KİMYASAL MADDELER, RİSKLERİ, KULLANIMI, TAŞINMASI, DEPOLANMASI İLE İLGİLİ YAPTIRIMLAR VE TÜRKİYE UYGULAMALARI

Transkript

1 KİMYASAL MADDELER, RİSKLERİ, KULLANIMI, TAŞINMASI, DEPOLANMASI İLE İLGİLİ YAPTIRIMLAR VE TÜRKİYE UYGULAMALARI Zuhal YAZICI TMMOB Kimya Mühendisleri Odası Gelişen bilim ve teknoloji toplum için yararlarının yanında taşıdığı risklerle de toplumun can ve mal güvenliğini tehdit etmektedir. Teknoloji sağladığı konfora karşı insan ve çevre sağlığı ilişkilerini olumsuz olarak etkilemekte toplumun sürekli kontrollü ve hazırlıklı olmasını gerektirmektedir. Sağlıklı çalışma hakkı ekonomik ve siyasal yaşamın doğal yasalarla düzenlendiği sanayi devrimi koşulların günümüze kadar kavramsal ve kuramsal dayanaklarla geliştirilmiş ve güçlendirilmiştir. Sağlıklı yaşama hakkıyla bütünleşen bu hakkın korunması ve geliştirilmesi politika ve eylem programlarıyla, girişim teknikleri ve yöntemleriyle geliştirilmiştir. Her ülke daha sağlıklı ve güvenli üretim arayışındadır. Sağlıklı çalışma hakkı ve kavramsal gelişim aşamaları ulusal ve uluslararası yasal düzenlemelerde ve ilgili yayınlarla belgelenmiştir. İş sağlığı ve iş güvenliği multidisipliner (çok disiplinli) bir bilim dalıdır. Bir mühendis veya doktor kendi dalında ne kadar iyi yetişmiş olursa olsun iş güvenliği konusunda uzman sayılamaz. İş güvenliği konusunda mühendislik formasyonu üzerine eklenmesi gereken multidisipliner (tıp, ergonomi, iş psikolojisi, iş hukuku) bilgilerin edinilmesi ile uzman sayılabilir. Aynı durum işyeri hekimleri için de söz konusudur. Bu nedenle iş güvenliği konusunda çalışan meslek elemanlarına gerek öğrenim sürecinde, gerekse çalışma yaşamına girdikten sonra, kendine özgü bir uzmanlık dalı olan ve pek çok disiplinin buluştuğu noktada bilgilere gereksinim gösteren bu konuda eğitim verilmelidir. İnsan aktivitesinin bulunduğu her yerde risk mevcuttur. Riski önlemenin birinci işyerinizde veya çevrenizde mevcut bulunan risklerin tammlanmasıdır. İşyerinizde ve çevrenizde mevcut bulunan risklerin tanımlanmasıyla başlayan ve adım adım ilerleyerek yapılan risk analizleri sonucunda işletmede var olabilecek olan işletmedeki tehlike ve işletim sorunları tespit edilerek ve bu sorunlarla mücadele etme yöntemleri geliştirilebilir. Dünyada yaygın olarak kullanılan ve ülkemizde de değişik işletmeler bazında uygulandığını gözlemlediğimiz Endüstride Tehlike ve İşletilir Olma Analizi (HAZOP)nden söz etmek yerinde olacaktır. Hazop proses sanayinde çeşitli tehlike (risk) değerlendirme yöntemlerden biridir. Risk 9

2 değerlendirmesinin temeli işletmenin tarihçesi, yöneticileri bilgi, deneyim, öngörüleri ve analitik metodlardan oluşmaktadır. Dünyada sigorta şirketlerinin sorumluları sigorta yapacakları proses sanayi kuruluşlarından özellikle Hazop yöntemi ile yapılmış güncel bir tehlike değerlendirmesini istemekte ve bu değerlendirmeye göre sigorta için daha düşük fiyat vermektedirler. Ülkemizde sigortacılık sistemi ne yazık ki bu düzeye gelmemiştir. Hazop işletmede çalışan kişilere tehlike ve iletişim sorunlarına yol açabilecek bütün yolları düşündürmeye sağlayan bir tekniktir. Hazop olası problemleri azaltmak için uzmanların proses üzerinde bilgi ve deneyimlerinden sistematik olarak yararlanan bir tekniktir. En önemli adımı ise farklı branşlarda bir çok uzmanın bir arada ekip çalışması yapmasını sağlayarak etap etap sistematik bir tarama ile tehlike ve iletişim sorunları tespit edilir. Diğer bir özelliği ise bu ekibin beyin fırtınası yapmasma yardımcı olur yılında Gümrük Birliğine girmemiz ile birlikte ülkemizde Avrupa ile yarışabilmesi için önemli değişim atakları başlatılmıştır. ISO 9000 Kalite Standartları ve Toplam Kalite Yönetimi çerçevesinde şirketlerin düşünce ve iş anlayışının değişimi görüldü. Brezilya'daki RİO Çevre Konferansı sonrasında benimsenen "Sürdürülebilir Kalkınma" ilkesi ile çevre değerlerini ön plana çıkaran Çevre Yönetim Sistemleri yaşamımıza girdi. ISO kuruluş ve kuruluşla ilişkide bulunan müteahhit, taşeron vb. kuruluşların çevre yönetim sistemine etkin katılımını öngörmektedir. Toplam Kalite Yönetimi (TKY) kuruluşlar açısmdan verimliliği arttırdığı, rekabet gücünü yükselttiği ve karlık sağladığı için tercih edilmelidir. Kuruluş için yaşamsal nitelik taşıyan bu tür bir yaklaşımın gönüllü olarak firmalarca benimsenmesi doğaldır. Ancak ÇYS bir kuruluşa bu denli açık yararlar sağlama özelliğini ilk bakışta göstermemektedir. Çevreye yönelik yasal yaptırımları sadece standartlara uyarak da gerçekleştirebilir. AB çevreye yönelik politikaları çeyrek asırlık bir süreç içinde yavaş yavaş değişmiş ve 1990'dan sonra belirgin bir farklılık göstermiştir yılı Temmuz'unda yürürlüğe giren Tek Avrupa Yasası (Single European Act-SEA), tüm birlik ülkelerinin çevre politikalarının uyum içinde olmasını zorunlu kılmaktadır. 1993'te gündeme gelen 5 çevresel hareket planı sürdürülebilir. Ekonomik gelişme çevreye zarar vermediği durumlarda kabul edilebilir düşüncesini getirmiştir. 1- Program ( ): Bu program çevresel prensipleri belirtirken ilk olarak "kirleten öderrpoüuter pays" prensibini gündeme getirmiştir. Üye ülkelerin alması gereken önlemler belirlenmiştir. 2- Program ( ): Birinci programın devamı niteliğindeki bu program temel kirliliği önleme yerine kontrol etmeye ağırlık vermektedir. 3- Program ( ): Bu programın en büyük özelliği çevre ile ilgili politikaların diğer temel politikalar ile entegrasyonunu sağlamak olmuştur. 10

3 4- Program ( ): Bu program SEA ile aynı zamanda ortaya çıktığı için aralarında önemli bir takım benzerlikler vardır. Değişik çevresel elemanlar için (hava, su, gürültü kirliliği gibi) önlemler öneriyor olmasıdır. Ozon tabakasının incelmesi, iklim değişikliği gibi global sorunlar nedeniyle çevre politikalarının uluslar arası boyutu daha önemle vurgulanmıştır. 5- Hareket Programı ( ): Çevre konularında bir dönüm noktası olarak kabul edilebilir. Bu program ilk kez "sürdürülebilirlik=sustainability" kavramını gündeme getirmiştir. Ekonomik gelişme, sosyal aktiviteler ve çevre konusunda toplumun tüm kesimlerini ve kitle örgütlerinin aktif katılımını, politikaların belirlenmesi ve uygulanmasında esas almaktadır. 5 temel sektör belirlenmektedir. - İmalat - Enerji - Ulaşım - Tarım - Turizm Bu 5 temel sektörde için konulan temel standartlar şunlardır: Yayılma (emisyon) standartları: Belirli maddelerin aşılması gereken sınırlarını belirlemektedir. Kullanıcıya yeni belli teknolojiler sunulmakta ve kirletici maddelerin kaynakta kontrol edilmesine çalışılmaktadır. Çevre-kalite standartları: Çevresel ortamda (hava, su ve toprak)bulunmasına izin verilen maksimum konsantrasyonları ifade eder. Sanayinin tüm zararlı kompenetlerinin seyrelterek ortama verilmesini sağladığından teknolojik ucuz çözümleri içerir. Ürün standartları: Bu standart ürünün yapısından bulunmaması gereken malzemeleri belirler. Bu tür ürünlere pazarlama engeli yaratabileceği için ticari önem arz eder. Süreç standartları: Üretim sürecinde çıkabilecek maddeleri kontrol etmeye ve iş çevresine zararlı maddelerin yayılmasını önleyerek çalışanların sağlık ve güvenliğini korumayı amaçlar. Biyolojik standartlar: Yaşayan organizmalardaki bazı maddelerin standardı olduğundan ölçülmesi ve kontrolü zor olmaktadır. Uygulaması zordur. Bu planların hazırlanmasındaki temel amaç çevre konusunda etkili tarafların belirlenmesi ve kamu bilincinin oluşmasını sağlamaktır. Temel taraflar ise şöyle tanımlanmaktadır. - Kamu yönetimi (yerel ve merkezi hükümetler) kitleleri eğiterek, yasaları uygulayarak ve temel planlama kararlarını alarak önemli bir görev üstlenmektedir. Tüketiciler ve atık yaratan özel-kamu kuruluşları çevre konusunda sorumlu olmaya zorlanmaktadırlar. 11

4 Kamuoyu geleceğin çevre kalitesi üzerinde etkili olmaya çağrılmıştır. Bu programda sanayi ve çevreye zarar veren önemli bir taraf olarak düşünülmüş ve temiz teknoloji kullanmaya ve çevre bilinci geliştirmeye duyarlı olmaya çağrılmış ve teşvik edilmiştir. Bu kapsamda çevre standartlarına uyum ve denetim işlemlerinin belgelenmesi ağırlık kazanmış ve Eco- Management and Audit Scheme (EMAS) gündeme girmiştir. AB haricindeki diğer üyeler çevreye yönelik olarak kendi standartlarını hazırlarken ISO devreye girmiştir. Zorunluluk taşımayan şu an isteğe bağlı bırakılan ISO temel felsefesi şudur: ISO felsefesi çevreye gerçekçi bir yaklaşım sergilemekte ve tüm kuruluşa bir çevre bilinci vermeye çalışmaktadır. Çevreye yönelik girişimlerin katılımcı bir şekilde yürütülmesini öngörmektedir. ISO kapsamında, bir kuruluş aşağıda belirtilen ana başlıklar altında faaliyetlerini yönlendirmelidir. -Çevre yönetim sisteminin oluşturularak sürekli gelişimin sağlanması -Çevresel etki değerlendirmesi (faaliyet, ürün ve hizmetin çevreye doğrudan ve dolayı etkileri). -Kontrol süreç ve yöntemlerinin belirlenmesi -Atık ve enerji yöntemi -İş güvenliği ve meslek sağlığını koruyucu önlemlerin alınması -Bilgilendirme iletişim ve eğitimin sağlanması Bu kapsamda TKY ve ÇYS arasında önemli benzerlikler gözlenmektedir. Her iki sistemde öncelikli inşam ele almakta ve bireyin fiziksel sağlığına ek olarak zihinsel gelişimini dikkate almaktadır. ÇYS genelde çevre başarısına yönelik bir çerçeve çizmektedir. Çevre konusunda başarı çevresel kural ve yaptırımlarla sağlanabilecektir. EMAS her denetim aşamasından sonra "kurum dışına" bilgi verilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu raporlarda kurum politika, program ve çevre yönetim sistemine ait gerçek veriler bulunması kaçınılmazdır. Böyle bir raporlama sistemi sadece çalışanların güvenliğini değil bölge insanının da sağlık ve güvenliğini korumakta yararlı olmaktadır. Burada APELL (Awareness and Preparedness of Emergenceis of Local Level)-Yerel Düzeyde Acil Durumlarda Hazırlılık ve Bilinçlilikten) söz etmek yerindedir. Tehlikeli maddelerin artan üretimi depolanması ve kullanımı nedeniyle dünyada yaşanan büyük endüstriyel kazalar sonrasında; 1974'de İngiltere'deki siklohegzan patlaması 1984'de Mexicocity'deki propan patlaması 12

5 1984'de Hindistan/Bhopal'deki metilizosiyonad sızıntısı 1986'da İsviçre/BasePdeki patlama ve yangın, Ren nehri kirliliği NEDEN APELL Gerekli tedbirler alınarak büyük endüstriyel kazaların önlenebileceğine inanılsa dahi, gene de böyle bir kazanın olması halinde karşılık verme planları yapabilecek kadar gerçekçi olunmalıdır. Bu hazırlık bölgesel tehlikelerin daha iyi anlaşılmasını sağlayacak ve böylece koruyucu önlemler oluşturulacaktır yıllarının sonlarında Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) özellikle gelişmekte olan ülkelerin hükümetlerine kimyasal kazalar ve acil durumların oluşumu ve zararlı etkilerini en aza indirmede yardımcı olmak üzere bir dizi önlem önermiştir. UNEP endüstri ve çevre ofisi (IEO) endüstri ile müştereken, bölgesel düzeyde acil durumlar için hazırlıklı olma (Apeli) el kitabını hazırladılar. Bu kitap CEFIC, CMA, CCPA, WHO, UNİDO ve diğer benzer kuruluşlarla tam işbirliği ile hazırlanmıştır. El kitabının amacı tehlikeli tesislerin bulunduğu bölgelerde toplum bilincini geliştirmek ve acil durum planlan yapmak üzere karar organlarına ve teknik personele yardımcı olmaktır. APELL'i kazaların önlenmesi önlenmesi ve acil durum hazırlığı için bölgesel işbirliği prosesi veya güvenlik ve kayıp önleme teknolojisi artı toplumun bilgilendirilmesi ve acil durum planlanmasında toplum ve endüstri katılımını içeren bir yönetim sistemi olarak tarif edebiliriz. APELL'in başarısını engelleyebilecek başlıca nedenler ise 1) Aşırı Güven (Zaten bir plan var) 2) Kayıtsızlık (Burada bir şey olmaz) 3) Maliyet (Bizim gücümüz yetmez) dir. Sanayi, yerel makamlar ve toplum liderleri arasında içten bir diyalog bu tutumların üstesinden gelebilir. APELL YÖNTEMİ NEDİR? Apeli iki temel görüşe yer verir. 1) Tehlikeli maddelerin üretilmesi, taşınması, depolanması ve kullanılmasında oluşabilecek tehlikeler ile yerel makamlar ve endüstri tarafından toplumu korumak üzere alınan önlemler için toplum bilinci yaratılması ve artırılması 2) Bu bilinç ışığında bölgesel bir işbirliği sağlanarak bütün toplumu kapsayan acil durum planlarının hazırlanması APELL İKİ BÖLÜMDEN OLUŞUR a) TOPLUMUN BİLGİLENDİRİLMESİ (Commanity Awareness-Toplumsal haberdar olma) 13

6 b) TOPLUMA KORUYUCU PLANLARIN FORMÜLE EDİLMESİ (Emergencency responce-acil duruma karşı koyma) Apeli yöntemi, patlama, yangın, sızma, yayılma ve tehlikeli madde kaçağı potansiyeli olabilecek bütün ticari faaliyetleri kapsar. APELL ESNEK BİR YÖNTEMDİR Ülkelerin kültürleri, değer yargıları, toplum alt yapısı acil durumlara karşı koyma gelenek ve kaynakları, yasa ve düzen gerekleri farklıdır. Bu ülke endüstrilerinin de tehlike ve risk potansiyelleri farklıdır. BÖLGESEL BİR TOPLUMU ETKİLEYECEK ENDÜSTRİYEL BİR KAZA İLE BAŞA ÇIKABİLME YETENEĞİ Apeli yöntemi amaç ve prensipleri belirler. Uygulama ise yöresel şartlara uyarlanarak yapılabilir. Bir endüstriyel kazanın insan sağlığına ve çevreye etkisinin boyutları, böyle bir durumda yöresel karşı koymanın hızı ve kapsamına bağlıdır. Dolayısıyla Apeli yönteminde ağırlık ve önem yöresel katılım ve işbirliğindedir. Bununla beraber merkezi yönetimler "Bakanlıklar" ve aynı yörede olmayan şirket genel müdürlükleri bu yöresel çabalara destek olmalıdırlar. APELL ÇALIŞMALARINDA ORTAKLAR Başarılı bir Apeli yönetiminin yerel olarak 3 önemli ortağı vardır. 1. Sanayi (Kamu ve özel sektöre ait fabrika yöneticileri fabrikalarındaki güvenlik ve kazaların önlenmesinden sorumludurlar. Fabrika içinde spesifik acil durum planları hazırlarlar.) Sahibi Yöneticileri (İşveren temsilcisi yetkisine haiz) Çalışanlar Sanayi Odaları Müteahhit-Taşeron (Nakliyeciler dahil) Alt sanayi (Malzeme üreticileri gibi) 2. Yönetim (Merkezi/Yerel) Bunlar seçimler veya tayinle göreve gelen toplum güvenliğini ve sağlığı ile çevrenin korunmasından sorumlu yöneticilerdir. İlgili il/ilçe/köy yönetim birimleri Belediye ve Sanayi Odalarının ilgili üniteleri Facia/afet/mücadele örgütleri Kızılay v 14

7 Sağlık Kuruluşları Kolluk kuvvetleri ve Silahlı Kuvvetler PTT/TRT İlgili Ulusal Yönetim Birimleri İlgili Uluslararası Yönetim Birimleri 3. Yerel Toplum ve İlgi Grupları Yöre Halkı: Örneğin bir gaz kaçağında birinci derecede etki alanında yaşayanların tehlikeyi bilmeleri onların vatandaşlık hakkıdır. Gayri Resmi Destek Grupları Basın-Yayın (Medya) Eğitim Kuruluşları Gönüllü Kurum/Kuruluş/DernekA^akıflar Meslek Odaları Sendikalar (İşçi-İşveren) Siyasal Partiler Sanatçılar APELL NASIL BAŞLATILIR? Bütün sanayi kuruluşlarının bir acil durum planı yapma ve uygulama sorumluluğu vardır. Böyle bir plan için anahtar, kuruluşun operasyonlarının güvenlik açısından incelenmesidir. Sanayi kuruluşları acil durum planlarının çeşitli bölümleri yerel makamların ve toplumun uyarılmasını ayrıca iletilişi kurmayı içerir. Tesis acil durum planının yanı sıra, ulusal hükümetinde acil durum planlan olabilir. Apeli yöntemi varolan tüm acil durum planlarından yararlanılarak ilk karşılık vermenin çok kritik ve önemli olduğu yerel düzeyde etkin bir biçimde işleyecek koordineli tek bir plan oluşturmak üzere tasarlanmıştır. Yerel makamların ve toplum liderlerinin bilinçlenme ve acil durumlara hazırlıklı olma konularında etkin olabilmeleri için yörelerindeki sanayi kuruluşlarının temsilcileriyle yakın ve doğrudan ilişkileri olmalıdır. Bu liderlerin sanayi ve yerel hükümet arasında bir köprü kurmaları gereklidir. Bu köprü ve koordinasyon grubu Apell'in çıkış noktasıdır. Özetle; koordinasyon grubunun rolü sanayi ve yerel yönetim arasında toplum liderlerinin katılımı ile bir köprü kurmak, topluma uyumlu birleşik bir acil durum planlamasını ve iletişim sağlamaktır. Koordinasyon grubunun fiili bir 15

8 acil durumunda aoğrudan müdahale görev ve rolü olmayıp ancak böyle bir durumlar için görevlilerin hazır olmasını sağlamaktır. BİR SANAYİ KURULUŞU ACİL DURUMA MÜDAHALE PLANININ TİPİK BİLEŞKELERİ Tesis Acil Durum Organizasyonu Tesis Risk Değerlendirmesi Alan Risk Uyarı Sistemleri ve İletişim Sistemleri Acil Durum Malzeme ve Olanakları Normal İşlemlere Dönmek İçin Süreç Eğitim ve Uygulamalar Acil Durum Organizasyon/İşlemlerinin Düzenli Testleri Acil Duruma Müdahale Prosedürleri Ayrıntılı İşlem Talimatları (Her işlem birimi ve yardımcı sistemler için) KOORDİNASYON GRUBU KÖPRÜ İŞLEVLERİ İletişim Sağlamak Bilgi Paylaşımı Acil Durum Plan ve Yöntemlerini Koordine Etmek Diğer Acil Durum Kuruluşlarıyla Etkileşimde Bulunmak Ortak Eğitim ve Öğretim Karşılıklı Yardımlaşma YEREL HÜKÜMET SORUMLULUĞU Güvenli bir toplum oluşturmak Toplumdaki tüm yerleşik ve gelip geçenlerin güvenlik refahını sağlamak Toplum güvenlik programları oluşturmak Can ve mal varlığını (özel ve kamu) korumak Bir acil durum sırasında toplumun oluşturduğu acil durum kuvvetlerini koordine etmek Acil durumlara karşı plan ve yöntemler geliştirmek Toplu yerleşim yerlerinde yada eyalette diğer kuruluşlarla eğitimi tatbikat ve alıştırmaları yönetmek Ulusal hükümetlerle iletişim kanalları oluşturmak 16

9 SANAYİNİN SORUMLULUKLARI Güvenlikli iş uygulamalarını sağlamak Çalışanların ve ziyaretçilerin kişisel güvenliğini sağlamak Güvenlik programı oluşturmak Bölgede can ve mal korunmasını sağlamak Bir acil durum sırasında tüm tesis personelini koordine etmek Acil durumlara karşılık vermek için plan ve yöntem geliştirmek Kimyasal tehlikelere karşı güvenlik malzemesi, eğitim ve bilgi sağlamalı Ülkemizde Apeli uygulamaları Kocaeli sanayi Odası önderliğine 1992 yılında başlatılmıştır. Apell'e gereksinim duyulması ise gelişmiş ülkelerde bile ölümlere neden olan büyük endüstriyel kazların yerleşimle iç içe olan sanayi şehri Kocaeli'nde ne tür felaketler yaratacağı endişesinden doğmuştur. Kocaeli'nde bugüne kadar yaşanan endüstriyel kazalar ise; 1986 Klor gazı kaçağı 1991 Petkim Kauçuk Fabrikası Yangım 1993 Transkim, Toluen Yangını 1994 FeCİ3 üretim tesisi Cl gazı kaçağı (Alikahya) 1996 Polisan-Patlama Yangını 1997 Hundayı Fabrikası Boyahane Yangını Bu kadar riski bir arada yaşayan Kocaeli'nde tehlikeyi azaltmak için başlatılan APELL (Bölgesel Düzeyde ) "Acil Durumlar İçin Hazırlıklı Olma"gereken yapı taşları ve boyutları görüşüldü. Gönüllülük esası ile Açıklık (risk ve işbirliği) Eğitim (Bilgi ve deneyim paylaşımı) Bilinçlendirme Kendi içinde yaptırım uygulama Uluslararası ilişki ve iletişim konularında sürekli işbirliği benimsenmiştir. Acil Müdahale Planı için Apeli sürecine 10 adım yaklaşımı: Acil müdahaleye katılacak olanların rollerinin, kaynaklarının ve ilgililerin belirlenmesi Acil durumda ortaya çıkabilecek risklerin ve zararların değerlendirilmesi Katılımcıların ortak müdahaleye yeterlilik açısından kendi acil planlarını gözden geçirmeleri Mevcut planlarda yer almayan fakat gerekli müdahalelerin belirlenmesi Belirlenen katılımcıların kaynaklarının görevlerle örtüşmesinin sağlanması 17

10 Mevcut planların, bütünsel plana entegre olabilmesi için gerekli değişikliklerin yapılması Yerel yönetimle işbirliği yaparak yerel düzeydeki plana uyum sağlanması. Katılan grupların, entegre plan ve acil müdahale rol alanlarının eğitimi Planın periyodik kontrolünün gözden geçirilmesinin ve güncelleştirilmesinin sağlanması Yerel topluluğun ve halkın entegre planı hakkında bilgilendirilmesidir. Çevre Yönetim Sisteminin felsefesi ile Apeli programının öngördüğü hedeflerle uyum içinde olduğu görülür. Ülkemizde önde gelen kuruluşları ISO (Belgelendirme) almış durumdadır. SONUÇ: Sanayi kuruluşlarının acil duruma müdahale planları deneme uygulamaları ile gözden geçirmeleri, gereken durumlarda toplumu bilgilendirmeli, paniği önleyecek bilinçlenmeyi yaratmak için ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde olmalıdırlar. Toplum geleneğine sahip çıkma kararlılığını göstermelidir. Sanayi kuruluşları kendi aralarında ve yetkililerle bilgi köprüsü kurarak patlama/yangın/zehirleme riski taşıyan kimyasalları bildirmeli, bunların koruyucuları olumsuz etkileri, ilk yardım/temizleme/imha yöntemleri, taşıma ve kaldırmaya ilişkin kurallar gibi genel önlemleri belirtmelidir. Bütün bu çalışmalarda sivil toplum örgütleri ile medyaya çok büyük görevler düşmektedir. Sanayi kazaları ve sonuçları önceden bilinemez. Sanayinin kendisinin daha fazla teknoloji geliştirme, risk değerlendirme metodları geliştirmeleri ve bu değerlendirmelerle ilgili veri bankaları kurmaları ve bu bilgileri bütün ülkenin kullanacağı şekilde düzenlemeleri gerekmektedir. Kimyasal madde üreten ve kullananlar için potansiyel risktir. Bunlara karşı en iyi korunma yöntemi kullandığımız kimyasal maddeler hakkında en fazla bilgiyi edinmektir. Teknolojik riskler ya yeterli ve etkin önlemler alınmadan yapılan üretimler nedeniyle yada doğal afetler sonrasında çıkmaktadır. Sanayi ile içice yerleşim nedeniyle yakın çevreyi hatta coğrafik etkiler nedeniyle uzak çevreyi bile etkilemektedir. Kimyasal madde üreten ve kullanan sanayiler hem bu risklerin kaynağı, hem de çok yararlanan taraf olarak ürünlerinin en yüksek güvenlik standartlarına uyup yada uymaması sorumluluğunu taşımalıdır. Bu maddelerin insanlara ve çevreye en az zararlı etkiyi sahip olmasına çalışmalı, bunları işleyen işçilere, kullananlara, yetkililere ve üretim bölgesi sakinlerine kimyasal maddenin nitelikleri, üretim süreçleri ve karşılaştırmalı riskleri konusunda geniş açıklamalar yapmalıdır. Gelişmiş ülkelerde kimyasal maddeler ile çalışanlar ve kullananlar güvenlik önlemleri altında çalışmakta ve düzenli sağlık kontrolllerinden geçirilmektedirler. Çoğu ülkelerdeki kimyasal maddeler çevreye atılmakta: Bu durum çevrede yaşayanlar ve çevre, ekoloji üzerinde ciddi sonuçlar 18

11 doğurmaktadır. Çevreye bilinçsizce atılan kimyasal maddelerin türüne göre bu maddelerin tehlikelerini bilmeyen çalışanlar ve çevrede yaşayan insanlar için ciddi sağlık sorunları ile karşılâşabilmekte ve çevrede kalıcı bir kirlilik gözlenmektedir. Her ülke çalışanlarına toprağı, suyu, havayı kısacası insanlarını ve çevreyi korumak için çeşitli kanun, tüzük, yönetmelik vs. birçok dokümanlar hazırlar ve yaymlar. Tüketiciyi ve kullanıcıyı korumak, doğayı tahrip etmemek, çalışma ve kullanma yöntemlerini saptamak amacı ile ulusal ve uluslar arası düzeyde kimyasallarla ilgili standartlar oluşturulur. Ancak bu düzenlemelerin etkili ve yararlı olabilmesi için endüstri-devlet-kullanıcı arasında çok iyi bir koordinasyona, işbirliğine ve iletişime gerek duyulur. Çalıştığımız işyerinde ve yaşadığımız çevrede kimyasalların tehlikelerini bilmek Anayasal bir haktır. En önemli sorun ise kullandığımız kimyasallarla ilgili yeterli bilgileri elde etmektir. Tehlike Bilgi Formları-Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) yalnızca kimyasalların neden olduğu sağlık ve güvenlik tehlikelerinin azaltılmasına yarayan bir sistemin parçasıdır. Bilgi-öğrenme hakkı (Right toknow) deyimi iki ana fikirden oluşur. Kimyasal maddeyi taşıyanların, depolayanların, kullananların ve üretiminde çalışanların bu kimyasal maddelerin tehlikeleri konusunda değerlendirme yapmalarım sağlamak, Her ne şekilde olursa olsun, bu kimyasallarla ilişkide bulunan herkesin (İşçi-İşveren-Toplum vd) bu bilgileri birbirlerine ulaştıracaklarını açıklamak, Bilgi-öğrenme hakkına göre her üretici kimyasala ait fiziksel ve sağlık tehlikelerini belirten en son bilgileri sağlamakla yükümlüdür. Değişik förmatlarda hazırlanan MSDS'ler aşağıdaki bilgileri içermek zorundadırlar. Kimyasal maddenin tanımı, Bir karışım ise bileşenleri, 1 Fiziksel özellikler (görünüş, koku, kaynama noktası gibi) Sağlık üzerine bilinen etkileri ve korunma yolları, Etkilenme düzeyleri, TLV, MAK, STELL değerleri, Kanser yapma olasılığı, Acil durum ve ilkyardım bilgileri, MSDS hazırlayan kişi ve kuruluşun ismi, Ülkemizde bu konu ile ilgili veri bankalarının kurulması (Çevre, Sağlık, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı) ve isteyenlere iletilmesi çok önemlidir. TMMOB Kimya Mühendisleri Odası olarak tüm eğitimlerimizde bu olguyu anlatarak ülke genelinde yaygınlaştırmaya çalışmaktayız. 19

12 Endüstriyel Kimyasallarla İlgili Bilgi Edinmek ve Kullanmak Çalıştığınız işyerinizde ve yaşadığınız çevredeki kimyasalların tehlikelerini bilmek anayasal bir haktır. En önemli sorunlardan birisi ise kullanılan kimyasallar ile ilgili yeterli bilgileri elde etmektir. Yurtdışında kimyasal maddelerle ilgili sağlık ve güvenlik bilgileri herkese açıktır. Dolayısıyla bu bilgileri bilmeniz doğal hakkınızdır. Bilgi kaynaklarını daha ayrıntılı incelersek; A) YÖNETİM Dünyada pek çok ülkede tehlike bilgisi yada bilme hakkı konusunda mevzuat bulunmaktadır. Bu yasalar, kullanılan "bütün kimyasal maddelerle ilgili olarak mümkün olduğunca fazla bilgi ve eğitim sağlama konusunda işverenlere yasal sorumluluk yüklemektedir. Bazı işçi sendikalarının işverenle imzaladıkları toplu sözleşmelerde, sendika; işyerinde kullanılan bütün kimyasal maddelerle ilgili eksiksiz bilgi verilmesini zorunlu kılmaktadır. Ülkemizde ise T.C.Anayasasınm Çalışma Hayatı ile ilgili maddeleri, 1475 sayılı İş Kanunu, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Kuralları Hakkındaki Tüzük, Parlayıcı, Patlayıcı Tehlikeli ve Zararlı Tedbirler Hakkında Tüzük, Zararlı Kimyasalların Taşınması, Depolanması Hk. Yönetmelik, ÇED Yönetmeliği, v.d. yönetmelikler kapsamında bu bilgiyi elde etmek olasıdır. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği temsilcisi veya sorumlu müdür işverenin kimyasal madde imalatçısından veya satıcısından bilgileri alıp işçilere verilmesi konusunda ön ayak olmalıdır. B) İMALATÇI/SATICI İşveren veya işveren vekili size gerekli bilgileri sağlamadığı taktirde sorumlu müdür veya işyerinizde varsa sendika temsilcisi ile birlikte doğrudan doğruya kimyasal madde imalatçısına yazarak bu bilgileri kendiniz isteyebilirsiniz. Kendi işyerinizin durumuna göre değişiklik yaparak kimyasal madde imalatçısından veya satıcısından bilgi istemek için yazabileceğiniz bir mektup örneği verilmektedir. İmalatçı firmaların çoğuna bu bilgileri vermesinin yasal bir prosedür olduğunu anlatmak gerekmektedir. Eğer mektubunuza makul bir süre içerisinde onlardan yanıt alamazsanız bir kez daha hatırlatma yazısı göndermeyi deneyiniz. Tekrar yanıt alamazsanız bu kimyasal maddenin kullanımını durdurabilirsiniz ve bu hususu hatırlatma yazısında belirtiniz. Söz konusu kimyasal maddeye alternatif olabilecek daha güvenli maddeler aramak gerekebilir. Sizin işyerinizde kullandığınız belirli kimyasalların son derece tehlikeli kimyasallar listesinde yer alıp almadığını, hangi kimyasal maddelerin kanserojen kabul edildiği, kimyasalların nasıl sınırlandırıldığının ve hangi kimyasalların yasaklandığının veya kullanımının kısıtlandırılan kimyasallarla ilgili olarak Birleşmiş Milletlerin Yayını olarak "Tüketimi ve/veya satışı yasaklanmış, piyasadan çekilmiş, önemli ölçüde kısıtlanmış veya hükümetlerce onaylanmayan ürünler listesi" United Nations Sales Section, 20

13 Newyork United States Of Amerika veya Geneva, Switzerland. Yayının standart kitap numarası ISBN ve dokümanın en son baskısını isteyebilirsiniz. C- TEHLİKE BİLGİ FORMLARI (MALZEME GÜVENLİK BİLGİ FORMLARI) Tehlike bilgi formları-malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) yalnızca kimyasalların neden olduğu sağlık ve güvenlik tehlikelerinin azaltılmasına yarayan bir sistemin parçasıdır. Bu sistemin Amerika Birleşik Devletlerindeki resmi adı "Tehlike İletişim Standardıdır" Daha yaygın kullanım adı "Bilme-Öğrenme Hakkıdır" Bilme Öğrenme Hakkı (Right to Know) deyimi iki ana fikirden oluşmaktadır. Kimyasal maddeyi taşıyanların, depolayanların, kullananların ve üretimde çalışanların bu kimyasal maddelerin tehlikeleri konusunda doğru değerlendirme yapmalarını sağlamak: Her ne şekilde olursa olsun, bu kimyasallarla ilişkide olan herkesin (işçi, işveren, toplum vd.) bu bilgileri birbirlerine nasıl ulaştıracaklarını açıklamak Bilme hakkına göre her üretici o kimyasala ait fiziksel ve sağlık tehlikelerini belirten en son bilgileri sağlamakla yükümlüdür. İşverenlerde bu bilgileri standarda uygun olarak çalışanlara aktarmakla yükümlüdürler. İşte bu aşamada Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS ) devreye girmektedir. Değişik formatlarda hazırlanabilen MSDS'1er aşağıdaki bilgileri içermek zorundadırlar. Kimyasal maddenin tanımı, Bir karışım ise bileşenleri, Fiziksel özellikler (görünüş, koku, kaynama noktası gibi), Sağlık üzerinde bilinen etkileri ve koruma yolları, Etkilenme düzeyleri TLV, MAK, STELL değerleri, Kanser yapma olasılığı, Acil durum ve ilk yardım bilgileri, MSDS'i hazırlayan kişi veya kuruluşun ismi, Amerika Birleşik Devletleri, İşçi Sağlığı, İş Güvenliği kuruluşu olan OSHA (Occupational Safety Healt Associations), MSDS'lerin sekiz bölümde hazırlanmasını önerir. I Bölüm- Maddenin Tanımı Bu bölümde ürünün kimyasal adı veya ticari adı yer alır. Ticari bir sır değilse, kimyasalın yapısı hakkında bilgi verilmelidir. Ticari sır olsa bile, sağlık riskleri ile ilgili ayrıntılı bilginin MSDS'de mutlaka yer almalıdır. Birinci bölümde imalatçının veya satıcının adı, adresi, telefon 21

14 numarası, MSDS'in hazırlandığı tarih ve iş saatleri dışmda acil aramalar için bir telefon numarası yer almalıdır. Acil durumla karşılaşmadan önce bilgi almak için imalatçının satıcının aranması daha uygundur. II Bölüm - İçindeki Tehlikeli Maddelerin Bileşimi Bu bölümde kimyasal maddenin/bileşenin sağlığa zararlı yapısıyla ilgili bilgiler yer alır. Bu bölümde sağlığa zararlı bileşenlerin adları (herkesçe bilinen ve kimyasal adları) ve mümkünse bileşiğin tümü içindeki oranları belirtilmelidir. Karışım olan ürünlerde tehlikeli kimyasallar listesine olan ve ürünün yüzde birini (%1) veya daha fazlasmı oluşturan maddelerin yazılması gereklidir. Kanserojen maddeler istisnadır ve karışımın yüzde birinin onda birini (%0,l) oluşturuyorsa listede belirtilmelidir. Ürünün içindeki tehlikeli maddeler kimyasal isimleriyle listelenmelidir. Listedeki maddelerin her biri için ek etkilenme düzeyleri belirtilmelidir. OSHA'nın izin verilebilir etkilenme düzeyi (PEL) değerleri ile Amerika Resmi ve Özel Sektör Endüstri Hijyenistleri Birliği'nin belirlediği Eşik Sınır Değeri (TLV-ESD), izin verilen maksimum konsantrasyon değeri (MAK) kapsayabilmelidir. ABD'de PEL'in verilmesi yasal zorunluluk, TLV ise her zaman için PEL'den daha koruyucu olan önermedir. Ek bilgi olarak Kısa Süreli Etkilenme Düzeyleri (STELL) ve Yaşamı ve Sağlığı Anında Etkileyecek Tehlikeli Düzeyi (IDLH) bilgileri yer alabilir. m-bölüm: Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri III.Bölümde maddenin fiziksel ve kimyasal özellikleri yer almalıdır. Bu özellikleri "yangın tehlikesi yaratabilecek sıcak bir ortamda buharlaşmayı" solunum koruyucu gerektirebilecek buhara dönüştürmeyi verebilirsiniz. Kimyasal için verilmesi gereken özellikler şunlar olmalıdır; a) Normal görünüş ve kokusu, b) Buhar basıncı, c) Buhar yoğunluğu, d) Suda çözünürlüğü e) Erime noktası, f) Özgül ağırlığı, g) Hacme göre uçucu yüzdesi, h) Buharlaşma oranı, i) Kaynama noktası, j) Patlama noktası, v 22

15 rv-bölüm: Yangın ve Patlama Bilgileri IV Bölüm, parlama, yanma veya alt ve üst patlama sınırlarını (LEL, UEL) alevlenme düzeylerini, yangın söndürmede kullanılacak araçlar, yangınla özel mücadele yöntemleri, olağandışı yangın ve patlama tehlikeleri açısından yaklaşılır. Bir kimyasal maddenin parlama noktası, bir sıvının, havayla karıştığı zaman tutuşacak bir karışım oluşturacak kadar buhar çıkaracağı en düşük sıcaklıktır. Buna ek olarak, parlama noktasında belirlemede kullanılan iki yöntemi (kapalı veya açık kap) söz edilmesi yararlıdır. Parlama noktası ne kadar düşükse, bu malzeme o kadar uçucu demektir. Alevlenme düzeyleri ile havadaki en düşük ve en yüksek gaz veya buhar konsantrasyonları kastedilmektedir. En yüksek düzey, onun üzerinde yangının yayılmayacağı düzey anlamına gelmektedir. En alt düzey de onun altında yangının yayılmayacağı düzeydir. Yangını söndürmede kullanılacak araçlarla doğal olarak bir yangın durumunda kullanacağımız suyu, köpük türünü veya kimyasal söndürme istemleri kastedilmektedir. V-Bölüm: Reaksiyona (Tepkime) Girme Bilgileri Bu bölümde maddenin diğer maddelerle etkileşmeye girip girmediği belirtilir. Eğer tepkimeye giriyorsa sonuç ürünleri ile ilgili tehlikelerini gösterir. Bu yan ürünlerinin uygun biçimde saklanması ve kullanılması ile ilgili bilgiler yer almaktadır. VI-Bölüm: Sağlık İçin Yarattığı Tehlike Bilgileri Kimyasal maddenin vücuda giriş yolları (solunum, deri absorbsiyonu, sindirim, ağız-oral) sağlık üzerinde yarattığı akut ve kronik etkiler, maruziyet işaretleri ve belirtileri, ürünün kanserojen olup olmadığı (bu bilgilerin Uluslar arası Toksikoloji Programmdan mı, Kanser Araştırmaları ile ilgili Uluslar arası Ajans veya OSHA'dan mı geldiği belirtilmelidir) maruziyet durumunda daha da kötüleşen sağlık sorunları ve önerilen ilkyardım/acil durum prosedürlerinin tamamı bu bölümde yer almalıdır. Ancak MSDS'lerde çoğu zaman eksik ve yetersiz hazırlanan bölümdür. Vn-Bölüm: Kullanım Sırasında Alınması Gereken Önlemler Acil durumlarda ne yapılacağına ilişkin planlar geliştirmek için gereken bilgileri dökülmeler sonrasında temizleme işlemleri, güvenli bir şekilde depolama, kullanma önlemleri ve kaza ile ortama karışması halinde uygulanacak önlemler detaylı bir şekilde yer almalıdır. Bununla beraber imalatçılar bu bilgileri "buharını solumayın" veya "cilde temas etmemeli" gibi basit ve yetersiz cümlelerle ifade etmektedirler. Vin-Bölüm: Kontrol Önlemleri Bu bölümde havalandırma, çalışma uygulamalar ve kişisel koruyucu teçhizat donanımlar ile ilgili bilgiler yer almalıdır. Solunum koruyucuları (respirator), ürüne en dayanıklı koruyucu giysi ve eldiven materyali belirtilmelidir. Ancak yine bu bilgilerde eksik yer almaktadır. 23

16 Doğru MSDS'ler elde etmenin ilk adımı, ısmarlamadan önce kimyasalların nasıl kullanıldığını incelemektir. Mevcut kontrollerin yeterli ve olası tehlikelerin değiştirmeyi düşündüğümüz kimyasal maddeninkinden daha büyük olmadığından emin olmak gerekir. MSDS'lerin faydalı olabilmesi için kullanıcının bu formlarla yazılı bilgilerin doğruluğundan emin olması gereklidir. Herhangi bir kimyasal madde ile çalışan veya çalışılacak olan kişi ve kuruluşlar, üretici firmalardan sipariş öncesi MSDS'leri istemeli, bunları gözden geçirmeli, eğer yanlış bilgiler varsa düzeltilmesi istemiyle üretici firmaya geri gönderilmelidir. MSDS'leri hazırlayanlar tüketiciye doğru ve güvenilir bilgiler vermek zorundadırlar. Ayrıca, tüketicilerin büyük bölümünün yeterli teknik, bilgiye sahip olmadıkları gözönüne alınarak verilen bilgilerin kolay anlaşılabilir ve sade olmasına özen gösterilmelidir. Bu amaçla pictogram kullanımı yararlı bir yoldur. Unutulmamalıdır ki, gerekli önlemler alınmadığı taktirde zararsız hiçbir kimyasal madde yoktur. Bu nedenle MSDS hazırlanırken tehlikesi bilinmeyen bir veya birkaç kimyasal söz konusu olduğundan çalışanları korumak ve uyarmak için gerekli koruyucu önlemlerin forma alınması gerekir. Kısa süreli (short term) ve uzun süreli (long term) yapılan toksikolojik testlerden elde edilen bilimsel sonuçlarda her yıl gözden geçirilerek MSDS'lerde gerekli düzenlemeleri yapılmalıdır. Üretici ve ithalatçı firmalar hazırlanan bu MSDS'leri her numune veya mal ile birlikte kullanıcı kuruluş ve kişilere vermelidir. Ülkemizde tüketicilerin üretici firmaları uyararak, yönlendirerek kullandıkları kimyasal maddelere ait MSDS'lerin hazırlanmasını istemeleri gerekmektedir. Halen çok az firma tarafından bu tür dokümanlar alıcının talebi halinde verilmektedir. Ancak bunlar hem sayı yönünden hem de içerik yönünden yeterli değildir. Ayrıca ülkemizde birkaç büyük kuruluş dışında kullanımı olmayan "MALZEME GÜVENLİK BİLGİ FORMLARININ" (MSDS) yaygın olarak kullanımı ve endüstrimize kazandırılması ile Türkiye'de sayıları onbinlerle ifade edilen iş kazaları ve meslek hastalıklarının büyük oranda önüne geçilebileceği gibi iş veriminde de artışlar sağlanacak ve çevre koruma çalışmalarına da katkıda bulunacaktır. D-ETİKETLER Kimyasal madde kaplarının veya bidonlarının»üzerindeki etiketlerde önemli bir bilgi kaynağıdır. Etiketler her zaman kaplara tutturulmalıdır ve etikette belirtilen kimyasal madde ile kabın içindeki kimyasal madde aynı olmalıdır MSDS'lerde olduğu gibi etiketlerinde yetersizlikleri vardır. Etiketlerdeki bilgiler eksik olabilir veya kimyasal maddenin üretildiği ülkeye bağlı olarak etiket bilmediğiniz bir dilde yazılmış olabilir. 24

17 Aşağıda iki örnek verilmektedir. Yetersiz Etiket Ürün Adı Tehlike Uyarısı Sorumlu Kuruluş Chlorothane YU Tehlike : Solunduğunda toksiktir. Solumaktan (toz, sis, buhar, gaz) kaçmın Kapalı tutun Havalandırmanın yeterli olduğu yerde kullanın İlk Yardım : Solunması halinde temiz havaya çıkartın. Hasta nefes alamıyorsa suni solunum (ağızdan ağıza tercih edilir)yapın. Nefes almada zorluk çekiyorsa oksijen verin. Doktor çağırın. Daha fazla bilgi için : Solve Chemicals ile temas kurun l.slime. Rock Road, Chemtown, Michigan Daha İyi Etiket Ürün Adı Chlorothane YU 1,1, 1 -trikloroetan (%100) içerir. Tehlike Uyarısı Tehlike : Solunduğunda toksiktir. Etkileri : Aşırı maruziyet halinde Merkezi Sinir Sistemi üzerinde başağrısı, baş dönmesi, mide bulantısı, bilinç kaybı, ölüm gibi etkilere yol açabilir. Cildi ve gözleri tahriş eder. Karaciğeri böbrekleri ve kalbi etkileyebilir. Kullanım : Yalnızca uygun şekilde havalandırılan yerlerde kullanın. Cilde temas etmeyin. Kapalı alanlarda kullanmaktan kaçının. İlk Yardım : Solunması halinde temiz havaya çıkarın. Hasta nefes alamıyorsa suni solunum yapın. Doktor çağırın. Sorumlu Kuruluş Acil durumlarda arayın; Solve X Chemicals Chemtown, Michigan Telefon (313) Yeterli yetersiz bir etiket ve daha iyi bir etiket örneği Bu etikette, ürünün içindeki gerçek kimyasal maddenin (1,1, 1,-trikloroetan) belirtildiğine ve tehlikelerin yol açabileceği tahribatlar açısından yazıldığına dikkat edilmelidir. Endüstriyel kimyasalların çoğunun iki ismi olduğu bilinmelidir. Kimyasal ismi ve ticari ismi, maddenin içindekiler değişmediği sürece kimyasal isim değişmez, ancak ticari isim her zaman değişebilir. (Örneğin, yeni bir kimyasal pestisitin reklam kampanyası başarılı gitmiyorsa yada bir başka ülkedeki raporlar bu kimyasal maddenin işçilerin sağlığına zarar verdiğini gösteriyorsa, imalatçı ticari ismi değiştirebilir ama kimyasal isim aynı kalır. Her iki ismi de almaya çalışın; ancak kimyasal isim daha önemlidir.) 25

18 Çoğu işyerinde kullanılan kimyasal maddeler genellikle farklı kimyasalların karışımıdır veya toksik olabilecek diğer kimyasal maddeler eser miktarda kirlenmiş olabilir. Bu durumda MSDS'ler yeterli olamaz. E- EĞİTİM Etkili bir eğitim, kimyasal tehlikelerle ilgili bilgi edinmenin önemli araçlarından biridir. Kimyasal maddeler ile çalışıyorsanız, işvereniniz size kendi kullandığınız kimyasallarla ilgili eğitim sağlamalıdır. Eğitim şunları içermelidir. Belirli kimyasalların olası, yada bilinen tehlikeleri ve sağlık üzerindeki etkiler konusunda bilgiler, Söz konusu kimyasallar ile nasıl güvenli biçimde nasıl çalışacağı konusunda bilgiler, Acil durum ve ilk yardım önlemleri; Gerekli olan koruyucu malzemenin kullanımı ve bakımı Kontrol önlemlerinin etkili bir biçimde işleyip işlemediğinin nasıl anlaşılacağı, Etiketlerin, Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarının ve kimyasal maddelerin üzerindeki diğer tehlike bilgilerinin nasıl yorumlanacağı, Her yeni eleman için eğitim gereklidir ve çalışanlar içinde belirli aralıklarla eğitim düzenlemelidir. F- İŞYERİ TEFTİŞİ İşyerinizdeki kimyasal riskleri belirleyen diğer bir yol ise çalışanlardan gelen şikayetlerle ilgili kayıt tutmaktır. Örneğin hastalık sayısındaki artış ve çalışanlarda değişik belirtiler ortaya çıkabilir vb. Bu göstergeler işyerindeki belirli kimyasal tehlikelerin teşhis edilmesine ve araştırılmasına gereksinim olduğunu göstermektedir. Hava (ortam) ölçümleri işyerindeki kimyasalların hangi düzeyde olduğunu gösterebilir; ancak hem ölçüm cihazlarını hem de yetişmiş personeli sağlamak çok zor olabilir. Tehlikeleri (riskleri) belirlemenin bir diğer yolu, kullanılan bütün kimyasal maddeleri ve işçilerin, makinaların, havalandırmanın (pencereler vb.) depolama alanlarının vb. bulundukları konumu not ederek işyerinizi teftiş etmektir. (İşyerinizin basit bir şemasını yapmak kolaylık sağlayabilirsiniz.) NOT: Ortam ölçümleri düzenli yapılsa bile siz işyeri teftişi yapmalısınız; çünkü hava ölçümünün sağlamadığı bilgileri işyeri teftişi ile sağlayabilirsiniz. Teftiş sırasında aşağıdaki sorulan cevaplamaya çalışın; 1- Çeşitli iş süreçleri ve bakım işi de dahil olmak üzere, işyerinizde hangi kimyasal maddeler kullanılmakta; kap veya bidon etiketlerinden ve MSDS'lerden bilgi edinmeye çalışın. 2- Kimyasal maddelerin tam isimleri nedir? 26

19 a) Ticari isimlerini b) Kimyasal isimlerini bulmaya çalışın 3- Bu kimyasal maddelerin işyerinizde ne zamandan beri ve hangi sıklıkta kullanılmakta olduğunu tespit edin. 4- Kimyasal maddeyi kaç kişi ve ne kadar süreyle maruz kalmaktalar. 5- Kimyasal madde nerede kullanılıyor ve nasıl depolanıyor? 6- Kimyasal madde ne için kullanılıyor, temizleme mi, püskürtme mi vd.? 7- Kimyasal madde katı mı, gaz mı? Kullanım sırasında biçim değiştiriyor mu (örneğin; keresteden talaşa?) 8- Duyularınız ne diyor-kimyasal maddeyi görebiliyor, kokusunu alabiliyor veya hissedebiliyor musunuz? Gözlerinizi rahatsız ediyor mu, baş ağrısı yapıyor mu? Vd. 9- Kimyasal maddeye maruziyeti önlemek için hangi önlemler alınmış? F- TIBBİ GÖZETİM Kimyasal maddelerle çalışıyorsanız, işvereniniz, giderlerini şirketin karşıladığı bir tıbbi gözetim programı kapsamında olmanızı sağlamalıdır. İşe alınmadan önce çalışanların sağlık muayenelerinin yapılması ve "hassas kişilerin belirlenmesine dikkat edilmelidir. Bu kişilerin sağlık açısından riskli olmayacak işlerde çalıştırılmasına yardımcı olacaktır. Örneğin geçmişte akciğer hastalığı olan kişilerin tozlu yerlerde çalıştırılmaması gerekir. Etkili bir tıbbi gözetim programı, çalıştığınız maddelerle ilişkili olabilecek sağlık etkilerinin erken işaretlerini teşhis edilmelidir. Periyodik sağlık muayenelerini meslek hastalıklarının erken belirtilerini teşhis etmeye yardımcı olacaktır. Sağlık muayenelerini (işe alınmadan önce periyodik) kimyasal maddelere maruz kalmanın biyolojik göstergelerini ve kimyasal madde işlerim saptayabilmek için kan ve idrar testlerini içeren biyolojik gözetime yer verilmelidir. H- DİĞER BİLGİ KAYNAKLARI İşvereniniz, kimyasal madde imalatçısı ve satıcısı dışında, belirli kimyasal maddeler ile bilgi edinmenize yardımcı olacak başka bilgi kaynaklarını da bulunmaktadır. İşçi sendikanız Bölge çalışma müdürlükleri Çalışma Bakanlığı Uluslararası iş Kolu Federasyonları (ITS'1er) 27

20 Uluslararası Çalışma Örgütü (ELO) Yerel kütüphane Üniversiteler ve yüksek okullar Sizlere yararlı olabilecek bazı kaynaklar aşağıdadır. 1) ILO encyclopaedia of occupational health and safety (ILO'nun işçi sağlığı iş güvenliği ansiklopedisi), 4. Basım Cenevre, BLO 1993, 2 cilt 2) N.I Sax: Dangerous properties of industrial materials (Endstriyel materyallerin tehlikeli özellikleri) New York, Van Nostrand, 7. Basım, ) J.M Stellman ve S.M. Dawn: Work is dangerous to your health (Çalışmak Sağlığınız İçin Tehlikelidir), New York, Random House 1973 I-BİLGİLERİN KULLANILMASI İşyerinizdeki kimyasal riskleri belirledikten sonraki adım, bunları azaltmak yada tümüyle ortadan kaldırmaktır. Topladığınız bilgileri kullanarak bu amaç doğrultusunda çalışmanın birkaç yolu vardır. Denetim sonuçlarınızı sizin dışınızda görevli olan işçi sağlığı ve iş güvenliği komitesi ve çalışanlarla tartışın. Sistematik bir düzen var mı, elinizdeki bilgilerde eksiklik bulunuyor mu, eksik bilgileri nasıl tamamlayacağınızı düşünün? Elinizdeki bilgileri kullanarak çalışanları eğitin. İş güvenliği bu bilgileri kullanarak öncelikleri belirleyebilir. Kimyasal risklerle ilgili bilgileri toplu pazarlık taleplerinizin dayanağı olarak kullanabilirsiniz. İSÇİ SAĞLIĞI VE İS GÜVENLİĞİ TEMSİLCİSİNİN ROLÜ İşyerinizde tehlikeli kimyasal maddeler var ise çalışanların bunlara maruz kalmasını önlemeye yardımcı olmak için proaktif biçimde çalışmanız (yani sağlık sorunları yada kazalar olmadan önce harekete geçmeniz) özellikle önem taşımaktadır. Uygun kontrol önlemlerinin alınmasını, çalışanların kimyasal maddelerle güvenli bir şekilde nasıl çalışacakları konusunda bilgilendirilmesini, eğitilmesini ve kimyasal risklerin azaltılmasını veya bütünüyle ortadan kaldırılmasını sağlamaya yönelik girişimlerde bulunmalıdır. 1. Bilgili bir işveren ile çalışıyorsanız, çalışanları koruyabilme ve tehlikeleri ortadan kaldırma şansınız daha yüksek olacaktır. Dolayısıyla işyerinizdeki kimyasal tehlikeler konusunda daha fazla bilgi sahibi oldukça, iş arkadaşlarınızın yanında işvereninizi de eğitmeniz gerekebilir. 2. Kimyasal maddelerle ilgili sağlık ve güvenlik bilgileri herkese açıktır; dolayısıyla gerçekleri araştırmak hakkınızdır. 28

21 3. Bir kimyasal madde üreticisine ürettikleri maddeler konusunda bilgi isteyen bir yazı gönderip makul süre içerisinde yanıt almadıysanız, bu kimyasalın kullanımının durdurulabilmesi için işverene tavsiyede bulunabilirsiniz. Bu noktada, söz konusu kimyasal maddeye daha güvenli alternatifler arayabilirsiniz. 4. İşçi sağlığı ve iş güvenliği temsilcilerinin, işyerinde kullanılan kimyasal maddelerin her biri için M.S.D.S (T.B.F) tutulması ve ayrıca muhtemel kirleticiler veya kimyasal yan ürünlerle ilgili M.S.D.S'ler veya diğer bilgileri sağlaması tavsiye edilmelidir. 5. Giderlerini şirketin karşıladığı, çalışanların eğitim programlarının geliştirilmesinde ve içeriğinin planlanmasında işveren ile birlikte çalışmayı deneyin. Bazı sendikalar işyerindeki eğitim programlarının içeriği ve kullanılan öğrenme yöntemleri konusunda sendika onayının alınmasını sözleşmelerine koydurmayı başarabilmiştir. Varsa işçi sendikanız ile eğitim programlarını birlikte yapmayı deneyin Böyle çalışma yöntemi size işyerinizdeki sorunların çözümüne uzun vadede yararlı olacaktır. 6. İşyeri atmosferindeki tehlikeli kimyasal maddelerin hangi yoğunlukta olduğunun düzenli biçimde izlenmesini sağlamak amacı ile sendika ve işverenle birlikte çalışın. Bu çalışmaların sonuçlarını isteyin. İşverenin yada sendikanın ortam ölçümlerini yapacak eğitilmiş personeli yoksa, çalışma bakanlığından yardım alabilirsiniz. 7. Çalışanların kimyasal maddelere tehlikeli düzeylerde maruz kalıp kalmadığını belirlemenin birkaç yolu vardır. Çeşitli kaynaklara danışabilirsiniz, ortam ölçümü yapılmasını isteyebilirsiniz, etiketlere ve MSDS'lere bakabilirsiniz. Ayrıca biyolojik ve tıbbi gözetim sonuçlarını isteyebilirsiniz. İşyeri teftişleri düzenleyebilirsiniz, işçi arkadaşlarınızla konuşarak onların kimyasal madde kullanımı ile bağlantılı olabilecek sağlık şikayetlerinin olup olmadığını araştırabilirsiniz vb. 8. İncelemeleriniz sonuçlarına dayanan değişiklikler yapmak için işveren ve varsa sendika ile birlikte çalışın. 9. İşyerinizde çalışan işçilerin iş giysilerini evde yıkamalarının önüne geçmek için çamaşır yıkama olanaklarının sağlanması için çaba gösterin Çalışanların iş giysilerini ailelerinin diğer çamaşırları ile birlikte değil, ayrı yıkanmasının önemi konusunda eğitin. 10. İşyerinizde özellikle tehlikeli olan işleri yapan çalışanlara "tehlikeli iş" parası veriliyor mu? Paranın sağlığın yerini tutmayacağını bilmek gereklidir. Özellikle tehlikeli işlere ya tümüyle son verilmeli veya mühendislik kontrolleri yoluyla daha güvenli hale getirilmelidir. SONUÇ OLARAK İnsanlara ve çevreye verebileceği zararlar konusunda çok az şey bilinmesine karşın, kimyasal maddeler günümüzde hemen her meslekte kullanılmaktadır. Toksik maddeler çok farklı 29

22 biçimlerdedir ve deride kızarıklardan kansere kadar çeşitli sağlık sorunlarına neden olabilmektedir. Kimyasallarla çalışmak tehlikeli olabileceğinden, bütün çalışanların tehlikeli maddelere karşı iyi korunmaları gerekmektedir. En iyi korunma yöntemleri kullanılıyor olsa bile, tehlikeli maddelerin işyerinde kullanılmalarının en aza indirgenmesidir. Endüstriyel kimyasallar konusunda bilgiler hayati önem taşımaktadırlar. Bu bilgileri işvereninizden veya kimyasal madde üreticisi/satıcısından sağlanmalıdır. İşyerinizdeki mevcut sendika ile iletişimde bulunun. AKILDA TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR Kimyasallar herkesin yaşamımn bir parçasıdır. Dünyada her yıl en az 400 milyon ton kimyasal madde üretilmektedir. Kullanılan ve geliştirilen kimyasal maddelerin çoğunun kısa yada uzun dönemde sağlık üzerindeki olası etkileri konusunda hiçbir bilgi olmamasma rağmen, çalışanların potansiyel toksik maddelerle çalışması istenmektedir. Çoğu ülkede kimyasallar çevreye atılmakta, bu durum insanlar ve çevre üzerinde genellikle ciddi sonuçlar doğurmaktadır. Bazı ülkelerde ise insanları ve çevreyi korumak amacıyla kimyasal maddelerin ne şekilde atılacağına ilişkin katı yasal düzenlemelere yer verilmektedir. Kimyasal maddeler her tür endüstride kullanılmakta olduğundan, günümüzde hemen hemen bütün çalışanlar bu kimyasalların risklerine maruz kalmaktadırlar. Dolayısıyla çalıştığınız kimyasallar hakkında bilgi edinmeniz önem taşımaktadır. KİMYASALLARIN GİRİŞ YOLLARI/SAĞLIK ÜZERİNDE ETKİLERİ KONUSUNDA AKILDA TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR Endüstriyel kimyasallar çalışanlar üzerindeki etkileri veya kimyasal maddenin fiziksel biçimi açısından tanımlanabilir. Kimyasal maddeler vücuda solunum, sindirim veya deri absorbsiyonu yoluyla girebilir. Toksik kimyasallar vücudun farklı kısımlarında akut, kronik ve sistemik nitelikte çeşitli zararlı etkilere yol açabilir. Kimyasal bir maddenin toksik etkisinin türü çeşitli faktörlerce belirlenir. Kimyasal maddenin biçimi, giriş yolu ve o kimyasal maddeye kişinin tepkisi bu faktörlerden bazılarıdır. Çalışanlar endüstriyel kimyasallara farklı fizyolojik tepkiler gösterebilirler. Çalışanlar için güvenli bir çalışma ortamı yaratmaya çalışması gereklidir. İşyerinde toksik maddelere maruz kalınması daha yüksek iş -kazası oranlarına da neden olabilir. Çalıştığınız maddeler hakkında bilgi edinmeniz, uygun kontrol önlemlerinin alındığından emin olmanız ve haklarınızı bilmeniz önemlidir. 30

23 İŞYERİNDE BULUNAN KİMYASAL MADDE TÜRLERİ KONUSUNDA AKILDA TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR 1- Kimyasal maddenin fiziksel biçimi, bu maddenin vücudumuza nasıl girdiğine ve bir ölçüde de yaptığı tahribatı etkileyebilir. 2- Toksik kimyasal maddeler esas olarak katı, toz, sıvı, buhar ve gaz biçimindedir. 3- Kimyasal zehirlenmeye yol açma olasılığı, en düşük olan kimyasal maddeler katı olanlardır. Ancak katı kimyasal maddelerden bazıları yutulduğunda zehirlenmeye neden olabilir. Katı biçimdeki kimyasal maddelerin yutulmasını önlemek için kişisel hijyen önemlidir. Katılar kimyasal maddelerden bazıları solunabilen toksik tozlar veya buhar çıkartabilir. Bu maddeler için ve özelliklede bunları daha tehlikeli biçimlere dönüştürebilen iş süreçleri sırasında etkili kontrol önlemleri uygulanmalıdır. 4- Normal olarak toz biçiminde olan materyaller veya toz çıkaran iş süreçleri nedeniyle mesleki toza maruz kalabilirsiniz. Zararlı tozlarda esas tehlike bunların solunmasıdır. Vücudunuza giren tozlar çok çeşitli ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir. Bazı koşullar altında patlayabilirler. Mesleki tozların "güvenli" düzeyde tutulması için etkili kontrol önlemleri uygulanmalıdır. 5- Bazı sıvı kimyasallar solunabilen ve kimyasal maddenin türüne bağlı olarak çok toksik olabilen buharlar çıkarır. Sıvı kimyasallar cildinizden absorbe olabilir. Yanıklar veya sıçradığında gözde tahribata da yol açabilir. Absorbe olduğunda deriye zarar verebilir ve /veya iç (sistemik) sağlık sorunlarına neden olabilir. Solunum ve deri maruziyeti olasılığını bertaraf etmek veya azaltmak için sıvı kimyasallarla yapılan çalışmalarda etkili kontrol önlemleri uygulanmalıdır. 6- Buharları havada asılı kalan çok küçük sıvı damlacıklardır. Buharlar solunum yoluyla vücuda girebilir ve kimyasal maddenin türüne bağlı olarak, çok toksik olabilir. Bazı buharlar gözleri ve deriyi tahriş eder. Buharlar parlayıcı veya patlayıcıdırlar. İşçilerin sıvı, katı veya diğer biçimlerdeki kimyasal maddelerden çıkan buharlara maruz kalmasını önleyecek kontrol önlemleri uygulanmalıdır. 7- Bazı kimyasal maddeler normal ısıda gaz biçimindedir. Bununla birlikte sıva veya katı biçimdeki bazı kimyasallar ısıtıldığında gazlara dönüşür. Bazı gazların rengi veya keskin kokusu varken, bazı gazlar kokusuz ve renksizdi, (ve bunlar çok toksik olabilir) Gazlar solunabilir, bazı gazlar anında tahriş ederken, diğer gazların etkileri ancak sağlığınız ciddi biçimde zarar gördükten sonra fark edilir. Gazlar parlayıcı veya patlayıcı olabilir. İşçiler, gazların potansiyel olarak zararlı etkilerine karşı etkili kontrol önlemleriyle korunmalıdır. 8- İşverenlerin çoğu toksik kimyasallarla bağlantılı tehlikelerin bilincinde değildir ve kimyasal atıkların güvenli bir şekilde nasıl kurtulacağını bilmemektedir. Kimyasal tehlikeler konusunda işverenlerde eğitilmeye muhtaçtır. 31