Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, KVK201 Taş Malzeme Bilgisi ve Bozulmaları Ders Notu DERS 6 2. ANTİK ÇAĞDA TAŞ İŞÇİLİĞİ

Transkript

1 2. ANTİK ÇAĞDA TAŞ İŞÇİLİĞİ Taş blok halde kayaçtan kesilerek çıkarıldıktan ve şantiye ya da atölyeye taşındıktan sonra mimari yapıdaki yerine ya da sanatsal tasarımına göre şekillendirilir. Eğer blok bir mimari yapının sütun gibi bağımsız yapı elemanı olmayacaksa, diğer bloklarla temas edecek yüzeyleri tamamen açıkta kalan yüzeyleri ise kısmen işlendikten sonra yapıdaki yerine yerleştirilirdi. Sütun gibi çevresi açık yapı elemanları ise tasarım ölçülerinden birkaç cm daha büyük olarak kabaca işlendikten sonra yerine yerleştirilir, yiv ve diğer detayları yapıdaki yerinde işlenirdi. Yapıdaki yerine konduğunda pozisyonu nedeni ile zor işlenecek profillere sahip bloklar da yine yapıdaki yerine konmadan bu kez en ince detayına kadar yerde ters çevrilmiş bir pozisyonda işlenirdi. 1 Dersimizin bu bölümünde taş şekillendirmede kullanılan taşçı el aletleri, taş üzerinde bıraktıkları izler ile taş şekillendirme yöntemleri anlatılacaktır. Resim 1. Balyoz (Varyoz), Paris Bibliothèque Nationale, (Orlandos 1968, 45, Fig. 28) TAŞÇI EL ALETLERİ Taşçı el aletlerini darbe etkili aletler, yontucu aletler ile ölçüm aletleri olmak üzere üç ana grup altında inceleyebiliriz. 1 Erder 1967, 13-14; Çetin 1991, 23,

2 Darbe Etkili Aletler Darbe etkili aletler herhangi bir taşçı aletine darbe uygulamak amacı ile kullanılan genellikle saplı ve tek başına kullanılmayan aletlerdir a. Balyoz (Varyoz) Daha çok taş ocaklarında kullanılan bu alet, kama gibi aletleri darbe etkisi uygulayarak çakmak amacı ile kullanılmışlardır. Bunun yanı sıra özellikle basit duvar örgülerinde taşları parçalamak için de bu alet direk taş üzerine darbe uygulayarak kullanılmıştır. Günümüzde de taş işçiliğinde yoğun olarak kullanılan bu alet 2-5 kg. arasında bir ağırlığa sahipti. Aletin bir tarafı düz diğer tarafı kazma gibi sivri ya da balta gibi teber biçimli olan türleri de vardı. Aletin bu tipleri hem darbe etkisi oluşturmak hem de taşı yontmak amacı ile kullanılmış olmalıdır b. Madırga Resim 2. Balyoz (Varyoz), (Orlandos 1968, 45, Fig. 27, 29) Balyoza oldukça benzeyen bu alet, ona göre daha küçük ve hafiftir. Ağırlığı 0,5-1,5 kg. arasında değişir. Madırga yontucu aletlere darbe etkisi uygulamak için kullanılmıştır. Resim 3. Madırga, [ ( )]. 2

3 Resim 4. Madırga, [ ( )] c. Tokmak Mimari elaman ve heykel yontmada hassas ve ince işçilik gerektiren, yontucu aletlere hafif darbelerle etkide bulunmak gerektiğinde kullanılan sert ahşaptan yapılmış bir alettir. Resim 5. Tokmak, (Hodges 1976, 110, Fig. 22-7) Resim 6. Demir bir tokmak kullanan taş ustası, [ The-stone-cutter-600 ( )] 3

4 Yontucu Aletler Yontucu aletler, tek başına veya darbe etkili bir alet tarafından üzerine uygulanan güç ile taş yüzeyinden parçalar kopartan aletlerdir a. Kazma Taş üzerinden veya taş ocaklarında kayaç yüzeyinden iri parçalar koparmak amacı ile kullanılan, bir ucu sivri diğer ucu ya sivri ya da yassı, uzun ahşap saplı bir alettir. Resim 7. Kazma örnekleri, [ ( )]. Resim 8. Modern kazmalar, (Adam 1994, 34, Fig. 56). 4

5 2.1.2.b. Taşçı Çekici Taşı kabaca işleyerek istenilen şekli vermeye yarayan bu aletin her iki ucu da sivri veya bir ucu kesici diğer ucu sivri ya da her iki ucu da kesici olan türleri vardır. Tüm türlerinin kısa bir ahşap sapı vardır. Resim 8. Taşçı çekici, (Orlandos 1968, 45, 48, Fig. 30,36). Sivri uçlu taşçı çekiçleri ile taş yüzeyine darbe uygulandığında yüzeyde 1.27 mm. kadar derinliğe işleyen krater şeklinde bir çukur ve bunun bir ucundan dışarı doğru birkaç cm. uzanan bir çizgi halinde iz bırakır ve taş yüzeyinden en büyüğü el kadar olan iri yongalar koparır. Resim 9. Taşçı çekici izleri, (Martin 1965, Pl. XV-1) 5

6 2.1.2.c. Taşçı Tarağı Yassılaştırılmış her iki ucunda testere ağzı gibi dişlidir ve orta uzunlukta ahşap sapa sahiptir. Yumuşak taşların kabaca işlenmesi ve kimi zaman yüzeyinde tırtıklı bir görünüm oluşturmak için kullanılmıştır. Resim 11. Modern taşçı tarağı, (Orlandos 1968, 52, Fig. 41). Resim 10. Taşçı tarağı, (C. Çetin). Bu alet taş yüzeyinde ağız genişliği ve diş sayısı kadar kedi tırmığı gibi birbirine paralel uzun izler bırakır. Resim 12. Taşçı tarağı izleri, (Orlandos 1968, 53, Fig. 43). 6

7 Resim 13. Modern taşçı tarağı izleri, (C. Çetin) d. Mucarta Dikdörtgen kesitli her iki ucunda piramidal çıkıntılara sahip aletin ahşaptan kısa bir sapı vardır. Genellikle son şekli verilmiş taş yüzeyinin düzeltilmesinde ve noktalardan oluşan bir doku vermek amacı ile kullanılmıştır. Aletle taş yüzeyine vurulduğunda bir grup halinde ve belli bir düzende sıralanmış murcu andırır noktalardan oluşan izler bırakır. Resim 14. Mucarta, (Orlandos 1968, 48, 38). Resim 15. Modern mucarta ve izleri, (C. Çetin). 7

8 Resim 16. Bir andezit blok üzerinde mucarta izleri, Ankara Kalesi, (C. Çetin) e. Murç Bir ucu sivriltilmiş, diğer ucu künt olan, künt ucuna madırga veya tokmak ile darbe uygulanarak kullanılan bir alettir. Malzemenin kabaca şekillendirilmesinde, yüzeyler üzerinde noktalar şeklinde özel bir doku oluşturmak amacı ile kullanılır. Resim 17. Modern bir taş ustasının temel el aletleri, (Adam 1994, 32, Fig. 46). 8

9 Resim 18. Murç ve madırganın birlikte kullanımı, (Adam 1994, 34, Fig. 57) f. Kalem Taş üzerinde çerçeve açmada, paralel çizgiler çizmede ve perdahlama öncesi aşamada kullanılan bu aletin düz ağızlı, dişli, dışbükey ağızlı ve oluklu olmak üzere dört çeşidi vardır. Şimdi bunları sırası ile inceleyelim g.1. Düz ağızlı kalem (keski) Yassı tek bir kesici ağza sahip bu aletin geniş ağızlı olanlarına keski de denmektedir. Bir önceki aşamada kullanılan taşçı aletine ait izleri silmek, blok çevresine çerçeve açmak, taş yüzeyini düzelterek perdahlamaya hazırlamak vb. amaçlarla kullanılmıştır. Kullanıldığı yüzeylerde ağız genişliği kadar birbirine paralel izler bırakır. Resim 19. Düz ağızlı kalem çeşitleri, (Orlandos1968, 46, Fig , 12,13 ) 9

10 Resim 20. Modern kalem, (C. Çetin). Resim 21. Modern kalemin bir andezit blok üzerindeki izleri (C. Çetin) g.2. Dişli kalem Aletin kesici ağzı dişlidir ve bu dişlerin boyut ve sayısına göre kalın ve ince dişli olmak üzere iki türü vardır. Yüzeyi düz kalemle işlemeye, punto işaretlerini yapmaya hazırlamak veya yüzeyde hoş bir doku oluşturmak amacı ile kullanılmıştır. Resim 22. Dişli kalem çeşitleri, (Orlandos 1968, 46, Fig ) 10

11 Resim 23. Modern kalın dişli kalem, (C. Çetin). Resim 24. Dişli kalem izleri, (Adam 1994, 36, Fig. 62). Resim 25. Dişli kalem izleri, (C. Çetin) h. Matkap Taşa delik delmek amacıyla kullanılan bu alet, mimaride olduğu kadar heykeltıraşlıkta da kullanılmıştır. Alet ucuna delici bir kalemin (ucun) takılı olduğu makaralı bir tutamakla, bu makaranın üzerine sarılı olan ipin uçlarının bağlı olduğu bir yaydan ibarettir. 2 2 Richter 1933, , Fig

12 Resim 26. Matkap, (Adam 1994, 99, Fig. 227, 229). Resim 27. Matkap izi, (Casson 1970, 209, Fig. 83) Ölçü Aletleri Taşların gönyesini, duvar örgüsünün düzgünlüğünü ölçmek, profil ve süslemelerin hatlarının taş üzerine çizilmesi ve ölçülerinin kontrolü için çeşitli aletler kullanılmıştır. Antik Çağ'da insan uzuvlarını birim alan uzunluk ölçüleri kullanıldığı bilinmektedir. Bu birimlerden en yaygın olarak kullanılanları 32,6-32,8 cm. aralığında değişen Dor ayağı ile 34,5-35 cm. 12

13 arasında değişen İon ayağıdır. Roma döneminde bu uzunluk birimlerini esas alan cetvellerin kullanıldığını gösteren arkeolojik buluntular mevcuttur a. Şakül Daha çok duvar ustaları tarafından duvar örgüsünün gönyesini kontrol etmek amacı ile kullanılmıştır. Genellikle uzunca bir ipin ucuna asılmış topacı andırır bir ağırlıktan ibarettir. Resim 28. Şakül, (Orlandos 1968, 84, Fig. 82) b. Taşçı Pergeli Taş yüzeyine daireler ve dairesel motifler çizmek amacıyla kullanılan alet, iki sivri bacaktan ve bu bacakları bağlayan bir perçinden oluşur. Resim 29. Taş ölçüm aletleri, (Adam 1994, 42, Fig. 84). 3 Bingöl 2012,

14 2.1.3.c. Gönye Mimari elemanın köşe açılarını, yüzeyinin gönye ve terazisini kontrol etmek için kullanılmıştır. "L" harfi şeklinde olanı taşın köşelerinin açısı ile yüzeyinin gönyesinin kontrolünde, "A" harfi şeklinde olup ortasından şakul sarkan türü ise modern su terazisi gibi taşın veya duvar örgüsünün terazisini kontrol etmek için kullanılan iki türü vardır. Resim 30. Taşçı gönyesi, (Adam 1994, 41, Fig. 80). Resim 31. Terazi, (Adam 1994, 42, Fig. 82) d. Kalınlık Ölçer Yengeç kıskacı formunda olan bu alet taşın kendisinin ve pervaz vb. detayları ile bezeme öğelerinin kalınlığının ölçülmesinde kullanılmıştır. Resim 32. Kalınlık ölçer, (Deonna 1932, 424, Fig. 1). 14

15 2.2. BİR BLOĞUN ŞEKİLLENDİRME AŞAMALARI Bir bloğun ocaktan çıkarıldığı andan itibaren son halini almasına kadar geçirdiği işlem aşamaları aşağıda sıralanmıştır. 1. Taşın ocaktan çıkarılarak şantiyeye taşınması, 2. Taşın taşçı çekici ve murçla kabaca şekillendirilmesi, 3. Profil verilecek yüzeye yapılacak profille göre eğim verilmesi, 4. Profil için eğim verilmiş yüzeyin ince dişli kalemle işlenerek, işlenecek profilin blok yüzeyine puntolanması (işaretlenmesi), 5. Puntolanmış profilin işlenmesi, a) Murçla işleme b) Kalın dişli kalemle işleme c) İnce dişli kalemle işleme d) Düz ağızlı kalemle işleme e) Perdahlama 15

16 Kaynakça Adam 1994 Çetin 1991 Erder 1967 Hodges 1976 Adam, J. P., Roman Building Materials and Techniques, London. Çetin, C., Magnesia ad Meandrum (Menderes Magnesiası) Theatronu Diazoma Bloklarının Taş İşçiliği, (Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Lisans Tezi). Erder, C., Hellenistik Devir Anadolu Mimarisinde Kyma Rekta- Kyma Reversa, Ankara. Hodges, H., Artifacts: An Introduction to Early Materials and Technology, Ducworth, London. Casson 1937 Casson, S., "Note on the Use of the Claw-Chisel", AJA 41-1, Casson 1970 Deonna 1932 Martin 1965 Bingöl 2012 Orlandos 1968 Casson, S., The Technique of Early Greek Scuplture, New York. Deonna, W., "Instruments de Metiers Sur un Relief de Dèlos, BCH 56, 424 Martin, R., Manuel D Architecture Grecque I: Matèriaux et Technoques, Paris. Bingöl, O., Bu Koca Taşları Nasıl İşlediler, Nasıl Kaldırdılar, Bilim Kültür Sanat Yayınları, Ankara. Orlandos, A., Les Matèriaux de Construction : Et la Technique Architecturale das Anciens Grecs, c. 2, Paris. Richter 1943 Richter, G., "The Drove", AJA 47, 192. Richter 1933 Richter, G., 1Note on the Running Drill, AJA 37-4, Singer 1957 Singer, C., A History of Technology, Vol. II, London. 16