ran da ktidar Savafl nda Gelinen Son Nokta

Transkript

1 ran da ktidar Savafl nda Gelinen Son Nokta Artum Dinç* Giriş İran da 12 Haziran 2009 da yapılmış olan 10. cumhurbaşkanlığı seçimlerinden sonra gelişen olaylar, çeşitli çevrelerce bilinçli ya da bilinçsiz bir biçimde sadece bazı yön ve boyutlarına vurgu kazandırılarak, yorumlanmaktadır. Süreci olabildiğince çeşitli boyutlarıyla görme olanağından yoksun yorum ve incelemeler yanıltıcı olmakla birlikte, farklı güç odaklarının söz konusu iktidar çekişmeleri sürecine ilişkin duruş ve yaklaşımlarını da ortaya koymaktadır. Galipsiz sona erdirilen sekiz yıllık İran-Irak savaşından ve Humeyni nin ölümünden sonra Devrimin ikinci on yılının başından itibaren, birinci kuşak devrimci güçlerin iktidar ortakları arasında, sistemin nasıl sürdürüleceği ve yönetileceği konusunda analitik olarak dört ayrı kategorik alanda; 1. kuramsal (ideolojik ve söylemsel), 2. siyasal, 3. ekonomik ve 4. toplumsal-kültürel yapı ve süreçlerle ilgili görüş ayrılıkları belirmeye başladı. 1 İslami rejimin sürdürülmesi ve yönetim tarzına ilişkin görüş ayrılığına sahip sistem içi güç çevreleri söz konusu alanlarda giderek kendi söylemlerini, ideolojik yaklaşımlarını, liderlerini, toplumsal ilişki ağlarını ve örgütsel yapılarını oluşturup geliştirerek duruş ve eğilimlerini daha açık bir biçimde ortaya koymuş oldular. Bugün dini lider Hameneyi nin desteklediği radikal ilkeci muhafazakar kesim, Rafsancani nin manevi lideri olduğu liberal ekonomiden yana, genellikle bürokrat ve teknokratlardan oluşan ılımlı muhafazakar kesim, bugünlerde Musevi ile ön plana çıkan ve kendilerini ilkeci reformistler olarak tanımlayan kesim ve daha çok elitist olarak bilinen bazı liberal (Farsçı) milliyetçi çevreler başat aktörler olarak İran ın iç siyaset sahnesinde rol oynayabilen güç odakları olarak düşünülebilir. Son aylarda İran da baş gösteren kanlı olayların kökünü, temel olarak sistem içi iktidar ilişkilerinde gerçekleşen yarılmalara neden olan iç dinamiklerde aramak gerekmektedir. Sistem içi iktidar ilişkile- * 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Ortadoğu Araştırmaları Bölümü Araştırmacısı 1 Eftekhari, Asgher. Şubat 10 Sayı: YÜZYIL [71]

2 Artum Dinç rinde gerçekleşen yarılmalar genel olarak dört ayrı kategorik alanda etkinleşmiş ve giderek ciddi bir kırılma biçimine bürünebilecek gibi görünmektedir. İdeolojik ve söylemsel yaklaşımlar bağlamında yarılmalar İran İslam Rejimi nin iç politika ve dış ilişkiler bağlamında temel ülkü ve misyonuyla ilgili kuramsal yaklaşım ve tartışmaların başında velayete fakih meselesi gelmektedir. Humeyni tarafından kuramsallaştırılmış velayete fakih olgusuna ilişkin din bilginleri arasındaki yaklaşımlar genel olarak ikiye ve her yaklaşım kendi içinde iki ayrı düşünce akımına ayrıldığı söylenebilir. 2 Son aylarda ran da bafl gösteren kanl olaylar n kökünü, temel olarak sistem içi iktidar iliflkilerinde gerçekleflen yar lmalara neden olan iç dinamiklerde aramak gerekmektedir. Sistem içi iktidar iliflkilerinde gerçekleflen yar lmalar genel olarak dört ayr kategorik alanda etkinleflmifl ve giderek ciddi bir k r lma biçimine bürünebilecek gibi görünmektedir. a) Kuramı destekleyenler: Birinci akım; kuramın fıkhı-hukuki boyutlarını irdeleyerek şeriat değer ve yasaları içinden kuramı daha da güçlendirecek kendi ideolojik görüşlerine uygun dini delilleri toplayıp ortaya koymakla uğraşan geleneksel muhafazakarlar. İkinci akım; kuramı çağdaş düşünce biçimleri ve algılama kalıplarına uygun temellendirip güncelleştiren ilkeci muhafazakarlar. b) Kuramı eleştirenler: Birinci akım; kendi ideolojik görüşlerine uygun dini delilleri kanıt olarak gösterip Humeyni nin geliştirdiği kuramı eleştirerek Veliyi Fakihin yetkilerini daraltacak hükümleri ileri süren bazı ılımlı muhafazakar ve reformcular. İkinci akım; meşruiyetini reddeden ve anayasadan kaldırılmasını isteyen radikal reformcular. Rejimin benimsediği değerler sisteminin eleştirisi sadece velayete fakih olgusuyla sınırlı kalmamakta, iktidarın kaynağı, din ile siyasetin ilişkisi, özgürlük ve adalet anlayışları, cumhuriyet ve İslamiyet tartışmaları vb. gibi söylemsel kalıpların doğruluk değerleri de tartışılmaktadır. Politik duruş ve ilişki ağları bağlamında yarılmalar Rejimin çıkarları adına üst düzey yönetici kadrolar arasında ortaya çıkan anlaşmazlıklar Humeyni nin karizmatik lider sıfatıyla müdahalesi sonucu çözü- 2 Velayete Fakih kuramı [72] 21. YÜZYIL Şubat 10 Sayı: 14

3 ran da ktidar Savafl nda Gelinen Son Nokta me kavuşturuluyordu. Ölümünden sonra konuyla ilgili doğan boşluğun, halefi tarafından aynı etkililikle doldurulduğu varsayılamaz. Devrimin temel amaç ve ilkeleri, giderek değişik devrimci güç çevrelerince farklı biçimlerde tanımlanmaya başladı. Devrimin birinci on yılından sonra devletin üst düzey kadroları arasında şekillenen farklı güç odakları arasında çıkan iktidar çekişmeleri oyununda dini lider artık taraflardan biri konumuna düştü. Devrimin ikinci on yılının başından itibaren değişik ideolojik görüşleri temel alarak devrimi farklı yorumlayışları, sosyal-kültürel, siyasal, ekonomik vs. alanlarda farklı duruşlarıyla ortaya çıkmış politik yapılanmalar rejim içi temel politik yarılmaları meydana getirmiştir. Bugün etkin bir biçimde bir birleriyle politik mücadele içinde olan sağcı, solcu, orta yolcu, ilkeci muhafazakar, ilkeci reformcu, geleneksel ve ilimli muhafazakar vs. sıfatlarıyla bilinen sistem içi farklı güç çevreleri kendilerini devrim karşıtı değil devrimin asıl temsilcileri olarak görmektedirler. Bu durum iktidarı elinde bulunduran güç çevrelerinin, iç muhalif güçleri iktidar ilişkileri ağından silme amacıyla kullandığı klasik devrim karşıtı etiketleme silahını belli ölçülerde de olsa etkisiz kılmıştır. Artık İran da güç ilişkileri sahnesinde homojen değil, değişik duruşlarıyla bilinen politik aktörlerin varlığı göz ardı edilemez bir gerçeklik olarak var sayılabilir. Şubat 10 Sayı: YÜZYIL [73]

4 Artum Dinç Ekonomik görüş ve ilişki ağları bağlamında yarılmalar Devrimin ikinci on yılında Irak la sona erdirilen savaşın geride bıraktığı yıkıntıları onarma, ekonomik kalkınma programları, özelleştirme, üretimi arttırma, yabancı yatırımları teşvik edecek yasal düzenlemeler, dış ticaret hacminin büyümesi vs. gibi gelişmeler liberal ekonomiye geçiş sürecini başlattı diye yorumlandı. 3 Bugün etkin bir biçimde bir birleriyle politik mücadele içinde olan sa c, solcu, orta yolcu, ilkeci muhafazakar, ilkeci reformcu, geleneksel ve ilimli muhafazakar vs. s fatlar yla bilinen sistem içi farkl güç çevreleri kendilerini devrim karfl t de il devrimin as l temsilcileri olarak görmektedirler. Rejim içi güç çevreleri arasında ekonomik getirim (rant) elde etme girişimleri bu dönemden itibaren yoğunluk kazandı. Günümüzde radikal ilkeci muhafazakarlar adına Devrim Lideri Hamneyi ve Devrim Muhafızları örgütü ülkenin en büyük sermaye ve ekonomik gücü olarak bilinmektedir. Rafsancani nin manevi liderliği ile bilinen teknokrat liberal kesimin ekonomik ve ticari etkinlik alanlarının daraltılması ve ayrıcalıklarının kaldırılması, yandaş kuruluşlara olağan üstü sermaye aktarımı ve avantajların sağlanması, geleneksel pazar tüccar ve esnafının sıkıntılı duruma düşmesi ve nihayet halka vaat edilen ekonomik adaletin sağlanamaması sistem içi makro, orta ve mikro düzeylerde ciddi yarılma ve memnuniyetsizliklere neden oluşturmuştur. Toplumsal-kültürel yapı ve süreçler bağlamında yarılmalar Devrimin başından itibaren İslami-Şii değerler temelinde, rejimin tasarladığı toplumsal-kültürel yapıyı yeniden inşa projeleri beklenilen düzey ve kapsamda gerçekleşemedi. Makro düzeyde toplumsal-kültürel, ekonomik, politik, küresel vb. etkenlerin işleyiş biçimi ve oluşturduğu koşullar nedeniyle; İran toplumunda suç işleme, boşanma, rüşvet, uyuşturucu kullanma, işsizlik, mali fesat, sınıfsal eşitsizlik, kültürel değerlerden sapma oranının ciddi bir biçimde artışı gözlemlenmektedir. Bu durum rejimin tasarladığı tablo ile gerçekte işleyen süreçler arasında anlamlı bir farkın ortada olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla İran da toplumsal ilişkiler ağının çeşitli alanlarında değişik katmanlar arasında derin ve etkin bir yarılma olgusundan söz edilebilir. 4 3 Musevi, M. Mehdi. 4 Feyyaz, İbrahim. [74] 21. YÜZYIL Şubat 10 Sayı: 14

5 ran da ktidar Savafl nda Gelinen Son Nokta Diğer etkenler Yukarıda belirtilen etkenler, özellikle de toplumsal-kültürel yarılma sürecinde bunalım doğurabilecek sözü geçen olgulardan kaynaklanan örgütsüz halk kitlelerinin isyanı, özellikle kentli halk ile -ki sadece alt sınıfı değil, aynı zamanda orta ve üst sınıfı da kapsamaktadır- devlet arasında yaranmış kopukluğun kanıtı olarak sayılabilir. 5 Dolayısıyla son aylarda gerçekleşen protesto eylemlerine kitlesel katılım ve destek iradesinin - can kaybı gibi ağır bedellere karşın- uygulanması, söz konusu sürecin itici güçlerinden birisidir. Artık halk demokrasinin gereği olan siyasi katılımın yanı sıra, yönetici kesimin ve yetkili organların sorunlar ve sorular karşısında hesap ve cevap vermelerini talep etmektedir. 6 Rejim tarafından devrim karşıtı radikal güçler kategorisinde sayılmayan, sistemde bakan, mil- Rejim taraf ndan devrim karfl t radikal güçler kategorisinde say lmayan, sistemde bakan, milletvekili, üst düzey yönetici s fatlar yla görev üstlenmifl, halen çeflitli nedenlerden dolay yurtd fl nda bulunan düflünür ve yazar muhaliflerin, rejim karfl t radikal güç çevreleri ve yabanc medyan n -özellikle de BBC, VOA Farsça ve ABD taraf ndan finanse edilen Ferda Radyosuson aylarda geliflen süreçlerdeki etkisi göz ard edilemez. 5 Musevi, Mir Hüseyin Şubat 10 Sayı: YÜZYIL [75]

6 Artum Dinç letvekili, üst düzey yönetici sıfatlarıyla görev üstlenmiş, halen çeşitli nedenlerden dolayı yurtdışında bulunan düşünür ve yazar muhaliflerin, rejim karşıtı radikal güç çevreleri ve yabancı medyanın -özellikle de BBC, VOA Farsça ve ABD tarafından finanse edilen Ferda Radyosu- son aylarda gelişen süreçlerdeki etkisi göz ardı edilemez. 7 Yukarıda İran da iktidar ilişkilerini belirleyen değişkenler arasında yapılmış olan kategorik ayrımlar analitiktir. Söz konusu alanlarda tartışılan yarılma süreçleri gerçeklik dünyasında iç içe geçmiş ilişkiler ağı kapsamında bütünlüğe sahip sistematik mekanizmalarla çalışmakta oldukları gerçeğinden yola çıkarak; İran da iktidar ilişkilerini tüm alanlarda etkileyecek güce sahip bir sorunun varlığından söz edilebilir. Devrimci cephe içinden bazı kişi ve grupların, Devrimin olayları içinde yetişmiş ve kurucu kadrolarından olan kişilere velayete fakih karşıtı, Devrim Lideri muhalifi, liberal, kapitalist, tutucu, şiddet yanlısı, farklı düşünen vs. gibi sıfatların yakıştırılması hoş olmayan iç yarılmaların sonucudur. Bu durum sistem içi görüş ayrılıklarından kaynaklanan potansiyel yarılma güçlerinin etkinleştiğinin dışa vurumu olarak yorumlanabilir. Sorunun çözümü ve sistem içi dengenin kurulmasını sağlayacak mekanizmaların seçimi ve uygulanması mevcut yarılmaların bitişme ya da kırılma noktalarına doğru yöneleceğini doğrudan etkileyecektir. Gelinen son nokta Haziran 2009 da cumhurbaşkanlığı seçim sonuçlarının açıklanmasından sonra özellikle Tahran da baş gösteren geniş çaplı kanlı sokak protestoları, tutuklamalar ve hükümet yanlısı devrim muhafızları, Besiç ve güvenlik güçlerinin protestoculara karşı orantısız güç kullanmaları ardından; muhalif lider Musevi, 01 Ocak 2010 da yayımladığı 17. bildirisinde, mevcut koşullarda gerginliğin tırmandırılmaması ve düğümün çözülmesi amacıyla beş maddede özetlediği bazı somut adımların atılmasını yetkili devlet organlarından talep etmiştir. Musevi açıklanmış seçim sonuçlarının iptali ve yeniden seçime gidilmesi gerektiği iddiasından vazgeçerek; 1. Hükümet, yargı ve yasama erkleri karşısında sorumluluk üstlendiğini bildirsin. Öyle ki zaaf ve yetersizliklerine karşın olağan dışı destek almadan, ülkenin başına açtığı sorunlar karşısında cevap versin. 2. Her hangi bir müdahale olmaksızın, milletin güvenini kazanacak özgür ve adil rekabeti sağlayacak saydam ve güvenilir yeni bir seçim yasasının hazırlanması. 3. Siyasi mahpusların serbest bırakılmaları ve zedelenmiş haysiyet ve şereflerinin yeniden kazandırılması. 7 [76] 21. YÜZYIL Şubat 10 Sayı: 14

7 Makale Bafll 4. Medya ve iletişim araçlarının özgürlüğü ve kapatılmış gazetelerin yeniden yayım yapmalarına izin verilmesi, iyileşme sürecinin gerekçelerindendir. 5. Anayasanın 27. maddesine bağlı kalarak halkın yasalara uygun toplanma, örgüt ve parti kurma haklarının resmiyete tanınması(4). Bildiri İran siyaset sahnesinin çeşitli aktörleri tarafından farklı tepki ve yorumlara maruz kaldı. Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde adaylığını ortaya koymuş ve açıklanan seçim sonuçlarına itirazını bildirmiş eski Devrim Muhafızları başkanı ve Rejimin Yararını Teşhis Konseyi nin sekreteri M. Rızayı ve devrimin ilk cumhurbaşkanı Banisadr Musevi nin geri adım attığını düşünmekte; birincisi milli barışı sağlamak için olumlu bir fırsatın oluştuğunu, ikincisi ise haktan ödünç verildiği kanaatindedir. Genel olarak iç muhalif güçler bildiride ortaya atılmış somut taleplerin, çözüm için en temel ve ortak sorunlar etrafında bir siyasi platformun oluşabileceğini belirtmişler. Bildiri, iktidarda olan radikal muhafazakar güçleri temsil eden kişi ve gruplar tarafından hem daha sert ve hem de ılımlı tepkiler almıştır. Son günlerde doğruluğu kanıtlanmamış bazı çevrelerce ileri sürülmüş iddialar, söz konusu bildirinin yayınlanmasından sonra taraflar arasında gizli müzakerelerin başlatıldığı haberi yayılmaktadır. Sonuç veya Yeşil Hareket in geleceği Devrimci cephe içinden baz kifli ve gruplar n, Devrimin olaylar içinde yetiflmifl ve kurucu kadrolar ndan olan kiflilere velayete fakih karfl t, Devrim Lideri muhalifi, liberal, kapitalist, tutucu, fliddet yanl s, farkl düflünen vs. gibi s fatlar n yak flt r lmas hofl olmayan iç yar lmalar n sonucudur. Bu durum sistem içi görüfl ayr l klar ndan kaynaklanan potansiyel yar lma güçlerinin etkinleflti inin d fla vurumu olarak yorumlanabilir. Son aylarda baş gösteren bütün muhalif eylemlere karşın, İran da ideolojik ve söylemsel çerçevesi belirginleşmiş, güçlü sosyal-ekonomik destek ve siyasal programa sahip bir muhalif güç oluşumundan bahsetmek yanıltıcı olur. Bu tip protesto eylemlerinin, örgütlenmiş toplumsal hareketlerden ziyade spontane ya da durumsal kitle eylemlerine çok daha benzediği söylenebilir. Ayrıca sistemin siyasal ve hukuksal yapısı muhalif güçlere yaşam alanı tanımamaktadır. Anayasada siyasi parti kurmaya izin veren maddeler muğlâklığını sürdürmekte ve çok partili demokratik yönetim biçimi ile bağdaşmamaktadır. Rejimin 31 yıl hayatı boyunca karşılaştığı en büyük ve ciddi sorun olarak yeşil hareketin geleceği; başat güç çevrelerinin aşırı şiddet uygulayabilecekleri ihtimali korkusu altında, idam, sürgün, işkence, sabotaj, işten atmalar vs. gibi ağır cezalara tabi tutulmalar, sokağa çıkıp itiraz etmeyi muharip sayacak ye- Şubat 10 Sayı: YÜZYIL [77]

8 Artum Dinç ni yasal düzenlemelerin yapılıp uygulanması sonucu katılımcı ve sempatizanlarının azalacağı varsayılmaktadır. Yeşil hareketin, yeşil kalması için umudu, şiddete başvurmadan yürüteceği sivil ve medeni direniş yoluyla küresel desteği kazanmakta olsa gerek E. Genci, yeşil hareketinin geleceğini; iktidarı elinde bulunduran güçlerin en üst düzeyde karar alma merkezlerinin işleme biçimi, protesto eylemlerini ve muhalif güçleri bastırma gücünü kullanabilme oranı, sürecin akışını iktidarın mı, muhalefetin mi kurguladığı oyun biçiminin belirleyeceği, muhalefetin kitlesel etkin gücü, muhalif gücün genişleyerek yayılma oranı ve muhalif hareketin baş aktörlerinin tutum ve davranış biçimlerine bağlamaktadır. 8 Sonuç olarak İran da belirsizlik sürmektedir. 21. YÜZYIL 8 Genci, Ekber.(2009) Furupaşiye rejim ya furupaşiye conbeş?! (Teammoli piramune strateji ve taktikha) [78] 21. YÜZYIL Şubat 10 Sayı: 14