2. ÜNİTE BULAŞICI HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL İLKELER

Transkript

1 2. ÜNİTE BULAŞICI HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL İLKELER Bulaşıcı hastalıkların önemini ve tedavi yöntemlerini kavramak için hastalık, enfeksiyon, hastalık etkeni, kuluçka süresi bulaşma süresi, salgın hastalık, bulaşıcı hastalık zinciri ve bulaşma yolu gibi kavramların ne olduğunu öğrenmek gerekmektedir. Çocukluk çağında birçok ciddi hastalığın nedenleri aracında genetik predispozisyon (yatkınlık) rol oynar mı? Sizce bağzı bölgelerde hastalıklar neden diğer bölgelere göre daha yaygın görülür? Sizce gözle görülemeyecek kadar küçük canlılar(bakteriler, virüsler, mantarlar, mikroorganizmalar) nasıl oluyor da insanlarda hastalıklara hatta ölümlere sebep olabiliyor?

2 Bu ünitenin sonunda: I. Hastalık Sebepleri NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Hastalıklarda bedensel sebeplerin neler olduğunu kavrayabilecek, 2. Bir insanın sağlığı, görünümü, kişiliği ve yetenekleri, genetik yapısı ve içerisinde yer aldığı çevresiyle etkileşimli olduğunu bilecek, 3. Vücuttaki hormonların salgılanışının bozukluğunun hastalıklara sebep olduğunu kavrayabilecek, II. Bulaşıcı Hastalıklarla ilgili Genel Kavramlar 4. Birlikte yaşadığımız mikroskobik canlıların insanlarda hastalıklara sebep olduğunu görecek, III. Bulaşıcı Hastalıklardan Korunma Yolu 5. Bulaşıcı hastalıklardan korunurken hastalığın kaynağı doğru tespit edilerek kaynağa yönelik alınan önlemler hastalıkların önüne geçilebileceğini bilecek, 6. Hastanın bulaştırma süresince sağlam kişilerle temasını önlemenin hastalıkların önüne geçilebileceği bileceks, IV. Evde Hasta Bakımı 7. Vücut ısısını ölçmek için hangi tekniklerin kullanıldığını bilecek, 8. Yaş guruplarına göre nabız hızlarını kavrayacak, V. Önemli hastalık Kavramı VI. Ülkemizde Görülen Önemli Bulaşıcı Hastalıklar 9. Bulaşıcı hastalıkların hangi yolla insana bulaştığını öğrenecek, 10. Çocukluk çağı hastalıklarının hangileri olduğunu öğrenecek, 11. Kızamık hastalığının belirtilerini öğrenecek, 12. Kızamıkçık hastalığının belirtilerini öğrenecek, 13. Suçiçeği hastalığının belirtilerini öğrenecek, 14. Boğmaca hastalığının belirtilerini öğrenecek, 15. Difteri hastalığının belirtilerini öğrenecek, 16 Kızıl hastalığının belirtilerini öğrenecek, 17. Çocuk Felci hastalığının belirtilerini öğrenecek, 18. Üst solunun yolu hastalıklarının neden önemli olduğunu bilecek, 50

3 19. Hepatit hastalığını ve çeşitlerini öğrenecek, 20. Zatürre hastalığının belirtilerini öğrenecek, 21. İshalde su kaybı ve karın ağrısının nasıl oluştuğunu öğrenecek, 22. Sıtma hastalığından korunma yollarını öğrenecek, 23. Hangi hayvanların ısırıklarının kuduza neden olduğunu öğrenecek, 24. Cinsel yolla bulaşan hastalıkları ve korunma yollarını öğreneceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR Kalıtsal hastalıklar Metabolik Hormonal Enfeksiyon Kuluçka Süresi Bulaşma Süresi Endemik Hastalık Pandemi Bakteriler Virüsler Parazitler Vektörlerle Bulaşma Tecrit Aktif Bağışıklık HIV AIDS 51

4 2.1 HASTALIK SEBEPLERİ Hastalık birçok nedene bağlı olarak ortaya çıkabilir. Neden ne olursa olsun hastalıkla birlikte kişinin sağlığı bozulur. Hastalıklardan korunmak erken tanı ve doğru tedaviyle mümkündür. Hastalıkların Bedensel ve çevresel olmak üzere iki nedeni vardır Bedensel Sebepler Bedensel nedenler; gen, hormon ve metabolik kaynaklı olabilir. Bazı bünyesel nedenler bazı hastalıklara daha büyük oranda yakalanmaya yol açabilmektedir. Bunlar insan iç ortamı ile ilişkili bir durumdur. İnsan dış çevrenin etkilerine genetik yapısı ile cevap vermektedir. Bedensel sebepler kalıtsal, hormonal ve metabolik kökenli olmak üzere 3 çeşittir Kalıtsal Hastalıklar Bir insanın sağlığı, görünümü, kişiliği ve yetenekleri, genetik yapısı ve içerisinde yer aldığı çevresinin etkileşimi ile belirlenir. Genler ailemizden bize geçen özellikleri taşıyan ve kromozomlar üzerine yerleşmiş, DNA dizininden oluşan en küçük yapı taşlarıdır. Kişinin genleri onun potansiyelini oluşturmakta, çevresi ise bu potansiyeli sınırlamada veya ortaya çıkarmada yardımcı olmaktadır. Örneğin bazı ilaçların kullanımı, enfeksiyonlar, beslenme bozukluğu veya sosyo-ekonomik yoksunluk kişinin genetik potansiyeline göre farklı sonuçlar ortaya çıkarır. Çocukluk çağında birçok ciddi hastalığın nedenleri aracında genetik predispozisyon (yatkınlık) rol oynar. Bu hastalıkların bir bölümü prenatal tanı ya da genetik danışma yöntemleri ile önlenebilmektedir, çok daha az bir bölümü de erken tanı konulduğunda tedavi edilebilmektedir Hormonal Hastalıklar Vücuttaki hormonların salgılanışının bozukluğuna bağlı ortaya çıkan hastalıklardır. Örneğin: Hipofiz, tiroit, paratiroit, böbrek üstü bezi, yumurtalık ve testis gibi bezlerden salgılanan hormon miktarının az ya da çok olmasıyla oluşan hastalıklardır. Bunların sonucunda diyabet, obozite, guatr, polikistik over hastalığı vb. rahatsızlıklarla karşılaşmak mümkündür Metabolik Hastalıklar Metabolik hastalıklar protein, karbohidrat ve yağ asitlerinin sentezi ya da katabolizması ile ilgili olaylar sonucu gelişen patolojik tablolardır. Metabolik hastalıklar tek tek düşünüldüklerinde nadirdir, ancak çok çeşitli oldukları düşünülürse toplam- 52

5 da daha sık akla gelmesi gerekir. SAĞLIK BİLGİSİ 2 Çoğu otozomal resesif kalıtılan bu hastalıklar akraba evliliğinin sık olduğu ülkemizde daha da sık akla gelmelidir Çevresel Sebepler Resim 02.01: İçme ve kullanma suyu kirlenmiş ve mikroplu bir bölgede mide-barsak sistemi bulaşıcı hastalıklarını önlemek imkânsızdır Bir bölgede ya da ülkede bozulan olumsuz çevre koşulları düzeltilmedikçe insan sağlığının korunması güçtür. İçme ve kullanma suyu kirlenmiş ve mikroplu bir bölgede mide-barsak sistemi bulaşıcı hastalıklarını önlemek imkânsızdır (örneğin bulaşıcı sarılık, tifo, yaz ishalleri vb.). Öte yandan yine olumsuz çevre şartları düzeltilmedikçe topluma götürülen sağlık hizmetleri sınırlı kalmaktadır. Gerek ülkenin ekonomik kaybı, gerek insanların işgücü ve zaman kaybı, gerekse sağlık kurumu ve personelin boş yere meşguliyeti göz önüne alındığında, Koruyucu Hekimlik Uygulaması ve Çevre Sağlığı hizmetlerinin rasyonel bir biçimde yürütülmesi daha çok önem kazanmaktadır. Kirlenmiş içme suyu ne gibi hastalıklara sebep olur? Çocuklar çevresel toksik maddelere çok duyarlıdırlar duyarlılık şu faktörlere bağlanmıştır; Kilo başına çocukların tükettikleri su miktarı, aldıkları yiyecek ve soludukları hava çok daha fazladır. Örneğin çocuklar ilk 6 ayda yetişkinlere oranla kilo başına 7 kat fazla su içmektedirler. 1-5 yaş arasındaki çocuklar ortalama bir yetişkine oranla kilo başına 3-4 kat fazla yemek yemektedirler. Ayrıca çocukların değişik yemek tercihleri vardır. Örneğin ortalama bir yaşındaki çocuklar elma suyunu yetişkinlerden 21 kat fazla, üzüm suyunu ise 11 kat fazla içerler. 2-7 kat üzüm, muz, armut ve havuç yerler. Dinlenme sırasında soludukları hava yetişkinlerin 2 katıdır. Çocuklar neden çevresel toksik maddelere karşı aşırı duyarlıdır? 53

6 Çocukların iki değişik davranış özellikleri de çevresel kirleticilere maruziyetlerini artırmaktadır. Bunlardan birisi ellerini ve/veya ellerindeki cisimleri ağızlarına çok fazla götürmeleridir. Bu, toz ya da toprak içindeki toksik maddelerin sindirimini artırmaktadır. Bir diğeri de toprağa ya da yere yakın oynamalarıdır. Bir çocuğun çoğu toksinleri metabolize etmesi, detoksifiye etmesi ya da vücuttan atması yetişkine oranla daha zordur. Genellikle çevresel toksik maddelere daha hassastırlar. Çocukların organlarının çoğu, gebelikte ve ekstrauterin dönemin ilk aylarında ve ilk yıllarında çok hızlı büyüyüp gelişmektedir. Bu dönemde özellikle sinir sistemi, akciğerler, immün sistem ve üreme organları çevresel toksik maddelerin ortaya çıkardığı hasara çok kolay adapte olamazlar. Eğer beyinde gelişen hücreler, immün sistem veya üreme organları bu tür nörotoksik maddeler tarafından etkilenirse ya da endokrin sistemin gelişimini etkileyen maddelerle etkilenirse, bu fonksiyon bozukluğu sürekli ya da tersinmez olur. Hasar gören organa bağlı olarak zekâ kaybı, immün fonksiyon bozukluğu ya da üreme sisteminde bozukluk ortaya çıkabilir. 2.2 BULAŞICI HASTALIKLARDA GENEL KAVRAMLAR Bulaşıcı hastalıkların önemini ve tedavi yöntemlerini kavramak için hastalık, enfeksiyon, hastalık etkeni, kuluçka süresi bulaşma süresi, salgın hastalık, bulaşıcı hastalık zinciri ve bulaşma yolu gibi kavramların ne olduğunu öğrenmek gerekmektedir. Şimdi bu kavramları göreceksiniz Hastalık ve Enfeksiyon Enfeksiyon hastalıkları dünyada yaygın olan bir hastalık grubudur. Bazı coğrafik bölgelerde bazı enfeksiyon hastalıklarının yaygın olduğunu, bir çok ülkelerde yaşanan bölgesel salgınlar, hatta birden fazla kıtaya yapılan pandemiler yaşanmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dünyadaki toplam ölümlerin yaklaşık üçte birinin enfeksiyon hastalıklarından olduğu hesaplanmaktadır, yaklaşık 40 milyon insanın HIV ile enfekte olduğunu ve bu güne kadar 25 milyon insanın HIV enfeksiyonundan hayatın kaybettiğini belirtmektedir Enfeksiyon hastalığı; mikroorganizmaların insan organizmasına girerek oluşturdukları birçok enflamatuvar reaksiyon sonucu ortaya çıkan klinik tablo olarak tanımlanabilir. Enfeksiyon oluşumunda enfeksiyon etkeni, yani mikroorganizma, duyarlı konak ve enfeksiyonun bulaşımı için uygun koşulların olması gereklidir. Enfeksiyon oluşumunu belirleyen en önemli faktörler, mikroorganizmanın virülansı, organizmaya giren miktarı (enfeksiyon dozu) ve konağın duyarlılığı (konağın bağışıklık durumu)dır. Enfeksiyon etkenleri; doğada ve konakta çoğalabilen, yerleştiği konakta enflamatuvar yanıtın oluşmasına neden olan küçük canlılardır. Enfeksiyon etkenlerinin 54

7 çoğunu mikroorganizmalar oluşturur. Bu tarife uymayan, prionlar gibi bazı enfeksiyon etkenleri de vardır. Prionlar enfeksiyon etkeni olmalarına rağmen klasik mikroorganizma grubuna sokulamamaktadır. Enfeksiyon: enfeksiyon etkenin organizmaya girerek, konak-mikroorganizma etkileşimi sonucu ortaya çıkan bir dizi reaksiyonu kapsamaktadır. Hastalık etkenleri hangi yolla vücuda girer? Hastalık Etkeni Hastalık etkeni, vücuda girerek hastalığın oluşmasına neden olan mikroorganizmalardır. Bulaşıcı hastalıklarda başlıca etken olan mikroorganizmalar bakteriler, virüsler, mantarlar ve parazitlerdir. Resim 02.02: Bulaşıcı hastalıklarda başlıca etken olan mikroorganizmalar bakteriler, virüsler, mantarlar ve parazitlerdir. Bu hastalık etkenleri solunum yolu, sindirim sistemi, yaralar vb. yollarla vücuda girer. Hastalık etkeni vücuda girer girmez vücudu savunan hücrelerle savaşmaya başlar. Hastalık etkenlerin bir kısmı yok edilirken bir kısmı da üremeye devam ederek enfeksiyona, daha sonra da hastalığa neden olur Kuluçka Süresi Bir bulaşıcı hastalık etkeninin vücuda girmesiyle hastalığın ortaya çıkmasına kadar geçen süreye Kuluçka süresi denir. Başka bir anlatımla, bir bulaşma olayıyla bulaşıcı hastalığın belirmesi arasında geçen süreye kuluçka süresi denir. Kuluçka süresi bulaşan mikroorganizmanın cinsine, miktarına ve bulaştığı yere göre değişir. Çiçek hastalığına yol açan virüsün kuluçka süresi 7-17 gün kadarken kızamıkçığa neden olan virüsün kuluçka süresi yaklaşık gündür. Bir bulaşıcı hastalığın kuluçka devrini yaşayan kişi henüz hastalanmadığı için sağlıklı bir insan gibi her yere girip çıkar. Bu durumdaki bir kimse taşıdığı mikroorganizmayı başkalarına bulaştırır. Bu gibi durumlarda kişi iyileştikten sonra da mikrobu taşır ve başkalarına bulaştırmayı sürdürür. Örneğin boğaz difterisinde hastaların yaklaşık % 10 unda hastalığı izleyen iki ay boyunca böyle bir durum görülmektedir. Böyle kişilere (portör) taşıyıcı adı verilir. 55

8 Kuluçka süresi ne demektir? Bulaşma Süresi Enfeksiyon etkeninin enfekte olmuş canlıdan (konakçıdan) bir diğerine bulaşabilme süresine bulaşma süresi denir. Enfekte olan her birey sağlam olanlar için hastalık kaynağı olabilir. Bulaşma süresi de, kuluçka süresi gibi her hastalık için farklıdır. Hastalığın yaygınlaşmaması için bulaşma süresince hasta olan kişinin sağlam olan kişilerle temasta bulunmaması gerekmektedir. Diğer bir ifadeyle bulaşma süresi boyunca hastalık ziyareti yapılmaması gerekmektedir Salgın Hastalık Salgın(EPİDEMİ): Bir toplumda ya da bölgede belirli bir hastalığın, içinde bulunulan mevsim ya da ayda normalde beklenen sayıdan daha fazla sayıdaki kişide görülmesi. Salgına karar verebilmek için geçmiş yıllarda aynı bölgede, aynı özellikteki toplumda ve aynı mevsimde görülmüş olan hasta sayısını bilmek gerekir. Ancak, o bölgede söz konusu olan hastalık uzun yıllardır görülmemiş ise (Çiçek gibi.) bir tek vakanın görülmesi bile salgın olarak değerlendirilir. Endemik Hastalık: Belli bir bölgede her yıl yaklaşık olarak aynı sayıda kişide görülen hastalık. Bu hastalık bulaşıcı bir hastalık olabileceği gibi olmayabilir de. Örneğin, kolera Ganj Bölgesinde, guatr Karadeniz Bölgesinde endemik olarak görülür. Hiper Endemik Hastalık: Bir bölgede her yıl aynı, fakat sürekli ve fazla sayıda kişide görülen hastalık. Bu hastalık bulaşıcı bir hastalık olabileceği gibi olmayabilir de. Pandemi: Birkaç ülkeyi etkisi altına alan büyük salgın. Salgın hastalıklara örnek verebilir misiniz? Bulaşıcı Hastalık Bulaşıcı hastalıklar, sık ve yaygın görüldüğü, ölümlere, başka hastalıklara ya da sakatlıklara yol açtığı, iş gücü ve maddi kayıplara sebep olduğu için son derece önemlidir. Bulaşıcı hastalık etkenleri nelerdir? 56

9 Gerekli önlemlerin alınması ve aşılama yapılması ile bulaşıcı hastalıkların çoğundan korunmak mümkündür. Bulaşıcı Hastalık: Bir hastalığın, insandan insana ya da hayvandan insana herhangi bir yolla bulaşma niteliği taşımasıdır. Bulaşıcı Hastalık Etkenleri: Bakteriler: Normal mikroskopla görülebilen, çoğunlukla antibiyotiklerle öldürülebilen, virüslere göre daha büyük olan canlılardır. Virüsler: Normal mikroskopla görülmeyen, antibiyotik denilen ilaçlarla öldürülemeyen, sadece canlı ortamlarda üreyebilen ve diğer mikroplardan çok daha küçük olan canlılardır. Parazitler: Mikrop kadar küçük tek hücreli canlılar olabildiği gibi (sıtma etkeni), bağırsak solucanı, kıl kurdu ve tenya (abdestbozan) gibi gözle de görülebilen canlılardır. Vaka: Bir çocuklu aile iki odalı bir evde yaşamaktadır. Su ihtiyacını çeşmeden ve zaman zaman da bahçedeki kuyudan karşılamaktadır. İki gündür su kesiktir. Anne bulaşıkları, pazardan aldığı meyve ve sebzeleri kuyudan aldığı su ile yıkamaktadır. Bir gece çocuğunun kusarak uyandığını ve ağladığını görmüştür. Çocuğun ateşli olduğu ve fışkırır tarzda kaka yaptığı dikkatini çekmiştir. Taksi şoförü olan kocasını hemen uyandırıp, çocuğu hastaneye götürmüşlerdir. Tartışma Soruları 1. Bu çocuk neden hastalanmış olabilir? 2. Çocuğun bu hastalığa yakalanmaması için anne nelere dikkat etmeliydi? Bulaşıcı Hastalık Etkenlerinin Genel Özellikleri * Mikroplar uygun ısı, nem ve besin ortamı gibi koşulların varlığında çoğalarak sayıları hızla artar. * Mikropların bir kısmı insanlarda, bir kısmı ise hem insan hem de hayvanlarda hastalık oluşturabilir. * Bazı mikropların kendisi hastalık oluştururken (kolera, grip virüsü, amip vb.) bazıları da salgıladıkları zehirli maddeler ile hastalık (tetanos, botilinum vb.) oluşturabilir. * Bazı mikroplar, giriş yerinde yerel (lokal) enfeksiyon oluştururken bazıları genel hastalık oluşturabilir. 57

10 * Bazı mikroplar, vücuda girdikten sonra bazı organ ve dokuları tercih ederek hastalık oluşturur (hepatit virüsleri, karaciğere; menenjit yapan mikroplar, beyin zarlarına yerleşirler). * Mikropların bazıları insandan insana bulaşırken (hepatit virüsleri, grip virüsleri vb.) bazıları bulaşmaz (tetanos, brusella vb.). * Bazı mikroplar, salgın oluşturabilirken (kolera, tifo, grip, bulaşıcı menenjit, hepatit A vb.) bazıları oluşturmaz (tetanos vb.) Biraz önce yukarıda söz konusu edilen çocuğun rahatsızlığı su ve besinlerle bulaşan hastalıklara bir örnektir Bulaşma Yolu Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojinde ve kontrolünde en önemli noktalardan biri de bulaşma yoludur. Bulaşma iki türlü olur: Doğrudan Bulaşma: Hiçbir ara bulaşma yolu olmadan etkenin kaynaktan konağa geçmesidir. Cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve öksürük ile havaya geçen mikroorganizmaların vücuda girmesi birer doğrudan bulaşmaya örnektir. Ayrıca toprak veya bitkilerde bulunan mantar, bakteri sporları veya kancalı kurt gibi çeşitli parazitler doğrudan temas ile de bulaşma olabilir. Dolaylı Bulaşma: Araçlarla Bulaşma: Kullanılan eşya, oyuncaklar, cerrahi aletler, kontamine gıdalar, su veya intravenöz(damar yolu) verilen sıvılar gibi canlı olmayan cisimlerle olan bulaşmadır. Vektörlerle Bulaşma: Vektör etkeni mekanik ya da biyolojik olarak taşıyarak olan bulaşmadır. Mekanik taşımada etkende herhangi bir değişiklik olmaz. Biyolojik taşımada ise vektörler aracılığı ile etken konakçıya ulaşmadan önce bir değişime uğrar, bunun için bir süre geçmesi gerekir. Hava ile Bulaşma: Damlacık çekirdeği ile olan bulaşmadır. Mikroorganizmalar tek bir yolla bulaşabildiği gibi, birden fazla yolla da bulaşabilir. Hepatit B, AİDS gibi hastalıklar hem doğrudan temas ile ve hem de bazı araçlarla bulaşabilmektedir. Hastalıkların bulaşma yolları nelerdir? 2.3 BULAŞICI HASTALIKLARDAN KORUNMA YOLU Bulaşma yoluna göre değişmekle beraber bulaşıcı hastalıklardan genel korunma yolları şunlardır: 58

11 * Eller yemekten önce ve sonra, tuvaletten önce ve sonra, dışarıdan eve gelince sabun ve bol su ile saniye iyice yıkanmalı, * Kişisel temizliğe özen gösterilmeli, * Öksürürken, aksırırken ağız kapatılmalı, * Yerlere tükürülmemeli, * Kâğıt mendil ya da kâğıt havlu kullanmaya özen gösterilmeli, * İçme ve kullanma suyu ihtiyacı, şebeke suyundan karşılanmalı; şüpheli durumlarda içme suları kaynatılmalı, * Çiğ yenen meyve ve sebzeler, akan su (musluk) altında iyice yıkandıktan sonra tüketilmeli, * Gıdalar, olabildiğince taze tüketilmeli ve buzdolabında saklanmalı, * Pastörize edilmiş ya da UHT yöntemi ile paketlenmiş uzun ömürlü sütler tüketilmeli, çiğ süt tüketilecekse, kaymak tuttuktan sonra karıştırılarak 5-7 dakika kaynatılmalı; daha sonra olabildiğince kısa sürede soğutulmalı, * Et ve yumurtalar iyice pişirilmeli, * Taze peynir tüketilmemeli, peynir yapıldıktan sonra en az üç ay tuzlu suda bekletilmeli, * Aşı ile korunulabilen hastalıklara karşı aşı yaptırılmalıdır Resim 02.03: Aksırma sırasında binlerce damlacık ortama yayılır. Öksürürken, aksırırken neden ağzımızı kapatmalıyız? Kaynağa Yönelik Önlemler Kaynak bilindiği gibi hastalık etkenini taşıyan canlı ve cansız varlıklardır. Bulaşıcı hastalıklardan korunurken hastalığın kaynağı doğru tespit edilerek kaynağa yönelik önlemler alınmaktadır. Kızamık hastalığının kaynağı insandır. Hastalığın erken teşhis edilmesi ya da hasta kişinin diğerleriyle temasının kesilmesi suretiyle diğer insanlara hastalığın bulaşması önlenmiş olur. Dizanteride bulaşıcı bir hastalık olup bulaşma yollarından biride sudur. Bu hastalığın yayılmasının önlenmesi için şehir su depolarındaki suların arıtılarak halka dağıtımının yapılması alınacak önlemlerden biridir. 59

12 * Kesin tanı koymak * İhbar (İhbarı zorunlu Hst.bildirim) yapmak. * Hastaların tedavi edilmesi * Portörleri saptama ve tedavi etme * Filiasyon arama (hastalığın ilk çıkış noktasını bulma) * Enfeksiyon zoonoz ise gerekli önlem alma * Hastaların eğitimi * Enfeksiyon kaynağı cansız araç ise yok etme:(dezenfeksiyon-klorlama) Bulaşma Yollarına Yönelik Önlemler * Hastaları ayırma-tecrit-karantina-tıbbi gözlem Tecrit(Ayrım): Hastanın bulaştırma süresince sağlam kişilerle temasını önleme. Gözlem: Kuluçka dönemi süresince izlemeye almak. Karantina: Bulaşıcı hastalık etkeni ile karşılaştığı düşünülen insan veya hayvanın kuluçka dönemi boyunca başkaları ile temasını önlemek. * Dezenfekte etmek: Enfeksiyon etkeninin organizma dışında da yok etmek. Fizik ya da kimyasal yöntemlerle yapılır. * Vektör Kontrolü: Sıtma,(Anofel). Laişmanya (tatarcık) * Hayvanların kontrolü: Bulaşıcı olan hastalık zoonos ise hastalığın yayılmasını önlemek için hayvanlar veteriner tarafından muayene ettirilir. * Pastörizasyon, Kaynatma, pişirme: süt, çiğ et, fiziki çevre koşulları olumlu hale getirilmeli, düzeltilmeli, çöpler kaldırılmalı. Bazı hastalıklarda hastalar neden tecrit edilmelidir? Sağlam Kişiye Yönelik Önlemler Bulaşıcı hastalıkların yayılmasında üçüncü etken sağlam kişilerdir. Sağlam kişinin hastalıklardan korunması için alınacak önlemler; bağışıklama (aşılama), ilaçla koruma, erken tanı, beslenme, aile planlaması, kişisel temizlik ve sağlık eğitimiyle ilgili bilgi vermekten oluşmaktadır. Bağışıklama diğer ifadeyle aşılama sağlam kişiyi hastalıklardan korumanın en iyi yoludur. * İmmünizasyon: Aktif olarak= Aşı, pasif olarak= Serum * Dengeli ve yeterli beslenme * Kemoproflaksi: sağlamlara ilaç verme 60

13 * Sağlıklı evlerde oturma:(vektör, hava, ışık yönünden). * Temiz içme ve kullanma suyun temini * Sağlamların eğitimi * Ekonomik düzeyin düzeltilmesi Resim 02.04: Aşılar aktif bağışıklık sağlar Aşılar nasıl aktif bağışıklık sağlar düşününüz! 2.4 EVDE HASTA BAKIMI Bireylere kendi yerleşim alanlarında sağlık hizmeti sağlayan, sağlık bakım sunum sisteminin geniş ve bütüncül bir parçasıdır. Diyabet ve benzeri kronik hastalıkların izlem ve tedavisi, terminal dönem sorunları, fizik tedavi ve rehabilitasyon, ilaç uygulamaları, tıbbi beslenme tedavisi ve olası sağlık sorunlarına yönelik hizmet sunan bir sistemdir. Evde hasta bakımının amacı; Sağlığın olabildiğince tekrar kazanılması, geliştirilmesi, sürdürülmesi olası komplikasyonların en aza indirilmesi, sonuçta her bireyin sonu olan; rahat bir ölümü sağlamaktır. Sistem sadece evde bakımla sınırlı değildir: Resim 02.05: Sağlık Bakanlığı evde bakım hizmetlerini sunmaktadır Ev, hastane ve sosyal hizmetler kurumu arasındaki bağlantıyı sağlamak önemlidir İlaç Kullanımı Yaşlıların hastane ortamında uzun dönem bakılmasının ülkelere getirdiği maddi yük, günümüzde hızla artan nüfus, kişi başına düşen hastane yatak sayısın- 61

14 da azalma, hastada hastaneye yatış ile ilgili birçok fiziksel (hastane enfeksiyonlarına maruz kalma), psikolojik ve sosyal sorunların eklenmesine neden olabilmektedir. Bu durum da uzun süreli hastane bakımı aile ve ülke bütçesine yük getirmektedir. Diğer taraftan teknolojinin gelişmesi ile birlikte pek çok sağlık hizmeti ev ortamında da verilebilmektedir. Bunların ötesinde yaşlıların çok büyük bir bölümü kendi ev ortamında kalmayı tercih etmektedirler. Tüm bu faktörler yaşlıların ev ortamında bakımını gündeme getirmiştir. Doz ve doz aralığı ilacın dozajının iki temel öğesidir. Bu iki öğe, ilacın hekim tarafından değiştirilebilen ve hastanın durumuna göre ayarlanması gereken özelliklerdir. İlacın bir kez de verilen miktarına doz denir. Doz aralığı; dozlar arasındaki zaman süresidir. Günlük doz; bir gün boyunca verilmesi tavsiye edilen miktardır. İlacın dozu, vücuda değişik şekillerde verilebilir. İlaçlar; ağız, inhalasyon, mukoz, membran, deri ve enjeksiyonla olmak üzere beş yolla verilebilir Hasta Odası Bir hastanın her zaman karamsar olduğu gerçektir. Hasta, canının tehlikede olduğu duygusuna kolaylıkla kapılabilir. Korku, hastayı hiç yalnız bırakmaz. Doktorun bulgusu ne olacak? Muayene sırasında canım yanacak mı? Acaba, bu hastalığı atlatabilecek miyim? Gibi sorular daima hastanın kafasını kurcalayıp durur. Korku ve umutsuzluk hastanın direncini yitiren başlıca faktörlerdir. Bu nedenle hastalar, doktor ve bakıcıların yüzündeki ifadelerden anlam çıkarmaya çalışırlar. Doktor, hastaya güven ve umut verici, iyimser bir tutum içinde bulunmalı, umutsuz bir hastanın bile iyileşebileceğinden umut kesmemelidir. Çünkü hiç beklenmedik bir şekilde hastalık seyri değişebilir. Bütün bu sayılan nedenlerden ötürü, hastanın morali yüksek tutulmalı, hastaya güven verilmeli ve hasta manevi yönden desteklenmelidir. İçeresinde hasta varken bir yatağın yapılması boş bir yatağın yapılmasından pek farklı değildir. Yalnız hastalar için bazı tedbirler almak lâzımdır. Lüzumlu olan her şeyi hazırladıktan sonra, battaniyeden başka hastanın üzerindeki bütün örtüler kaldırılır. Battaniye daima hastanın üzerinde kalmalıdır. Hastanın geceliği veya pijaması battaniyenin altından çıkarılır ve iyice silkelenir yahut değiştirmek için başkası hazırlanır. Yatık kaldırılarak alttaki çarşaf, kenarlarından gevşetilir Hasta usulca yatağın diğer tarafına çekilir ve yatak çarşafı sarılarak mümkün olduğu kadar hastanın sırtının altına itilir. Sonra temiz yatak çarşafı hastanın sırtına kadar olan yere yayılır ve boş yatağın yapılışında olduğu gibi iyice düzenlenir ve yan kenarları yatağın altına sıkıca sokulur. Sonra hasta usulca temiz tarafa geçirilir ve kirli çarşafları yatağın diğer tarafından çekerek alınır. Daha sonra temiz çarşafı diğer tarafa da çekerek düzlenir ve köşeleri katlanır. Çarşafın hiçbir tarafında 62

15 kırışıklık kalmamasına dikkat edilmelidir, SAĞLIK BİLGİSİ 2 Hastaya temiz bir gecelik giydirildikten sonra da nevresim ve battaniye evvelce anlattığımız şekilde yapılır. Yastık, hastanın başı altına düzgün olarak ve hastayı rahat ettirecek şekil de konur Ateş ve Nabız Ateş: Vücudun enflamatuar savunma sistemine karşı yapılan bir etkiye cevap olarak fizyolojik cevaptan kaynaklanan vücut sıcaklığında yükselmedir. Normal vücut ısısında sirkadiyan ritim denen ve sabah erken saatlerde 36 ve öğleden sonra 37,5 C lik bir zirve arasında değişir. Egzersiz, sıkı giyinme, sıcak hava, sıcak yiyecekler ve içecekler ile vücut sıcaklığı yükselebilirken sağlıklı insanlarda uyku sırasında vücut ısısı 2 C düşebilir. Neden ateşimiz çıkar? Vücut ısısını ölçmek için birçok teknik vardır. Kulak, deri ve koltuk altı ölçümleri ateşi olduğundan az gösterebilir. En kesin ölçüm rektal termometrelerle elde edilir. Ancak rektal anatomiyi ve kas fonksiyonelliğini bozması ve çocuklar tarafından pek sevilmeyen bir yöntem olması nedeniyle günümüzde artık tercih edilmemektedir. Ateş Kademeleri Subfebril Ateş: 37,2-38 C Hafif Ateş: 38-38,5 C Orta Ateş: 38,5-39 C Yüksek Ateş: C Hiper Ateş: C (9) Nabız: Kalbin her sistolü ile kan aorta atılırken oluşan basınç, dolaşım sistemindeki arter duvarlarının genişlemesi ve kasılması ile dengelenmeye çalışılır. Arter duvarlarında aorttan başlayan bu genişleme ve kasılmalar, dalgalar hâlinde yayılarak arterlerin distal ucuna kadar ulaşır. Yüzeysel arterler palpe edildiğinde dalgalar hâlindeki bu atımlar hissedilir. Hissedilen bu atımlara nabız denir. Bir başka deyişle nabız, kalbin sol ventrikülünün sistolü ile aorta atılan kanın damar duvarına yaptığı basıncın deri üzerinde palpasyonla hissedilmesidir. Nabız kalp hızının ve ritminin göstergesidir. Nabız hızı, 1 dakikadaki kalp vuruş sayısıdır. 63

16 Efor sarf ettikten sonra nabzımız neden daha hızlı atar? Yetişkin bir insanda nabız ortalama kaç olmalıdır? Nabız Hızı: Kalbin bir dakikadaki atım sayısıdır. Yetişkinlerde istirahat hâlinde normal nabız hızı dakikada atımdır. Bebek ve çocukların nabız sayısı daha hızlı iken yaş ilerledikçe nabız sayısı azalır. Bu nedenle nabız değerlendirilirken kişinin yaşına göre nabız sayıları bilinmelidir. Yaş Nabız Hızı/ Dakika Ortalama Yenidoğan Bebek Çocuk Yetişkin Beslenme Vücudumuzu oluşturan hücrelerin düzenli ve dengeli çalışması için besin öğelerinden yani yağlar, karbonhidratlar, proteinler, vitaminler ve minerallerden yeterli miktarda almalıyız. Vücudumuzun tüm besin maddelerine ihtiyacı vardır. Tek taraflı beslenmek yani sadece protein veya karbonhidratla beslenmek yanlıştır. Dengeli beslenerek vitaminler, mineraller ve lifler gibi önemli besin maddelerinden de almış oluruz. Zihinsel faaliyetlerin gerektirdiği enerji kaynaklarının en önemlilerinden biride meyvelerdir. Beynin oksijen dışındaki tek enerjisi glikozdur. Glikoz meyvelerde hazır halde bulunur. Diğer gıdalarla alınan şeker midede yakılarak glikoza çevrilir. Bu nedenle meyveleri aç karnına yemeliyiz. Meyveler yemeklerden 30 dakika önce veya 3 saat sonra alınmalıdır. Mide doluyken alınan meyveler midede kalıp besin değeri kaybolup orada mayalanacağı için bütün sindirim sistemimizi yorar. Vücudumuzda dakikada 10 milyon hücre ölür ve bir o kadarı da yenilenir. Ortalama 100 günde (beyin ve sinir hücreleri hariç) bütün vücudumuz yenilenir. Düzensiz kötü beslenme yenileme sistemini aksatır. Cildiniz canlılığını, tazeliğini kaybeder ve en önemlisi hastalıklara açık olursunuz. Yorgunluk, çabuk yorulma, baş ağrısı olabilir. Düşünce ve hafıza sistemi bulanıklaşır. Bu nedenlerden dolayı düzenli ve sağlıklı beslenmeye dikkat etmeli ve yemek için yaşamamalı sadece yaşamak için yemeli görüşünü benimsemeliyiz. Yeterli ve dengeli beslenme neden önemlidir? 64

17 2.4.5 Tecrit SAĞLIK BİLGİSİ 2 Tecrit, hastalanan kişinin, sağlam kişilerle temasını keserek hastalığın yayılmasına engel olmak amacıyla ayrı bir odaya alınmasıdır. Vaka, evde ayrı bir odada izole edilmelidir. Hasta mümkün olduğunca bulunduğu odayı terk etmemeli, etmesi gerekiyorsa maske kullanmalıdır. Odaya giriş ve çıkışlar sınırlandırılmalıdır. Hastanın bakımından sorumlu kişiler maske kullanmalıdır Mikroptan Arındırma Mikroorganizmaların çoğunluğu zararsızdır, ancak bazıları insanları hasta eden enfeksiyonlara neden olur. Bu türden mikroorganizmalara mikroplar diyoruz. Mikroplar kelimesinin, bakteriler, sporlar, mantarlar ve virüsler de dahil olmak üzere bizi hasta edebilen birçok farklı organizma çeşidini kapsayan genel bir terim olduğunu biliyor muydunuz? En yaygın mikroplara örnekler, bulaşıcı bağırsak hastalığına ve soğuk algınlığı ve grip gibi hastalıklara yol açan mikroplardır. Onları göremezsiniz, onları hissedemezsiniz, ve onları duyamazsınız oysa ki evinizi, mikroplar dediğimiz zararlı olanları da dahil olmak üzere, milyonlarca mikroorganizmayla paylaşıyorsunuz; bunların bazıları yüzeylerde uzun süre canlı kalabilir ve inanılmaz bir hızla ürerler. Bununla birlikte, mikroorganizmalarla kuşatılmış durumda olmak son derece doğal olduğu için endişelenmenize gerek yoktur. Çoğu zararsız olduğundan, bunlarla bir arada yaşamaya devam edebilirsiniz. Mutfağınızı hijyenik bakımdan temiz tuttuğunuzdan emin olmak için çamaşır suyu bazlı bir temizleyici kullanıp aşağıdaki altın kurallara uyun: İdeal olarak pişmemiş et için ayrı, diğer gıdalar için ayrı olmak üzere, temizlikte kolaylık sağlaması bakımından kolayca çizilmeyen kesme tahtaları kullanın ve kullanım sonrasında kesme tahtalarınızı temizlediğinizden emin olun. Mikropların taşınmasını önlemek için pişmemiş ete dokunduktan hemen sonra ellerinizi iyice yıkayın. Yüzeyleri kullanım sonrasında derhal temizleyin. Kurulama bezlerini ve süngerleri kullanım sonrasında derhal yıkayın ve gece boyunca seyreltilmiş çamaşır suyunda bekletin. Daha sonra iyice kurumalarını sağlayın. Çöp tenekelerini, muslukları ve dolap kulplarını düzenli olarak temizleyin. Herkes pırıl pırıl bir banyo ister; ama temizlik yapma kısmını herkes sevmez. Sifon kolları ve musluklar gibi mikroplu bölgeler üzerine yoğunlaşın. Bütün bu bölgeleri çamaşır suyu bazlı bir temizlik spreyi ile düzenli olarak temizleyin ve evde hasta varsa fazladan dikkat gösterin. Evde mikroptan arındırma işlemini nasıl gerçekleştirebiliriz? 65

18 2.5 ÖNEMLİ HASTALIK KAVRAMI Bir toplumda en çok görülen, en çok öldüren ve en çok sakat bırakan hastalıklar önemli hastalık olarak tanımlanır. Önemli hastalıklar zamana, yaşa ve toplumlara göre farklılık gösterir. Eski zamanlarda verem önemli bir hastalık iken günümüzde AIDS oldukça tehlikeli ve önemlidir. 2.6 ÜLKEMİZDE GÖRÜLEN ÖNEMLİ BULAŞICI HASTALIKLAR Bütün bulaşıcı hastalıklar bir veya birkaç yolla insana geçebilme özelliğindedir. İnsandan insana, hayvandan insana olduğu gibi, topraktan insana da bulaşma husule gelebilir. Bulaşma şekillerinden başlıcaları şunlardır: Aksırırken, öksürürken, konuşurken ağızdan çıkan damlacıkların başkası tarafından teneffüs edilmesiyle (verem, boğmaca ve çeşitli solunum yolu hastalıkları), Doğrudan deri temasıyla ve cinsel temasla, Hastanın kullandığı çamaşır, yatak eşyası ve yiyecek eşyaları gibi malzemeler vasıtasıyla, Hayvanların insandan insana veya hayvanlardan insana hastalık taşımasıyla (Bunun en canlı örneği anofel cinsi sivrisineklerin taşıdığı sıtmadır. Çocukluk çağı hastalıkları nelerdir? Çocukluk Çağı Hastalıkları Kızamık Resim 02.06: Kızamık kulak ardından, alından ve saçlı deriden başlayan ufak pembe-kırmızı döküntülerle devam eden bir hastalıktır Kızamık hastalığı çocukluk yaş grubunda daha sık olmak üzere her yaşta görülebilen bulaşıcı bir hastalıktır. Hastalıktan korunmanın tek yolu ise aşılamadır. Hastalık, solunum yoluyla bulaşmakta, ateş, döküntü ile seyretmektedir. Beraberinde öksürük, burun akıntısı, halsizlik ve gözde kızarıklık gibi belirtiler bulunabilir. Maruziyet sonrası, belirtilerin başlamasına kadar olan inkübasyon süresi ortalama gündür (7-18 gün). Hastalık, döküntülerin ortaya çıkmasından yaklaşık 14 gün sonra sona erer. Bildirilen kızamık vakalarının yaklaşık %30 unda bir ya da daha fazla komplikasyon gelişmektedir. Bir yaş altı çocuklarda ve erişkinlerde ciddi komplikasyon riski 66

19 daha yüksektir. Gelişmekte olan ülkelerde görülen komplikasyonlar şunlardır: Pnömoni (%1-6)(zatürre), diyare (%6)(İshal), otitis media (%7-9)( Orta kulak enfeksiyonu ), körlük ve post enfeksiyöz ensefalit (1000 vakada 1), ölüm (%3-6). Kızamık hastalığı için bulaştırıcılık dönemi Kızamık hastalığı olan kişiler döküntünün başlamasından dört gün öncesine, döküntünün sona ermesinden ise dört gün sonrasına kadar bulaştırıcı kabul edilmektedir. Maruziyet sonrası, belirtilerin başlamasına kadar olan inkübasyon süresi (Hastalık etkeninin vücuda girişiyle hastalık belirtilerinin meydana çıkışı arasında patojen mikroorganizmanın vücutta gelişimi.)ortalama gündür (7-18 gün). Kızamık için Klinik Tanımlama 38 C den yüksek ateş ve makülopapüler döküntü (aralarında sağlam deri bulunan hafif kabarık pembe-kırmızı lezyonlar) ve Öksürük veya burun akıntısı veya konjunktivit(göz iltihabı) ile karakterize hastalık. Kızamık hastalığının belirtileri nelerdir? Kızamıkçık Resim 02.07: Kızamıkçıkta Deri belirtileri kızarık ya da pembe renkli deri lekeleri biçimindedir Kızamıkçık, ateş ve deri belirtileriyle seyreden virüs kaynaklı bir bulaşıcı hastalıktır. Ancak HAMİLE KADINLARDA GELİŞEN KIZAMIKÇIK, AĞIR GELİŞME ANORMALLİK- LERİNE YOL AÇARAK SAKAT ÇOCUK DO- ĞUMLARINA NEDEN OLABİLİR. Hastalığın etkeni RNA grubundan Togavirüs ailesine ait Rubivirüs adlı virüstür. Virüs üst solunum yollarından bulaşmaktadır. Bulaşmadan sonra klinik belirtilerin ortaya çıkmasına değin geçen kuluçka süresi gündür. Virüs boğazda, kanda ve dışkıda bulunabilir. Hastanın lenf bezlerinde büyüme görülür. Hastalık Önce ateş, baş ağrısı, halsizlik, konjunktivit gibi ön belirtilerle kendisini ortaya koyar. Sözünü ettiğimiz bu ön belirtilerle kendisini ortaya koyar. Sözünü ettiğimiz bu ön belirtilere erişkin hastalarda daha sık rastlanmaktadır. Çocuklardaki belirtiler deri belirtileriyle birlikte başlamaktadır. Bazı hastalarda kızamıkçık hiçbir deri belirtisi göstermeden başlar, bazılarındaysa kızamıkçığın hiçbir deri belirtisi vermeden kendisini yalnız lenf bezlerindeki büyümeyle ortaya koyduğu görülmüştür. Deri belirtileri kızarık ya da pembe renkli deri lekeleri biçi- 67

20 mindedir. Bu lekeler önce yüzde belirir. Daha sonra boyun ve gövdeye yayılırlar. Bu lekelerin bazıları deriden hafifçe kabarabilirler, 1-5 gün içinde kaybolurlar. Hamileliğin ilk 4 ayında kızamıkçığa yakalanan kadınların, henüz rahim içinde bulunan çocuklarına hastalık bulaşır. Virüsler plasentadan geçerek çocuğa ulaşır. Bu gibi durumlarda virüs, çocukta çok ciddi bozukluklara yol açar. Kızamıkçık hastalığının belirtileri nelerdir? Suçiçeği Suçiçeği ılıman iklimde yıl boyunca görülür, ancak Mart ve Mayıs ayları arasında sıklığında artış olmaktadır. Suçiçeğinin inkübasyon süresi gün (10-21) arasında değişmektedir. Bulaştırıcılık döküntülerden önceki 48 saat süresince ve döküntü kabuklanana kadar devam eder. Sağlıklı çocuklarda suçiçeği kendini sınırlayan iyi seyirli hastalıktır, ancak erişkin ve immün yetmezliği olan olgularda ciddi hastalık gelişebilmektedir. Prodromal dönemde (Hastalığın ön devresi) ateş yüksekliği, Resim 02.08: Su çiçeğinde veziküler döküntüler görülür kırgınlık, farenjit ve iştahsızlık görülür, ardından yaygın veziküler döküntü gelişir. Lezyonlar farklı evrelerde olup sıklıkla sağlıklı kişilerde 6 gün içinde kabuklanır. Suçiçeği aşısı yapılmış hastaların yaklaşık %20 sinde suçiçeği olan kişi ile temas sonrası hastalık gelişmektedir, bu durum breakthrough (ani) hastalık tanımlanmaktadır Boğmaca Önemli enfeksiyon hastalıklarının başında gelen boğmaca, daha çok yenidoğan bebeklerde ve küçük çocuklarda görülen, yüksek derecede bulaşıcı özellik taşıyan bir hastalıktır. Hastalığın etkeni; üst solunum yollarından öksürük ile saçılan partiküller yoluyla yayılır. Bakteri hızla çoğalır. 1-2 hafta süren inkübasyon periyodunun ardından hastalığa özgü klinik bulgular ortaya çıkmaya başlar. Boğmaca hastalığının belirtileri nelerdir? 68

21 Difteri SAĞLIK BİLGİSİ 2 Hipokrat zamanından beri bilinen, belki de insanlık tarihi kadar eski bir hastalık olan difteri; başta tonsiller (bademcik), farinks (Ağız ve burun boşluklarıyla gırtlak ve yemek borusu arasındaki boşluk ), larinks (Soluk borusunun üst bölümü, ümük) ve burun olmak üzere üst solunum yolları, deri ve bazen de konjuktivalar ile genital bölgede (üreme organları) yerleşim gösterebilen akut bakteriyel bir enfeksiyondur. On altıncı ve on yedin- Resim 02.09: Difteri akut bakteriyel bir enfeksiyonur ci yüzyıllarda İspanya da, on sekizinci yüzyılda New England da ve on dokuzuncu yüzyılda İngiltere, Avusturya, Almanya ve Danimarka da epidemiler (salgın hastalık) kaydedilmiştir. Difteri hastalığının belirtileri nelerdir? Kızıl Kuluçka süresi 2-5 gündür. Bulaştırıcılık belirtilerden 24 saat öncesinden, 2-3 hafta sonrasına dek devam eder. Sıklıkla 4 yaştan büyük çocuklarda görülür. Ateş, boğaz ağrısı, baş ağrısı, kırmızı dil görülür. Döküntü koltuk altı ve kasıklardan tüm vücuda yayılır. Yüzde ve alında kızarıklık, ağız çevresinde solukluk görülür. Döküntü belirtilerin ikinci günü başlar, bir hafta sürer. Kızıl hastalığının belirtileri nelerdir? Resim 02.10: Kızıl hastalığında kırmızı dil görülür Çocuk Felci Çocuk Felci etkeni virüs olan bir hastalıktır. Virüs vücuda ağız yoluyla girer. Genellikle ciddi bir hastalığa neden olmaz. Bazen felce (kolunu veya bacağını oynata- 69

22 maz) ve menenjite (beyin zarlarının enfeksiyonu) neden olur. Nefes alıp vermeye yardımcı olan kasları felç ederek hastalığa yakalananların ölümüne neden olabilir. Çocuk felci Amerika Birleşik Devletlerinde eskiden çok yaygındı. Aşının bulunmasından bir yıl önce binlerce insanı felç etti ve öldürdü Üst Solunum Yolu Enfeksiyonu Kış mevsiminin gelmesi ve havaların soğumasıyla birlikte üst solunum yolu enfeksiyonları önemli bir sağlık sorunu haline gelmektedir. Bunun iki önemli nedeni vardır: Soğuk hava ve ani ısı değişiklikleri bağışıklık sistemini zayıflatmaktadır. Bulaşıcılık bu mevsimde artmaktadır. Soğuk havalarda kapalı ortamlarda daha çok zaman geçirilmektedir ve ısı yalıtımı endişesi ile havalandırma yetersiz olmaktadır. Nezle, grip, farenjit (boğaz enfeksiyonu), larenjit (gırtlak enfeksiyonu) tonsillit (bademcik enfeksiyonu), sinüzit, otitis media (orta kulak enfeksiyonu) üst solunum yolu enfeksiyonları arasında yer almaktadır. Üst solunum yolu enfeksiyonları neden önemlidir? Zatürre Tanım: Pnömoni toplumda zatürre olarak bilinen akciğer dokusunun bakteri, virüs, mantar ve diğer mikroorganizmalar tarafından meydana gelen iltihabıdır. Bu etkenlerin dışında çeşitli gazların solunması ve radyoterapi gibi etkenler de akciğer dokusunda hasar yaparak pnömoni geliştirebilir. Şikayet: Hastalar öksürük, balgam çıkarma, üşüme, titreme, yüksek ateş, nefes almakla batma şeklinde göğüs-yan ağrıları ve nefes darlığı gibi yakınmalarla başvurabilir. Yaşlı hastalar bu şikayetler olmaksızın şuurda bozulma, halsizlik, beslenmede güçlük gibi yakınmalarla hastaneye getirilebilirler. Teşhis: Pnömoni tanısı hastanın şikâyetleri, solunum sesleri ve akciğer filmi değerlendirilerek konulur. Balgam kültürü incelenerek hangi mikroorganizmanın pnömoniye neden olduğu saptanabilir. Etkenin saptanması tedavide hangi antibiyotiği kullanmak gerektiği konusunda fikir verir. Tedavi: Pnömoni genç ve ek hastalıkları olmayanlarda ayaktan tedavi edilebilir. Ancak 65 yaşından büyük olanlar, diabet, kalp hastalıkları, böbrek yetmezliği, kronik akciğer hastalıkları gibi ek hastalıkları olanlar, genel durumu bozulmuş hastalar yani tansiyon değerleri düşmüş, solunum sıkıntıları gelişmiş ve şuuru bulanıklaşmış hastalar ve akciğer filminde yaygın pnömonisi olan hastalar yatarak tedavi edilmelidir. Tedavi süresi hastanın özelliklerine ve etken mikroorganizmaya göre değişir. İyi tedavi edilmezse akciğerde abse, ampiyem (akciğer zarları arasına irin birikmesi) ve bronşektazi ( bronşların kalıcı genişlemeleri) gibi tedavisi daha güç hastalıklara yol açabilir. Yaşlı hastalarda zamanında ve uygun olmayan tedaviler ölümcül seyredebilir. 70

23 Zatürrede teşhis nasıl konulur? İshal İshal sık ve sulu dışkılama durumudur. Zaman zaman insanların çoğunu etkiler ve genellikle birkaç gün içinde geçen viral veya bakteriyel enfeksiyon sonucunda meydana gelir. Ancak, bebeklerde ve yaşlılarda bu gruptaki insanlar çok daha kolay dehidratasyona maruz kaldığından daha tehlikelidir. Kronik ishalin (iki haftadan uzun süren) nedeni daha ciddi bir rahatsızlık olabilir ve mutlaka bir doktor tarafından muayene olunması gerekir. Belirtiler Sulu dışkılamanın yanı sıra, diğer yaygın belirtiler arasında karın ağrısı ve kramplar, mide bulantısı veya kusma, yüksek ateş, baş ağrısı ve iştah kaybı da sayılabilir. Belirtileriniz üç veya dört günden fazla sürerse, Aile hekiminize danışmanız gerekir. İshal çocuklar için neden daha tehlikelidir? Nedenleri İnce veya kalın bağırsağın duvarı tahriş olduğunda, dışkıya çok fazla su geçmesine neden olur. Tahriş ayrıca bağırsakların çok güçlü ve düzensiz şekilde büzülmesine de neden olduğundan karın ağrısı meydana gelir. Tahriş bir enfeksiyonla kontamine (bulaşmış) olmuş yiyecek ve içeceklerden, hastalıklı kişiyle temas etmekten veya bazı ilaçların yan etkilerinden kaynaklanabilir. Stres ve anksiyete, çok fazla alkol veya kafein tüketme, çok fazla tatlı veya ağır yiyecekler yeme de ishale neden olabilir. Bebekler de özellikle laktoz (inek sütünde bulunan bir tür şeker) içeren yiyecek ve içecekleri sindiremediklerinde ishal olur. İshalseniz, bol sıvı tüketerek dehidrasyonu engelleyin. Su, meyve suları ve vücudun kaybettiği tuz ve mineralleri geri veren izotonik (sporcu) içecekleri en iyi seçimdir. İshal ve mide bulantısı olan çocuklar sık sık su veya eczaneden temin edilebilecek özel rehidrasyon sıvılarından yudumlamalıdır, eczacınızdan tavsiye alın. Patates, pirinç ve ekmek gibi karbonhidratlı besinler tüketmek de yararlıdır. Çocuğunuz yemek isterse, çorba ve karbonhidrat yönünden zengin gıdalar verin. İshal ilaçları genellikle gereksizdir ancak isterseniz bunları kullanabilirsiniz. Ancak, bu ilaçlar çocuklara verilmemeli ve dışkıda kan olması halinde kullanılmamalıdır. 71

24 Bebeğiniz ishal olduysa, geçici bir süre için düşük laktozlu veya laktoz içermeyen süt formülleri kullanmak yararlı olabilir. Bebeğinizi emziriyorsanız, bir süre süt ürünü tüketmekten kaçının, aksi halde laktoz kalıntıları sütünüze geçebilir. Ayrıca, dışkınızda kan ve mukus varsa, bir günden daha uzun süreli olarak hasta hissederseniz, enfeksiyona yurt dışında yakalandıysanız veya ishal üç dört güne kadar geçmezse de doktorunuzla görüşmeniz gerekir. Temizlik ve hijyen ishalin yayılmasına neden olan enfeksiyonları engeller. Tuvaletten çıktığınızda, evcil hayvanlarla oynadıktan sonra, bahçe işlerinden sonra ve besinlerle temas etmeden önce daima ellerinizi yıkamanız gerekir. İshal olmuşsanız, hijyeninize özellikle dikkat etmeniz ve başkalarıyla aynı havluyu kullanmamanız gerekir. İshalli hastanın tedavisinde nelere dikkat edilmelidir? Hepatit Halk dilinde sarılık olarak bilinen hepatitin bakteri, virüs, ilaç kullanımı, alkol kullanımı gibi birçok nedeni vardır. Burada sözü edilecek olan hepatit virüslerin neden olduğu viral hepatittir. Hepatit karaciğerde meydana gelen ve buradaki dokuların iltihaplanması sonucu ortaya çıkan bir hastalıktır. Belirtileri hâlsizlik, iştahsızlık, karın ağrısıdır. Dilin, gözün beyazının ve derinin sarı renk almasıyla kendini gösterir. Hepatit A, B, C, D olmak üzere dört çeşittir. Hepatit kaç çeşittir? Hepatit A Hepatit A enfeksiyonu Türkiye de halk sağlığını etkileyen en önemli sorunlardan birisidir. İstatistiklere göre temizlik ve sağlık koşullarının iyi olmadığı ülkelerde yaygın olarak gözlenen hepatit A enfeksiyonu Türkiye de çok sık görülmektedir. Hepatit A ya neden olan virüs hasta kişilerle temas veya sağlıksız içme suyu, gıdalarla bulaşır. Ülkelerin sosyo-ekonomik düzeyleri arttıkça enfeksiyonun görülme yaşı da artmaktadır. Bulaşma riski sonbaharın sonlarıyla kış mevsiminin başlangıcında artış gösterir. Hepatit A İnfeksiyonu Risk grupları: * Kalabalık koşullarda ve alt yapısı elverişsiz yerlerde yaşayan topluluklar. * Askeri personel-yurt-bakım evleri, yuva ve kreşlerdeki personel ve çocuklar. * Kanalizasyon işçileri * Damar içi uyuşturucu bağımlıları * Oral-anal seks alışkanlığı olanlar ve eşcinseller 72

25 * Hastalık sıklığının düşük olduğu yerden yüksek sıklık gösteren bölgelere seyahat edenler. Hepatit A nın kuluçka dönemi 2-7 hafta arasında değişir. Kuluçka dönemini takiben hastalık değişik şekillerde bulgularla (klinik formlarla)seyredebilir. Sarılıklı formda; 1-2 hafta devam eden ön dönemde halsizlik, yorgunluk, isteksizlik, bulantı, kusma ve eklem ağrısı gibi belirtiler olabilir. Bazı yemeklere ve sigaraya karşı tiksinti olabilir. Ateş varsa genellikle hafiftir. Sağ üst kadranda ağrı hissedilebilir. Sarılık döneminde idrar renginin koyulaşması, dışkı renginin açılması ile sarılık gelişir. Bu dönem 2-4 hafta sürer. Sarılık sonrası dönemde hastanın sarılığı kaybolur. İştahı düzelir. Tam iyileşme 6 ayda olur Hepatit B Dünyada yaklaşık 350 milyon, ülkemizde 3 milyon kişi HBV taşıyıcısıdır. Her yıl dünyada 50 milyon yeni hepatit B enfeksiyonu ve HBV ye bağlı 1-2 milyon ölüm bildirilmektedir. Ülkemiz nüfusunun yaklaşık % 5 i (4-10) yani 3-6 milyon kişi HBV taşıyıcısıdır. En az 3 kişiden biride enfeksiyon ile karşılaşmıştır. Bazı hastalar bütün yaşamları boyunca virüsü taşımalarına karşın hiçbir karaciğer fonksiyon bozukluğu göstermezken, bazılarında kısa süre içerisinde karaciğer yetersizliğine kadar ilerleyebilir. Bulaşma daha çok çocukluk çağında olmaktadır ve kronikleşme oranı yüksektir. Akut B hepatiti geçiren erişkinlerde kronikleşme oranı düşüktür Bulaşma Yolları Taşıyıcı anneden bebeğe doğum sırasında; Ayrıca ısırık, kesi veya yara gibi deri bütünlüğünün bozulduğu yerlerle kan veya vücut sıvılarının teması; diş fırçası, jiletler veya şeker hastalığı izlemesinde ve tedavisinde kullanılan aletler gibi üzerinde kan veya vücut sıvılarını bulundurabilen eşyalarla temas; enfekte kişiyle korunmasız cinsel ilişki; uyuşturucu ilaçların enjeksiyonunda iğnelerin paylaşılması; kullanılmış bir iğnenin batması. Korunma Hepatit B aşısı hepatit B yi ve onun ciddi sonuçları olan karaciğer kanseri ve sirozu önleyebilir. Hepatit B aşısı tek başına veya diğer aşılarla birlikte yapılabilir. Rutin hepatit B aşılaması bazı erişkinler ve çocuklar için ABD de 1982 de ve tüm çocuklar için 1991 de önerilmiştir dan sonra hastalığın görülme sıklığı çocuklar ve ergenlerde %95 den fazla diğer yaş gruplarında da %75 azalmıştır. Aşılama uzun yıllar belki de ömür boyu sürecek bir korunma sağlanır Hepatit C Hepatit C virüsü enfekte olmuş (mikroplu) kan aracılığıyla bulaşır. Hepatit C virüsü vücuda bulaştıktan sonra karaciğer hücrelerine girer ve orada hızla çoğala- 73

26 rak karaciğer hücrelerinde hasar oluşturmaya başlar. Bunun üzerine vücudun kendi savunma sistemi (immün sistem) saldırıya uğrayan hücreleri imha etmek suretiyle virüsle mücadele etmeye çalışır. Çoğu hallerde virüs vücuda sağlam bir şekilde yerleşir ve ilaç kullanılmadan yenilmesi olanaksız hale gelir. Eğer enfeksiyondan 6 ay sonra hala daha Hepatit C virüsü tespit edilebiliyorsa akut enfeksiyon kronik hale dönüşmüş demektir. Hastalıktan etkilenen her 4 kişiden 3 ünde durum böyledir. Ancak şu unutulmamalıdır: Kronik Hepatit şikâyeti olan kişilerde yoğun bir karaciğer hasarı anlamına gelen karaciğer sirozu oluşması riski yüksektir. Karaciğer bir kez hasara uğradıktan sonra çalışma yeteneğini yavaş yavaş kaybeder. Bu hastalık karaciğer iflasına ve ölüme yol açabilir. Bir kez siroz oluştuktan sonra karaciğer kanseri riski de aşırı derecede yükselmektedir. Pek çok hasta için artık geriye kalan tek çare tahrip olan karaciğerin transplantasyon yoluyla yeni bir karaciğerle değiştirilmesidir. Hepatit C tedavi edilmezse ne gibi sonuçlar doğurur? Verem Bulaşıcı nitelikteki bu hastalığın nedeni, Mycobacterium tuberculosis complex adlı bir grup mikroptur. Çomakçık şeklinde olması nedeniyle basil olarak da adlandırılır. Hastalarla yakın temastaki kişilere bulaşabilmesi nedeniyle uzun yıllardır önemini koruyan bir halk sağlığı sorunudur. Mikropla karşılaşmanın her zaman hastalık gelişeceği anlamı taşımadığı ve bağışıklık sistemi zayıf düştüğünde, daha önce vücuda alınmış olan mikropların vereme yol açabileceği bilinmektedir. Bugünkü bilgilerimize göre, dünya nüfusunun yaklaşık üçte biri verem mikrobuyla karşılaşmış ve mikropla karşılaşan ortalama her 10 kişiden birinde verem hastalığının gelişebilecek olması sorunun tümden çözümünü güçleştirmektedir. Bu nedenle veremle savaşta hasta, hasta yakınları, doktorlar ve ilgili devlet kurumlarının işbirliği zorunludur. Resim 02.11: Havada damlacık şeklindeki verem mikrobu hasta olmayan kişi tarafından solunduğunda hastalık meydana gelebilir 74

27 Neden veremle savaşta hasta, hasta yakınları, doktorlar ve ilgili devlet kurumlarının işbirliği zorunludur? Verem, tedavisi mümkün olan ancak tedavinin yarım bırakılması ya da ilaçların düzgün kullanılmaması durumunda ilaca dirençli hale gelen, bulaşıcı olan ve öldürücü olabilen bir hastalıktır. Balgam ile birlikte çevreye yayılan mikroplar da rüzgârın etkisiyle toz ve toprak ile yine solunum yolu ile bulaşmaya sebep olabilirler. Mikropla karşılaşma sonrasında sağlıklı kişinin vücudunda birtakım savunma olayları ortaya çıkar. Bağışıklık sistemi güçlü kişilerde verem hastalığı gelişmemesinin nedeni bu olaylardır. Alınan mikroplar uyur hale geçerek kendilerini vücudun bağışıklık sisteminden koruyabilirler ve kişiyi hastalandırmaksızın vücutta saklı kalırlar. Beslenme bozukluğu, kanser, kanser tedavileri ve bağışıklık sistemini bozan hastalıklar ortaya çıktığı anda verem hastalığı oluşturabilirler. Hastalık gelişme riskinin en yüksek olduğu dönem mikropla karşılaşmanın ardından geçen ilk iki yıldır. İlk iki yılda %5, sonrasında %5 olmak üzere yaşam boyu hastalık gelişme riski %10 dur. Bulaşma açısından en riskli kişiler hastayla uzun süre aynı ortamda bulunan aile bireyleri ve yakın çalışma arkadaşlarıdır. Özellikle havalandırması olmayan kapalı ortamlar bulaşma riskini artırır. Bulaşma Nasıl Önlenir Öncelikle hastalığın erken tanısı ve tedaviye erken başlanması önemlidir. Çünkü öksürerek mikrop saçmaya devam eden her hasta yeni bulaşmalar için kaynak olmaktadır. Uygun tedavi ile ilk günlerden başlayarak çıkarılan mikrop sayısı hızla azalır ve genellikle 2-3 hafta içinde bulaştırıcılık kalmaz. Ancak hastalığın iyileşmesi için en az 6 ay hastaların ilaçlarını düzenli kullanması şarttır. Aksi halde tedavi olmayan hastalar yeniden mikrop yaymaya başlar. Tedavinin başlangıcındaki 2-3 hafta içinde çevredeki insanları korumak için hastanın maske takması ve kâğıt mendil kullanması, bunların da kullanıldıktan sonra mümkünse yakılarak imha edilmesi, hastanın güneş alan bir odada bulunmasına özen gösterilmesi ve odanın sık havalandırılması bulaşmanın önlenmesinde yararlı uygulamalardır Sıtma Sıtma; insanlara parazit taşıyan sivrisineğin ısırığıyla bulaşan, zamanında tedavi edilmezse öldürücü olabilen, nöbetler halinde ateş ve titremeye neden olan bir hastalıktır. Dünyada sıtma 100 ü aşkın ülkede vardır. Afrika, Asya, Güney Amerika da pek çok ülkede, Uzak Doğu ve Orta Doğu nun bazı bölgelerinde görülmektedir. Ülkemizde yerli yeni vaka görülmemekte sadece nüks vakalar ile yurtdışı kay- 75