletişimegereksinimduymaktadırlar. Bununsonucunda yüksek bağlam küıtürlerinde nispeten az tanınan bir ortakfirmaya giiveriduy..: makdaha zor olmaktadır (Huff - Kelley, 2003, 2005). Yüksek bağlam kültürlerde Qrtaklığın gereklerini yerinegetiı-meııinötesinde karşı' tarafın. değerleı:idirilmesi içingerekli' çerçeveyioluşturmakaçısmdaniletişim özellikle önemli olmaktadır. Buna karşılık düşük bağlam kültürlerinde partnerlerdahaçok o anki

13 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi ilişkilerinde Giivenin Öncü/leri ı5 ı görünürdavranış ve hedefleri ü,zerinden değerlendirildıkleri için iletişirrıin görece önemi dahaaz olmaktadır (Bstieler - Hemmert, 2008, basımda). ABD gibi yasal sözleşmelere vurgu yapılan düşük bağlam kültürlerinin aksine, yüksek bağlam kültürleri daha çok yüzyüze kişisel anlaşmalara,dayanmaktadır. Düşük bağlam kültürlerinde herhangi bir durum hemen görülebilen veya bulunabilen gerçekler ve davranışlar ışığında değerlendirilmekte, buna karşılık yüksek bağlam kültürlerinde mevcut ilişkilerin durumu ve bağlamsal etriıenlere daha çok dikkat edilmektedir. Örneğin, Japonya'da tedarik ilişkisel bazda olup, asgaridüzeyde tarif ~dilmiş sözleşmeler yüz yüze temaslarla icra edilmektedir (Hagen - Chöe, 1998). Türkiye gibigeleneksel toplumlarda da yakın kişisel ilişkiler, iş yapmanın yaygın bir yöntemidir (Bodur - Madsen, 1993; Güdüm - Kavas, 1996). Gayrı resmi anlaşma kavramı yavaş ve hantal bir adli sistemin bulunduğu Türk ortamı (TÜSİAD, 1998, 2002) için özellikle yerindedir. Yasal sözleşmelerin yaptırımı zor olduğu için sözleşmeler genelde kısa dönemli olmakta, ekonomik koşullardaki oynaklık: sözlerin tutulmamasını adeta teşvik et-, mekte ya da meşrukılmaktadır (Bedir, 1999, 2002).3 Türk ekonomik veyasal kurumsal çerçevesinde sözleşmeler aslında maliyetleri arttırabilmektedir: Enflasyonist bir ekonorriide bir davanın sonuçlarını beklemek bazen davanın olası getirilerini edinmekten daha masraflı olabilmektedir (Oba - Semerciöz,':2005). Buna göre yan sanayiciler ana sanayicilerin verdikleri taahhütleri açık yaptırımlar veya yazılı sözleşme şartlan üzerinden değil, ana sanayinin teminat sağlayan Sözleşmelerin ortak gayrı resmi icraatini izleyerek çıkarsamaya çalışacaklardır. 'lık riskini azaltmadığı böyle bir ortamda, belirsizlikten kaçınan firmalar için karşı tarafın verdiğ! sözlü taahhütlet ayrı bir öneme sahip olmaktadır. Oba ve Senierciöz'ün (2005) birorganize sanayi bölgesinde yaptıklan araştırn1aya göre katılımcı firmaların %97'si işlemlerinde sözleşmekullanmadıklannı ifade etmişlerdir. Bodur ve Madsen'a (1993) göre iseyazılı sözleşmelerkonusunda faz~ la ısrarcı olan ortaklar karşı tarafa güvenmedikleri mesajını vermektedir. Bu görüşlerin ışığında aşağıdaki önermeler yapıhı.bilnıektedir: Önerme 4a: Firmalann birbirini tanımasına yarayacak içerikteki iletişimin örgütler arası güven oluşumuna olumlu etkisi çevresel belirsizliğin görülmediğigelişmiş ülkelere kıyasla Türkiye'de daha fazlaolacaktır. Önernıe 4b: Firmaların birbirini tanımasına yarayacakiçerikteki iletişimin örgütler arası güven oluşumuna olumlu etkisi düşük bağlam kültürlü ülkelere kıyasla yüksek bağlam bir kültüre sahiptürkiye'de daha fazla olacaktır Bedir'e göre (1999) Türk otomotivyan sanayi firmaları arasındaki yaygın kanı, ana sanayininkendi pazarınındaralmasldurumunda yan sanayiye verdiği siparişlerin azalacağı ya da iptal edileceğidir. Bu durum yan sanayicilerin ölçek ekonomilerini yakalamak amacıyla birden çok müşteriyle çalışmalarına nedenolmuştur.,; Bedir' e (2002) göre bu durum ana ve yan sanayi arasındaki yardımlaşmanm azlığına bir sebeptir.

14 152 Amme İdaresi Dergisi Öııerıı;ıe.4c: Firmaların birbirini tanımasımı. yarayacak içerikte]ci~letişimin. örgütler arasıgüven' oluşumunaolumlu ~tkisibelirsiz1ikten az kaçınan kültürlere kıyasla belirsizlikten çok kaçınan bir kültüre sahip Türkiye'de daha fazlaolacaktır.. Hisseda.rlık '. Japon işletmesistemlerindegüvenoluşturanuygulamalarq.anbiri de ana ve yan sanayi 'arasında dikeykldretsu yapılanmasıbağlamındagörülen karşılıklı hissedarhktır (Dyer - Quchi, 1993). Ana sanayinin yan sanayicilerinin hisselerine sahip olması yan sanayi tarafından anasanayininuzun vadeli biri1işkiyeyaptığı sağlam bir yatırım olarakalgılanabilmektedir (Sako - Helper, 1998). Birtili "rehinealışverişi" uygulamasıyıa karşılıklı' yatınmlann yaratılması, gelişmekte olan ülkelerde sıkça görillen belirsiz çevresel koşullardazınıni güven, itibar ve etiğin zaaflanm aşmaktadtr (Choi vd., 1999). '. Ancak Türk fim1alaniıdahissedarlık Avrupalı ve Amerikalı benzerlerin.ekıyasla dahakonsantredir (Gündüz - Jatoğlu, '2003). Kamubankalanbiryana bırakıldığınga, bankacılık ve sanayinin hemenhemen tamamı aile şirketidir ve ai... le hissedarlığı Türk özel sektörünün en göze çarpan özelliklennden biri halindedir. (Bodur - Madsen, 1993; Uğurlu, 2000; Yurtoğlu, 2000; GÜt;soy - Aydoğan, 2002). Bedir'in (1999) ()tomotiv sanayii üzerine yaptığıçalışma da ana sanayicilerin birlikte çalıştığı fırmalann %94'ünün bağımsız firmalar olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla Dyer ve Chu'nun (2000) varsayımların aksine, hissedarlığın Türk ortamında örgütler arası güven oluşturmakta bir etkisi olmayacağına dair aşağıdaki önerme sunulabilmektedir: '.. ÖnerDle 6:. Karşılıklı hissedarlığın Türk ortamındaörgütler arasıgüven 0 luşumunaetkisi olmayacaktır. KontroLDeğişkenleri:' ÖrgütselEtmenler. :., -. Ana sanayi-yan~anayi ilişkiieri11in çevreselvekültürelöğelerin dışmda, tarafların örgütsel özelliklerinden kaynaklanan d~rumlardan da etkilen~ceğişüphesizdir. Bu ya.zıda Türk otomotiv sektörüyle ilgili olarak bazı genellemeler yapılmış dahi'olsa,finnadan firmaya farklılık gösterecek özelliklerinbuhinması ve bunlann örgütler arasıgüveneetki etmesidoğaldır. Özellikle firmalararası güç dengelerini etkileyen etmenlerin örgütler arasıgüveni etkilemesi beklenebilmektedir. YUka:rrdakiönerrneler Türkotomotiv sektörunebakıloığında anasa.nayi ve yan sanayiarasındaana sanayi lehine ciddiölçek, finansalgüç ve teknolojik donanım farklan olduğu varsayımı üzerine kurulmaktadır. Bu varsayım adıgeçen sektöraçısından büyük ölçüde geçerli olmakla birlikte sektör-içi varyasyonl1.pda hesaba,katılrriasıg~elcrnektedit. Yansanayicilerdenbazı1a:tı gerek kendi ölçekleri, gerekmaddi kaynaklan, gerekse yabancı'fırmalaria kurdukları

15 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi İlişkilerinde Güvenin Öncülleri 153 ortaklıklarla kendilerine daha sağlam bir pazarhk pozisyonu yaratmışolabile~ ceklerdir.. Örneğin, kendi gayretleriyle ya da yabancı ortaklıkları aracılığıyla teknoloji geliştirebilen, ölçek ekonomileri sayesinde rekabetçi bir maliyet yapısı olan, ihracat yaparak çok sayıda müşteri bulabilenbir yan sanayicinin, ana sanayiden gelecek destek ve yardımlara veya ilişkiyi devamlı kılmak üzere yaptığı yatınmlara tepkisinin, bu destek ya da alımlara bağımlı olan bir yan sanayiciyle aynı olması beklenmemektedir. Bu durumda ana sanayiden gelen destek ve yardımlar ve ana sanayinin ilişkinin sürekliliğine yaptığı yatınmların yan sanayicinin duyduğu güvene olan etkisi, ana sanayi firmasına göre daha kuvvetli pozisyonda durabilen yan sanayiciler için dahaa.z olacaktır. ' İletişim ve ilişkinin niteliğiyle ilgili önermeler de örgütsel etmenlere göre değişim gösterebilmektedir.özellikle sektörde yeni faaliyet göstermeye başlayan firn1alar Türk otomotiv tarihindeki iniş-çıkışlara maruz kalmamış durumdadırlar. Bu tip firmalarda ilişkiriin niteliğindeki varyasyon azlığı güvenle oluşacak ilişkiyi zayıflatabilecektir. Aynı zamanda, yönetsel uygulamalardaki yenilikler sebebiyle firmalar arasıiletişim, eşgüdüfi1 ve bilgi paylaşımının doğal ve elzem kabul edildiği bir ortamda, mesafeli ilişkilerin büyük ölçüde yerini "partnerlik"lere bıraktığı bir dönemde çalışmış genç firmalar açısından bakıldığında iletişimin güvene etkisinin daha az olmasıbeklenebilmektedir. Dolayısıyla belli bir ana sanayi firmasıylaçalışan yansanayifirmalarının 1) örgütsel büyüklüğünün, 2) ana sanayinin alımlarına bağımlılık derecesinin, 3) ana sanayiden gelecek teknolojik ve/veya finansal desteğe bağımlılık derecesinin, 4) yabancı ortaklıklan olup olmadığının, 5) yan sanayicinin kaç yıldır bu sektörde faaliyet gösterdiğinin de kontrol değişkeni olarak görgül çalışmalarda yer almasında fayda görülmektedir. Tartışma Son yillarda artanörgütler arası güven yazını, konunun yönetsel bir etmen olarak önemini ortaya koymaktadır, Ancak birçok yönetim konusu gibi tamamen ekonomik bir kavrain olmayan örgütler arası güven de çevreselortam ve kültürden bağımsız olarak düşünülememektedir, Nitekim güven oluşumunda ye gelişiminde ülkeler arası bazı farklar akademik yazında sunulmuştur. Bu çalışma daha önceki yazında tüm ülkelerde kabul görecekmişçesine ortaya atılan bazı değişkenlerin Türkiye'ye has koşullarda örgütler arası güvenin oluşumunda farklı sonuçlar çıkarabileceğini iddia etmektedir. Türkiye'nin kendine has özelliklerinden çevresel belirsizlik ve kültürel boyutlar olarak yüksek-düşük bağlam, toplulukçuluk ve belirsizlikten kaçınına ele alınarak görgül çalışmalara temel oluşturabilecek bazı önermeler sunulmuştur. Bu çalışma Türkiye'nin koşullanndan ve özellikle de -geçmiş güven yazınının önemli bir kısmıyla uyumlu olmak amacıyla -Türk otomotiv sektöründeki ana ve yan sanayi ilişkilerinin evriminden destek aldıysa da önermelerin bu or

16 154 Ammeddaresi Dergisi tarrl1a'.; kı sıtlı kaldığım,düşünmemekgerekir; Gelişmekte' olan ülkelerittbirçok ortak tarafıbulunabilmektedir;'ömeğin, gelişmekte olan ülkelerinhepsıninya~ sal sistemlerinin zayıfolduğu iddiası ilketapta kabul görmeyebilir.ancakbirçok çalışma'cör. Djankov.vd., 2003'; Child~ Möller1ng, 2003; La Porta vd., 1998; Luo, 2006; Yu vd., 2006}fakir veyagelişmekte olanülkelerde yasal ~üreçlerinadaletsağlamakta zayıf kaldığını..göstermiştir. Dolayısıyla.geliştirilen önerrrtelerçevreselpelirsizliğin bellikültürelboyutlada örtüştüğü birçok'ortam.,. da geçerli sayıl;ıbilecektir. '. Yapısı Türk otomotiv ' sektörüne benzer durumda. 0 lansektöderde (güçlü ve büyük ölçekliana sanayi, KOBİ'lerdenoluş.an yan sanayi)önermelerin birkısmı' tamolarak uyadanabilecektil. Kaynakça Beckrnan, c..m, - Haunschild, P,R.- Phillips, D.. J. (2004), "Priends orstran~ers? Firm-Specifıc Uucertainty, Market Uncertainty, and Network Partner Selection,:' Organization Science, Vol. 15, No.3, s. 259'-275. Bedir,Atila (1999), Gelişmiş Otomotiv San(lyilerinde Ana-Yan Sanayi İlişkileri ve Türkiye 'de Otomotiv Yan Sanayinin Geleceği, Uzmanlık Tezi, Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara. \ Bedir, Atila(2002), ()torn;tiv S~r,ı,ayii OelişrnePerspektiji,Rapor No: 2(j60, Deviet Planlama Teşkilatı,Ankara:'.. Blois,K. J. (1999), "Trust in Business to B~siıiess Relationsl,ıips: AnEvaluatiou.of!ts Status", Journal ofmanagement Studies, VoL 36,No. 2,s.197~215: Bodur, M. -Madsen,t. K. (1993), "Danish Foreign Investments in Turkey," European Business Review, Vol. 93,No. 5, s BoyacıgilIer, N.A. - Adler, N. J. (1991 l, "The Parochial Dinosaur: organizational Science in a Global Context", Academy ofmanagement Review, Vol. 16, No. 2, s '. Braw:e.i,.0., Vertınsky, 1,- Camp II, R. D. (2007), "Culture~Contingt!nt Signs ortrust i~ Emergent ReIationships", OrganizationalBehavior and Human Decision Processes, Vol: 104, Sayrı, s. ote 82. Bstieler, L.-Hemmert,M. (2008), "Developing Ttust İn VeıiicalProduct DeY~lbi)IDent Partnerships: A Comparison of South Korea and Austria", Journal o/world Business, Vol. 43,No. 2. Canri0p., LP.-Doney,ı>.:M. -MulIen, M.R. (1999),"A Cross~Cultı:ıralExarrlina1:ion of. the EffeCts oftrust andsupplierperformance on Long-Term Buyer-SuppIier Relationships", AmericanMarketing AssocationC()nference BildirilerKitabı, Vol. 10, Chicago;,s , Child, J... Möllenng, G., 2003, "Contextual Confidence and Active TrustDevelopment inthe Chinese Business Environment," OrganizatiônScience, VöL 14, No; 1, s.69 80;

17 ~---- ~-~~~~~--~----~----~-~~ ,--- Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi ilişkilerinde Güvenin Ö~cülleri 155 Choi, Chong Ju - Lee, SooHee - Kim, Jai Boem(1999), "ANote oncountertrade: Contractual Uncertaintyahd TransactionGovernance in Emerging Economies",. Journal ofinternational Business Studies,Vol. 30, No. 1, s Das, T. K. - Teng, B. S. (1998), "Between Trust and Control: Developing Contidence in Partner Cooperation in Al1iances", Aeademy ofmanagement Review, Vo1.23, s Djankov, Simeon - La Porta, Rafael- Lopez-de-Silan~s, Florendo -Slıleifer, Andrei (2003), "Courts", The Quarterly Journal ofeeonomies, Vol. 118,No. 2, s Doney, Patricia M. -Cannon, JosephP. - Mullen, Michael R. (1998), "Understanding the Influence ofnational Cultiıre On the Development oftrust", Aeademy of Management Review, Vol. 23, No. 3, s Dyer, Jeffrey H. - Chu, Wujin (2000), "The Determinants of Trust in Supplier Automaker Relationships inthe U.S., Japan, and Korea", Journal ofinternational Business Studies, Vol. 31, No. 2, s Erdoğdl1, M. Mustafa (1999), "TheTurkish and SouthKorean Automobile lıı.dustries and the Role of the State in Tlıeir Development", ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt 26, Sayı 1-2, s Eriksson, P. E. - A. Laan (2007), "Procurement Effects on Trust and Control in Client Contractor Relationships," Engineering, Construction and Architectural Management, Vol. 14, No.A, s Fawcett, Stanley E. ~ Magnan, Gregory M. - Williams, Alvin J. (2004), "Supply Chain Trust is Within Your Grasp", SUpplyChain Management Review, Vol. 8, No. 2, s Fukuyarna,F. (1995), Trust: The Social Virtues and the Creation ofprosperity, Free Press, New York. Gao, Tao - Sirgy, M. Joseph - Bird, MonroeM. (2005), "Reducing Buyer Decision. Making Uncertainty in Organizatiolıal Purchasing: Can Supplier Trust, Commitrnent, and Dependence Help?",Journal ofbusiness Research, Vol. 58, No. 4, s Gounaris, Spiros P. - Venetis, Karin (2002), "Trust in Industrial Service Relationships: Behavioral Consequences, Antecedents, and the Moderating Effectofthe Duration of the Relationship", Journal ofserviees Marketing, Vol. 16,No. 7, s Güdüm, A. G. - Kavas, A. (1996), "Turkish Industrial Purchasing Managers' Perceptions offoreign andnational Industnal Suppliers," European Journal of Marketing, Vol. 30, No.8, s Güleş, Hasan K. - Burgess, Tom F. - Lynch, James E. (1997), "The Evolution of Buyersupplier Relationshipsin the Automotive Industries of Emerging European Economies: The Case of Turkey", European Journal ofpurchasing and Supply Management, Vol. 3, No. 4, s. 209~219. Gündüz L. - Tatoğlu, E. (2003), "A Comparison ofthe Financial Characteristics of Group Affiliated and Independent Firms in Turkey," European Business Review, Vol. 15, No. 1, s

18 156 Amme İdaresiDergisi Gürsoy;G:- Aydoğan,KP(2002),'f'Equity OWnersmp Structı.tte,İtisk Takingiand Perforınance: An EmpiTicaf.lnvestigatioh in: Tmkish Listed Companies,"Emerging Market Financeand Trade, Vol. 38, No. 6, s Hagen, JamesM.'-Chöe'j;Soonkyoö (1998), "Tnistfu Jap:mese'Interfırm Relations: Institutioilal Sancticins Mattei'\Academy ofmanagementreview, Vol. 23, No. 3, s HalI;E.T. (1976),Beyond Culture, Doubleday, New York. Hofstede, Geert (1980), Culture 's C()iıs'equences,Sage, BeverlyHills. House, R.<ıvıansour,J.- Hanges'P. - Dorfman, P.(2002), "UıideistanCıing C&turesand Implicit Leadership Theories Across the Globe: An!ıitroduction to Project GLOBE," Journal of World Business, Vol. 37, No. 1, s~ Huff,L. - Kelley,L. (2003), "Levels oforganizational Tnıst in: Individualist Versuı> Col1ectivisfSocieties: A Seven-NationStudy", Organization Science, Vol. B,No. 1, s. 8'1'-:'90. Huff, L. - Kelley, L. (2005), "Is Collectiyism a Liability? Thelnıpact of Cu1ture on OrganizationalTrust and Customer Orientation: ASeven-Nation Study," Journal of Business Research, Vol. 58, s Humpmey, John ( 1998),. "Trust and T~lQ1sformation pf SupplierRt(lations in: Indian Industty",Christeıtane ve Reinhard Baclııriann(Ed.) TrustTVithin andbetween Organizations, Oxford University Press, Oxford,s Humphrey,Jolın- Schmitz, Hubert (1998), "'Trust a~djnter~firınrelations in the Developiiıg and Transition Economies", The Journal ofdevelopment Studies, Vol. 34, No., 4, s ; IretanCı, R. D. - Webb, i W. (2007),"A Multi~TheoreticPerspective ontrustand Power in Strategic SupplyChains", Journal ofopehztions Managemenl, Vol. 25, s. 482~97. Ivarsson,I,-Alvstam.,.ç.,G. (2004),"Jıı!emationalTechnologyytansfer Through Locat Business Linkages:The Case ofvolvo Trucks and Their Domestic Suppliersin. India", Oxford DevelopmentStudies, VoL32, No. 2, s Johnston, Dayid A. -McCutcheon, David M. - Stu~, F. Ian-Kerwood,Hazel(2004), "Effec,ts of Supplier Trust on Performance of Cooperative Supplier Relationships", Journal ojoperationsmanagement, Vol. 22; No. 1, s ~. Joshi,A. W. - Stump, R.L. (1999), "Determiliants ofcommitment and Opporturıism: Ihtegratirı~ and Exteil4ing Insight~", Cdnadian Journal ofadl/'linistrative Sciences, Vol. 16, No. 4, s Kabadayı, S. - Ryu, S. (2007), "TheProtectionofthe Trustor Tfu:ough the Use of CoIltrol Mechanisms and!tsperformance Implications", JournalafBusiness. & Industrial Marketing, Vol. 22, No. 4,8. 26~271,. Kashima, Y. - Callan, V, 1. (1994), "The Japanese Workgroup~';Triandis, RC., Dunnette, M., - Hough, L. (Eds.) Handbook ofindustrial and Organizational

19 Gelişmekte Olan Ülkelerde Ana Sanayi-Yan Sanayi ilişkilerinde Güvenin Öncülleri 157 Psychology, Vol. 4, 2. baskı, Consulting Psychologists Press, Palo Alto, CA, s ' Kedia, B. L. - Keller, R. ~ Julian, S. (1992), "Dimensions ofnational Culture and Productivity ofr&d Units", Journal ofhigh Technology Manag~ment, Vol. 3, s Kotabe,Masaaki - Martin; Xavier - Domoto, Hiroshi (2003), "Gainingfrom Vertical Partnerships: Knowledge Transfer, Relationship Duration, and Supplier Performance Improvement in the U.S. and Japanese Automotive Industries", Strategic Management Journal, VoL. 24, No. 4, s.293-j16. K won, Ik-Whan G. - Suh, Taewon (2005), "Trust, Conmritment and Relationships in SupplyChain Management: A Path Analysis", Supply Chain Management: An International Journal, Vol. 10, No. 1, s , La Porta, Rafael- Lopez-de-Silanes, Florencio - Sh1eifer, Andrei - Vishny, Robert W. (1998), "Lawand Finance", JournalafPo/ilical Economy, Vol. 106, No. 6, s Lamming, Richard (1993), Beyand Partnership: Strategies for Innovalian and Lean Supply, The Manufacturing Practitioners Series, Prentice Hall, Londra. Lawrence, John J. - Lewis, Holly H. (1996), "Understanding The Use of Just-in-Time Purchasing in a Developing Country: The Cas e ofmexico", International Journalaf Operations and Production Management, Vol. 16, No. 6, s Lee, Choong Y. (1997), "HT Adoption by SmaIl Manufacturers in Korea", Journalaf Smail Business Management, Vol. 35, No. 3, s Liker, Jeffi"ey K. - Kamath, Rajart R. - Wasti, S. Nazli - Nagamachi,.Mitsuo (1996),, "Supplier Involvement in Automotive Component Design: Are There ReaIly Large U.S.-Japan Differences?' Research Policy, Vol. 25, No. 1, s Liu Y. - Li, Y. - Tao, L. - Wang, Y. (2007) "Relationship StabiIity, Trust and Relational Risk in Marketing Channels: Evidence from China", IndustrialMarketing Management, basımda. Luo, Yadong (2006), "Opportunism in Inter-FirmExchanges in Emerging Markets", Management and Organization Review, Vol. 2, No. 1, s Mayer, R. C. -Davis, J. H. (1999), "The Effect ofthe Performance Appraisal System on Trustfor Management: A Field Quasi-Experiment", JournalafApplied Psychology, Vol. 84, No. 1, s Mayer, R. C. - Davis, J. H." - Schoorman, F. D. (1995), "An Integrative Model of Organizationa1 Trust", Academy ofmanagementreview, Vol. 20, No. 3, s Miyamoto, Tadayuki - Rexha, Nexhmi (2004), "Determinants ofthree Facetsof Customer Trust: A Marketing Model ofjapanese Buyer-SuppIier Relationship', Journal ofbusiness Research, Vol. 57, No. 3;s Morris, M: H. - Avila, R. A. "Allen, J. (1993), "Individualism and the Modem Corporation: ImplicatiollS for Innovation and Entrepreneurship", Journalaf Management, Vol. 19, No. 3, s

20 158 Ammeİdaresi Dergisi MorrisıM. H. - Davi~ı,D.. ~. Aııen, J. (1994)j "F9steringCoIJ1()rate,Entrepreneursııip; Cross-CulturalComparisons ofthe Importance ofindividualismand Collectiv\sIll,ıı Journal ofinternational Business Studies, VoL.25,No. 1, s. 65~89. Mueller, S.L.- Thomas, A. S.(2001), "Culture and El1trepreneurial Potential:ANine Country Study oflocus of Control and Innovativeness," Journal ofbusiness V~nturing, VoL l6"s,,5j-75. Nakata, C. - Siyakuııiar,K. (1996), "Nı:ıtio,ıııılCulture and New,Jjrq.dııct DeveloPIllel1t: An İntegrativeRevie",", Journal o/marketing, Vol. 60,s.JH 7n.. N eghandi, A. R. (1983), "Cross-Cultural Management Research:. Trends,and Future Directions",.journal ofinten:ıational Business Studies,yol. 14, No. 2, s. 17"28. Nguyen,ThangV. - Weinstein, Marc" Meyer, Alım D. (2005), "Developu'tent oftrust: A Study of Interfırm Relationships in Vietnam", AsiaPaçiflçJournalof Nanagement, 'Yol. 22, No. 3,s; 211"235.. Ooa,ıBeyza - Semerciöz"Fatih (2005);'~Antecedents of Truştinlndustrial Districts:An Empirical AnalysisofInter-Firm Relationsin a. Turkishlndustrial District", Entrepreneurship & Regional Development, VoL)}, No. 3, s Öz, Özlem (1999), The Competitive AdvantageofNations.' TheCaseofTurkey, A14ersJıoj"Ashgate; Redding" S. G, (2007); Separating, Cultur~fron:ı Institutions:1JıeUs~ ofsemantiç Spaçes as a Conoeptual Domain, andthecase QfChina,lNSEAD Euro-Asia Cürnparative ResyarchCentre, Facııltyal1d ResearchWorkingPaper. Redding, S. G. - Norman, A. - Schlander, A. (1994), "The Nature ofindividual Attaclıment t.othe ürganization:a Review ofeastasian Variations", Triandis, RC., Dunnette, M. ve Hough,L.(Ed.), Handbookoflndustrial and, Organizational Psyçhology, Vol. 4, 2. baskı,consultingpsychologists Press,Pıılo Alto, CA, s '.' R.lııg,Peter SmithÔ99"?);"Processes Faci'itating Reliance on Tıustrn Inter Organizational Networks", Ebers, M. (Ed.), The Formation ofirıter-organizati~nal Networks, üxford University Press, üxford,s Rousseau, D. M. - Sitkin, S. B. -Burt,R. S. - Canıerer; C(1998), "Not So Different After All: A Crossdiscipline View oftrusc, Aeademy ofmanagement Review, VQl. 23, No. 3, s Ryıi,S.- Park, 1. E. - Min, S. (2007), "Factörs ofdetermillingt()ng~term ürientation in Interfırm Relationships", Journal ofbusiness Researeh, basımda.. Sako, Mari(1992),Priees, Quality and Trust: Interj'irmRefations in Britain and Japan, Cambridge University Press, Caınbridge... Sako, Mari (1998), 'TheJııiormation Requirements oftrust ins.llpplier Relati0ııs: Evidence From Japan, Europe and the Uriited States', Laz~ric,N.- Lorenz, E. (Eds.), Trust and.economie Learning, Edward EIgar Publishing, CheItenham, s