T.C. BAŞBAKANLıK AiLE ARAŞTIRMA KURUMU &\şkanllgi AILE MAHKEMELERI. (Panel - 11 Mart 2003) 2003 ANKARA

Transkript

1

2 T.C. BAŞBAKANLıK AiLE ARAŞTIRMA KURUMU &\şkanllgi AILE MAHKEMELERI (Panel - 11 Mart 2003) 2003 ANKARA

3 T.e. BAŞBAKANLıK AiLE ARAŞTIRMAKURUMU BAŞKANLlGI YAYıNLARı Genel Yayın No: 121 Seri Eğitim Birinci Baskı : Kasım

4 Sunuş Tarihi insani ve sosyolojik özelliği ile evrensel anlamda vazgeçilmez önemi bulunan aile kurumu, bizim toplumsal gerçeğimizde gelenek ve kültürümüzde çok değerli bir yere, tartışmasız ve tereddütsüz bir statüye sahiptir. Ailenin çözülmesi, bir milletin, bir devletin çözülmesidir. Bu nedenle, aile müessesesi, bu müessesesin sağlık ve mutluluk içinde devamı, milli varltğımızln ve bekamızln da temel şartıdır. 20. yüzytlda şehirleşme, sanayileşme, geleneksel geniş aileden çekirdek aileye geçiş, sosyal güvenlik alanındaki kazammlar, formal eğitimin yaygınlaşması gibi bir çok gelişme, sanayi toplumlanmn büyük şehirlerinde yaşayan yeni aile yapısım ortaya çıkarmıştır. Şehirlerin bir yandan nimetlerinden yararlanan, öte yandan önemli sorunlan ile de boğuşan aileler, başlangıçta sanayi toplumlanmn saygın tüketici unsurunu oluştururken, günümüzde giderek yoksulluk, aile fakirliği, kesimler arasmdaki gelir farkıtlıklan gibi gelişmelerle aile çözülmelerinin başlaması, politikalanmn oluşturulmasım zorunlu kılmıştır. aile Bütün bu nedenlerle, aile müessesinde yaşanan sorunlann çözümü amacıyla "Ailenin Korunmasına Dair Kanun", "Yeni Türk Medeni Kanunu" ve son olarak da "Aile Mahkemeleri Kanunu" çıkartılarak ailenin korunması ve güçlendirilmesi amaçlanmıştır. Bakanltğıma bağli Aile Araşttrma Kurumu'nun da katkı verdiği ve Hükümetimiz tarafından çıkartılan "Aile Mahkemeleri Kanunu"nun daha iyi anlaşılması için düzenlenen "Panel'in daha geniş çevrelerin istifadesine sunulması amacıyla kitap halinde basıyıiması kararlaştlyllmıştır. Panel'in düzenlenmesinde ve bu yayının gerçekleşmesinde emeği geçenleri kutluyar, kitabın ilgililere faydalı olmasını diliyorum. Güldal AKŞ/T Devlet Bakam 3

5

6 Onsöz, Türk ailesinin korunması ve güçlendirilmesi ıçın araştırmalar yapmak ve aile odaklı sosyal politikalar geliştirmek üzere kurulan Aile Araştırma Kurumu bu yoldaki çallşmalannl 14 yıldır sürdürmektedir. Ülkemizde aile politikalan uygulamalan zayıf, dağınık ve bütünlükten uzak bir görünüme sahiptir. Devlet vatandaşlannın ve toplumun huzurlu, müferreh ve güvenli bir hayat sürmelerini mümkün kılmak için vardır. Bunlann gerçekleştirilmesi sosyal politika araçlan ve uygulamalan ile mümkün olur. Devlet "Sosyal Devlet" niteliğini de bu politikaların etkinliği ve yayglnllğı nispetinde kazanır. Aile politikalan uygulamalan ve diğer destek mekanizmalanna rağmen aile güçsüzleşip, dağılma sürecine girebilmektedir. Bu durumda da aile fonksiyonlannl gereği gibi yerine getirememekte, içinde bulunduğu bireyler için sorun çözen olmaktan uzaklaşıp, sorun yaratan bir yapıya dönüşebilmektedir. Bu itibarla, ailenin kriz dönemlerinde, uzlaşmazlıkların ailede çözülemez boyutlara geldiği durumlarda özel bir destek ve koruyucu mekanizma olarak Aile Mahkemeleri kurulmuştur. Aile Mahkemeleri, aile içi anlaşmazlıkların sulh ile halli yolunu açabilecek, uzman bir mahkeme olması bakımından yeni ve yerinde bir uygulama olacaktır. Sulhun olamadığı durumlarda da, ailenin ve aile bireylerinin kayıplannl en aza indirecek, evliliğin sona ermesi durumunda ortaya Çıkabilecek olan tek ebeveynli ailenin, sağ/ikla devamı, çocuklann korunması için bir takım tedbirler alabilecek imkanlara sahip bu mahkemeler ailenin destek mekanizmalan çerçevesinde önemli bir boşluğu doldurmuş durumdadır. Yeni bir uygulamayı başlatacak olan Aile Mahkemelerini tartışan ve bu hususdan kamuoyunu bilgilendirmeyi amaçlayan, "Aile Mahkemeleri" panelimizin ve panel konuşmalannl içeren bu yayının, amacımıza uygun sonuçlar doğurması dileğimizdir. Nesrin AFŞAR ÇELIK Başkan v. 5

7

8 AÇıLıŞ KONUŞMALARı Sunucu: Bilindiği üzere 9 Ocak 2003 tarihinde kabul edilen aile mahkemelerinin kuruluş, görev ve yargılama usullerine dair kanun; 18 Ocak 2003 tarihinde resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Ailenin korunması, güçlendirilmesi için araştırmalar yapmak, projeler geliştirmek ve araştırma sonuçlanna göre aile ile etkili, uygulanabilir ve tutarlı ülke politikalarının oluşturulmasına yardımcı olmak üzere 1989 yılında Başbakanlığa bağlı olarak kurulan ve 27 Kasım 2002 tarihinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlanan Aile Araştırma Kurumu'nun alanı içerisinde yer alan aile mahkemelerinin pratik ve teorik çalışmaları hakkında kamuoyunun dikkatini çekmek ve yapılacak çalışmalara ön katkı sağlamak amacıyla bu paneli düzenlemiş bulunmaktadır. Şimdi panelin açılış konuşmasını yapmak üzere, Aile Araştırma Kurumu Başkan Vekili Sayın Dr. Aysel Günindi ERSÖZ'ü kürsüye davet ediyorum. Dr. Aysel Günindi ERSÖZ: Sayın Bakanım, Değerli Konuklar, Basın kuruluşlarının değerli temsilcileri. Aile Araştırma Kurumu Başkanlığınca düzenlenen, "Aile Mahkemeleri" yasasının getirdiklerinin ve uygulamalarının tartı ılacağı panele hoş geldiniz diyor, katılımınız için teşekkür ediyorum. Ulu önderimiz Atatürk'ün de belirttiği gibi "Sosyal Hayatın Kaynağı Aile Hayatıdır". Toplumda sosyal barış ve adaletin sağlanmasında, demokratik haklara saygılı, sağlıklı, topluma yararlı bireylerin yetiştirilmesinde ailenin önemi inkar edilemez. Toplumun temeli ailenin biyolojik, ekonomik, koruyuculuk, psikolojik ve eğitim fonksiyonları vardır. Aile kurumu zaman içinde bu fonksiyonlardan bazılarını diğer kurumlarla paylaşmasına karşın biyolojik ve psikolojik fonksiyonlarını diğer kurumlarca yerine getirilememektedir. Günümüzde yaşanan hızlı yapısal değişimler ailenin işlev, ilişki ve rollerini yerine getirmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Yaklaşık 15 milyon olan ailelerimizin eğitim, sağlık, beslenme, konut, çalışma ve aile planlaması ile ilgili temel sorunları yanında, üyeleri arasında, işsiz, özürlü, ve AIDS gibi ölümcül hastası olan ailelerin, tek ebeveynli ailelerin, şiddet ve istismar kurbanı bireyleri olan ailelerin de farklı sorunları bulunmaktadır. 7

9 Türkiye'nin taraf olduğu insan hakları ile ilgili belgeler, çocuk hakları sözleşmesi, kadınlara karşı her türlü ayrımcılığın önlenmesi sözleşmesi, Avrupa sosyal şartı,ilo sözleşmeleri aile ve aile üyelerinin durumlarının güçlendirilmesi gereğine işaret etmektedir. Nitekim; 1994 Kahire Nüfus ve Kalkınma Konferansı ile 4. Dünya Kadın Konferansıarı'nın eylem planlarında; ailenin, toplumun temel birimi olduğu, ve böyle olduğu için!,'üçlendirilmesi gereği, ailenin kapsamlı bir koruma ve destek hakkı olduğu, farklı kültürel, politik ve sosyal sistemlerde, çeşitli aile biçimlerinin mevcut olduğu, aile üyelerinin haklarına, yeteneklerine ve sorumluluklarına saygı gösterilmesi gerektiği vurgıılanmaktadır. Değerli Konuklar, Ülkemizde; ailelerin sorunlarının tespitine yönelik bilimsel araştırmalar yapmak üzere 1989 yılında kurulan Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı uluslararası sözleşme ve antlaşmalar ile Anayasamızın 41. maddesi hükmü doğrultusunda kurulmuştur. Kuruma yasayla verilen görevler şunlardır: - Ailenin bütünıüğünün korunması, güçlendirilmesi ve sosyal refahının arttırılması için araştırma yapmak, bu konuda projeler geliştirerek, uygulamaya konulmasını sağlamak, - Mevcut aile yapısını, ana, baba, eş ve çocuklar ile akraba ilişkilerinden kaynaklanan problemleri ekonomik, sosyal ve kültürel faktörlerin aile üzerindeki etkilerini araştırmak, bu konularda eğitim programları hazırlamak veya hazırlatmak, - Aile geçimsizliğini, çocuk suçlarını ve kötü alışkanlıkları doğuran sebepleri incelemek ve bunların önlenmesi maksadına dönük eğitici programlar hazırlamak veya hazırlatmak, - Ailedeki kültürel değişimleri, iç ve dış göçün aile yapısına olan etkilerini araştırmak, - Aile sorunları konusunda kamuoyundaki eğilim ve istekleri tespit etmek amacıyla, kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve özel kuruluşlarla işbirliği yapmak, bulunmaktadır. Aile Araştırma Kurumu kendi faaliyet alanıyla ilgili araştırmalara destek vermekte, Türkiye'de sosyal bilim ve geniş alan araştırmalarının gelişmesine çeşitli açılardan katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Bugüne kadar gerçekleştirilen araştırmalardan bazıları şunlardır. - Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi 8

10 - Bağımsız işyeri Sahibi Kadınların Aile ve iş ilişkileri - Gecekondularda Aileler Arası Geleneksel Dayanışmanın Çağdaş Organizasyonlara Dönüşümü - Televizyon ve Aile - Yurtdışına işgücü Göçü ve Parçalanmış Aileler - Aile içi Şiddetin Sebep ve Sonuçları - Günlük Gazetelerde Çocuklarla ilgili içeriğin Çocuk ihmali ve istismarı Bakımından Analizi - Türk Ailesinde Adolesanların (Ergenlerin) Sorunları ve Bunlara ilişkin Politikalar - Yüksek Enflasyonun Aile içi ilişkiler Üzerindeki Etkisi - Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Terörden Kaynaklanan Göçlerin Aile Yapısına Etkileri - Aile içinde ve Toplumsal Alanda Şiddet - Ekonomik Hesaplamalarda Bir Birim Olarak Aile - Boşanma Sebepleri - Türkiye'de Madde Kullanım Profili Aile ile ilgili görüş ve yaklaşımları toplamak, tartışmak ve Türk toplumunun tercihleri doğrultusunda milli bir politikaya esas olacak ilkeler ve programlar üzerinde istişari kararlar almak amacıyla bu güne kadar birincisi 1990, ikincisi 1994 ve üçüncüsü de 1998 yılında olmak üzere 3 aile şurası gerçekleştirilmiştir. Alınan tüm kararlar yayın haline getirilerek çalışmalarında göz önünde bulundurulmak ve uygulamalarda esas olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlara gönderilmiştir. Başkanlığımızca gerçekleştirilen diğer bir faaliyetde izleyenıerin yaşam boyu gelişim konusunda bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesine ek olarak, bu yolla toplumun farklı yaş dönemlerine özgü sorunlara olan farkındalıklarını arttırmak ve sosyal politikaların oluşturulmasında etkin rol oynamasını sağlamak amacıyla gerçekleştirilen aile eğitim seminerleridir. Değerli Konuklar, Dünyamız çok hızlı değişiyor. Globalleşme, küreselleşme gibi kavramlarla tanışıyoruz. Tüm kurumlar gibi aile kurumu da bu değişimlerden etkilenmektedir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu bu hızlı değişim sürecinde Aile kurumunun dikkatle izlenmesi, ona en büyük desteğin sağlanması ve özel bir önem verilmesi amacıyla 9

11 1994 yılını Uluslararası Aile Yılı olarak ilan etmiştir. Bu tarihten sonra BM'ye üye tüm ülkelerde 15 Mayıs uluslararası aile günü olarak kutlanmaktadır. Aile yılında uluslararası boyutta, aileleri ve tek tek aile bireylerini etkileyen ekonomik, toplumsal ve demografik süreçlerin incelenmesi, araştırılması ve bunların sonuç ve etkilerinin değerlendirilmesi ile sorunlara çözümler oluşturulması amaçlanmıştır yılından beri 15 Mayıs Uluslararası Aile Günü ülkemizde de BM tarafından her yıl belirlenen tema çerçevesinde kutlanması Başkanlığımız koordinasyonunda gerçekleştirilmiştir. Değerli konuklar, 2004 yılının Aile Yılı ilan edilmesinin 10. yılı olması nedeniyle özel öneme sahiptir yılında, 10 yılda kaydedilen gelişmelerin gözden geçirilmesi, aileye duyarlı politikalar, programlar oluşturulması, uygulanması ile ailelerin özel ihtiyaçlarının tanımlanmasına yönelik bir eylem planı hazırlanması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda BM tarafından üye ülkelere çalışmalara başlamaları için çağrı yapılmaktadır yılı içinde hazırlıklara başlanması için ilk duyuruyu bu vesile ile yapıyorum. Çalışmaları bu yıldan başlamak üzere 2004 yılı içinde tüm kamu kurum ve kuruluşları, üniversitelerin ilgili bölümleri, sivil toplum örgütlerinin temsilcileri ile yerel ve bölgesel toplantılar yaparak ailelere yönelik bir eylem planının hazırlık sürecinin başlatılması gerekmektedir. Hazırlanacak eylem planına temel olmak üzere Başkanlığımızca; Türk ailesinin yapısal özellikleri, nitelikleri, değişen toplumsal yapının aileye etkileri, ailede meydana gelen olumlu veya olumsuz gelişmelerin araştırılacağı "Türk Aile Yapısı Araştırması"nın 2003 yılı içerisinde tamamlanacaktır. Değerli Konuklar, Ailenin güçlendirilmesi ve korunmasına yönelik araştırmalar yapmak ve bu araştırmaların sonuçlarına göre politikalar üretmek amacıyla kurulan Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı'nın yaklaşık dokuz yıldır yasal yapıya kavuşturulamamış olması, verimli ve etkili çalışmalar yapılmasını, aileye duyarlı politikaların üretilmesini ve üretilen politikaların istendiği gibi izlenmesi ni olumsuz yönde etkilemiştir. Araştırma yapan özellikle de sosyal araştırma yapan bir kurumun özerk bir yapı ve bütçesi olması gerekmektedir. Oysa Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı yasal sorunlarını dahi çözülememiştir. Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı olarak görev alanı ile ilgili kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler ve gönüııü kuruluşlarla daha yakın ile işbirliği yapmayı istiyoruz ve bunu önemsiyoruz. LO

12 Ailenin Korunması Yasası ile başlayan, Yeni Türk Medeni Kanunun yürürlüğe girmesi ile devam eden aile hukuku alanındaki olumlu ve önemli gelişmelerın sonuncusu olan Aile Mahkemeleri Yasasının çıkmasıdır. Ancak Yasanın Çıkması kadar önemli olan diğer bir konu da uygulamanın bir an önce başlanmasıdır. Mahkernelerin kuruluş aşamasında burada yapılan tartışmaların yararlı olacağına inanıyoruz. Aile Mahkemesi hakimi karar verirken öncelikle aile birliğinin devamı için ve üyelerinin azami oranda yararını gözönüne almalıdır. Bu günkü panelde 18 Ocak 2003 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren "Aile Mahkemeleri" Yasasının getirdiklerinin tartışılarak bundan sonraki sürece ilişkin ışık tutmak üzere yapılmıştır. Konunun uzmanları, ve sizlerin katkıları yapılacak tartışmalarla bu panelde bir çok sorunun cevap bulacağına inanıyorum. Panel Başkanımıza, konuşmacılara ve siz değerli konuklanmıza panelin başarılı geçeceği inancıyla teşekkür ederim. II

13 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Sayın Murat BAŞESGİOGLU * Değerli konuklar, Bakanlığıma bağlı Aile Ar3. tırma Kurumu B3. kanlığı tarafından düzenlenen "Aile Mahkemeleri" konulu panele hoş geldiniz. Aile toplumun temeli, sosyal kurumların en küçüğü, ancak fonksiyonları açısından en önemlilerinden birisidir. Aile, toplumun ve nesiin devamını, kültürün kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağlayan üreme işlevi yanında eğitim, ekonomik, sosyal ve psikolojik işlevleri yerine getiren bir kurumdur. Bireyin toplumsallaşmasında birincil öneme sahip olan aile bir eğitim yeri, bir ekonomik birim, ve üyelerine azami ölçüde korunma sağlayan sosyal güvenlik kurumudur. Bununla beraber aile aynı zamanda üyelerinin sevgi, şefkat v.b. psikolojik ihtiyaçlarını da karşılamaktadır. Bilindiği gibi, demokratik, katılımcı, üyeleri arasında karşılıklı saygı ve sevgi temeline dayalı ailelerden oluşan toplumlarında sağlıklı olacağı kabul edilmektedir. Ancak, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de y3. anan hızlı yapısal değişmeler ailelerin fonksiyonlarını yerine getirmesini olumsuz yönde etkilemekte, ailelerin biçim ve fonksiyonları değişime uğramaktadır. Sanayileşme, hızlı kentleşme, iç ve dış göç v.b. olgular sonucu y3. anan sosyo-kültürel ve ekonomik değişmelerden en fazla etkilenen kurum aile olmakta bu durumda ailenin korunmasını ve güçlendirilmesini zorunlu kılmaktadır. Anayasamızın 41. Maddesinde "Ailenin korunması" b3. lığı altında "Aile Türk toplumunun temelidir" hükmüyle devletin aileye verdiği önem vurgulanmıştır. Anayasamız devleti aileyi korumak ve güçlendirmek için gereken tedbirleri almak ve teşkilatı kurmakla görevlendirmiştir. Kalkınma planları ve hükümet programlarında da aileye gereken önem verilmiştir. Ailenin korunması ve güçlendirilmesi, aile fertleri arasında bağlılık ve dayanışmayı geliştirici ve özendirici politikalara ağırlık verileceği konuları Yedinci ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planlarında yer almıştır. Bu doğrultuda, Türk ailesinin bütünlüğünün güçlendirilmesi ve sosyal refahının arttırılması için ar3. tırma yapmak, bu konuda projelere geliştirerek uygulamaya konulmasını sağlamak ve aile ile ilgili milli bir politikanın oluşmasına yardımcı olmak amacıyla 1989 yılında B3. bakanlığa bağlı olarak Aile Ar3. tırma Kurumu B3. kanlığı kurulmuştur.. Saym Bakan'm yoğun programı nedeniyle yerine Müsteşar Yardımcısı Saym Serhat Aynm konuşmayı yapmıştı(. 12

14 Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı kurulduğundan bugüne kadar çeşitli konularda 22 araştırma yaptırmış, ayrıca, zamanın ihtiyaçlarına göre kurum uzmanları tarafından araştırmalar yapılmıştır. Tüm bu araştırmalar yayın haline getirilerek kamuoyunun bilgisine sunulmuştur. Bu araştırmaların bazılarında; şiddetin, televizyonun, sosyo-kültürel değişmelerin, göçün, yüksek enflasyonun, boşanmanın, terörün aileye etkileri irdelenmiştir. Ayrıca, yüzün üzerinde basılı yayın ile çeşitli televizyon kanallarında gösterimi sağlanan filmler ve spot filmlerle kamuoyunu bilgilendirme ve bilinçlendirme işlevi yerine getirilmektedir. Kurum, aileye yönelik araştırmalar yapmak ve yaptırmakla birlikte ailelerin ve çocuk yetiştirmekle görevli tüm bireylerin yaşam boyu gelişim konusunda bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesine yönelik "aile eğitim" seminerleri de gerçekleştirmektedir. Bilindiği gibi 15 Mayıs Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 1994 yılında "Uluslararası Aile Günü" ilan edilmiştir. "Aile Günü" çerçevesinde yapılan faaliyetlerin koordinasyonu aile ile ilgili tek ulusal mekanizma olan Başkanlığımızca yürütülmektedir. Aile Ara tırma Kurumu Başkanlığı tarafından yürütülmekte olan diğer bir görev ise, Bakanlar Kurulu Kararı ile kendisine verilmiş bulunan Uyuşturucu Kullanımı ile Mücadele, Takip ve Yönlendirme Kurullarının başkanlık ve sekreterya görevlerine bağlı olarak gerçekleştirdiği faaliyetlerdir. Özellikle gençlerimiz ve çocuklarımız için tehdit unsuru oluşturan madde kullanım konusunda hem gençlerimizin hem de ailelerimizin bilgilendirilmesi amacıyla koruyucu ve önleyici çalışmalar yürütülmektedir. Değerli konuklar, Artık günümüzde tüm dünyada sürdürülebilir insani gelişme anlayışı benimsenmektedir. Uluslararası platformlarda projelerin insani boyutuna yönelik dikkatlerin yoğunlaştığı, son yıllardaki uygulamalarda insani gelişmeye yönelik proje ve programlarda yoğunluk olduğu bir gerçektir. Bu bağlamda, insani gelişmede bilimsel yollarla derlenmiş verilere ve sağlıklı bilgilere, yani bilimsel araştırmalara gereksinim olacağı ortadadır. Aile Araştırma Kurumu Başkanlığının sosyal araştırmalar yapmak üzere kurulmuş olmasının ne kadar isabetli olduğuna en güzel örnek 2002 yılında gerçekleştirilen "Türkiye'de Madde Kullanımı" konulu araştırmadır. Değerli Konuklar Son yıllarda ailenin korunması ve güçlendiriimesine katkılar sağlayan çok önemli yasal düzenlemeler yapılmıştır. Ne yazık ki aile içinde yaşanan şiddet aile birliğinin devamını ve işlevlerini yerine getirmesini zorlaştırmaktadır. Aile içindeki şiddet sorunun çözüm amacıyla hazırlanan 13

15 ve 17 Ocak 1998 yılında yasalaşan "4320 Sayılı Ailenin Korunmasına Dair Kanunu"n amacı; aile üyelerine ailenin diğer bir üyesi tarafından şiddet uygulanması halinde bir takım özel tedbirler alınmasını içermektedir. Bunlar arasında; şiddet uygulayan aile üyesini birlikte oturulan mekandan uzaklaştırma, şiddeti uygulayan kişinin şiddet ve tehdit aracı olarak kullanabileceği düşüncesi ile sahip olduğu silahları yetkililere teslim etmesi, şiddet uygulayan kişinin ailenin diğer bireylerinin üyelerine iletişim araçlarıyla rahatsız etmemesi, aile üyelerinin eşyalarına zarar vermemesi gibi tedbirler mevcuttur. Bu tedbirlere uyulmaması halinde 3 aydan 6 aya kadar hapis cezası öngörülmüştür. Diğer önemli bir gelişme de, Yeni Türk Medeni Kanununun 10 Ocak 2002 tarihinde yürürlüğe girmesidir. Başta Adalet Bakanlığımız ve değerli komisyon üyeleri olmak üzere tüm emeği geçenleri kutluyor ve teşekkür ediyorum. Yeni Medeni Kanunun Aile Hukuku alanında özellikle aile ve üyelerini korumaya yönelik değişikliklerinden kısaca bahsetmek istiyorum. Yeni Türk Medeni Kanunu'na göre evlenme yaşı ltye çıkarılarak evlenme yaşında eşitlik sağlanmıştır. Evlenecek çiftler, içlerinden herhangi birinin oturduğu yerdeki evlenme memuruna başvurarak, evlenme isteklerini bildireceklerdir. Aile hukukunda, doğum itibarıyla çocuklar arasında fark yaratılması artık sona ermiştir. Evlilik dışında doğmuş olsa dahi her şeyden önce çocuğun anayla olan soy bağı bellidir. Ama ondan sonra da evlenmeyle, tanımayla ya da hakimin hükmüyle bu çocuğun evlilik içinde doğmuş çocukla aynı haklara sahip olması için gerekli tedbirler alınmıştır. Yeni Türk Medeni Kanunu'nda evlat edinmeye de kolaylık getirilmiştir. Ama çocukla ilgili bütün hükümlerde olduğu gibi bir küçüğün evlat edinilmesinde küçüğün yararı, çocuğun yararı, toplumun geleceği bakımından ön planda tutulmuştur. Aile sadece farklı cinsiyetten iki insanın ve onların çocuklarının topluluğu değildir. Aile aynı zamanda, altsoy ve üst soy dediğimiz ana, baba ve çocuklar ve yan soy dediğimiz kardeşlerle daha geniş bir kavramdır. Bu anlamda ailenin maddi bakımdan korunması da Yeni Türk Medeni Kanunu'nda üzerinde önemle durulan bir konu olmuştur. Sadece boşanmadan sonra yoksulluğa düşecek eşe süresiz nafaka bağlanmasında değil, aynı zamanda geniş aile dediğimiz ve üstsoy ana ve baba, altsoy çocuklar yanında yansoy kardeşleri de içeren daha geniş bir çevrede bir sosyal yardım olarak nafaka, Yeni Türk Medeni Kanunu'nda açık bir şekilde düzenlenmiştir. Ailenin korunması ve güçlendirilmesine yönelik yasal alanda yapılan değişikliklerin sonuncusu "Aile Mahkemeleri" yasasının çıkarılmış olmasıdır. 14

16 Türk Medeni Hukukunda yapılan değişikliklerin bütünü içinde Aile Mahkemelerinin kurulması girişimi önemli bir adımdır. Aile Mahkemelerinin kurulmasına dair çalışmalar önceki hükümet döneminde başlatılmış olup, hükümetimizce kanunlaştırılarak 18 Ocak 2003 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Adalet Bakanlığımız tarafından hazırlanan Yasanın hazırlık aşamasında diğer kuruluşlarla birlikte Bakanlığıma bağlı Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı ile Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü de katkı vermiştir. Aile, çocuk ve kadını ilgilendiren aile hukuku alanına giren medeni hukuk ve ceza hukukuna ait uyuşmazlıklar günümüzde giderek karmaşık ve uzmanlık isteyen bir kapsama ulaşmıştı. Ailenin ve aile içinde bireyin korunması amacıyla PSikolog, Pedagog, ve Sosyal Hizmet Uzmanı destekli Aile Mahkemelerinin kurulması günümüz Türkiye'sinde gereksinim haline gelmişti. Gerek Yeni Türk Medeni Kanunu hükümleri gerekse toplumun temeli olan ailenin korunması için gerekli önlemlerin alınması amacıyla oluşturulan "Aile Mahkemeleri"nin yasalaşmasıdır. Aile mahkemeleri, aile hukukunda devrim niteliğindeki yeni düzenlemelerin uygulanmasında önemli bir göreve sahip olacaktır. Aile hukukundan doğan bütün uyuşmazlıklar, nişanlanmadan başlayarak, evliliğin bitimine, iptaline, boşanmaya, evliliğin hükümlerine, velayete, soy bağına, vesayete ilişkin çeşitli konular aile mahkemelerince ele alınacaktır. Ancak, Aile Mahkemesi hakimi, yalnız hukuk kurallarını uygulayan bir hakim olarak kalmayacak, bu uyuşmazlıkları çözerken aynı zamanda davanın taraflarına, örneğin eşlere öğütleriyle yardım olacaktır. Bunun için mahkemelerde görevlendirilen PSikolog, Pedagog, Sosyal çalışmacı gibi uzmanlardan yararlanılacaktır. Böylece; Aile Mahkemeleri, yargılama görevinin yanında toplumun temel taşı olan ailenin korunmasına yönelik koruyucu, eğitici ve sosyal önlemler almasını da sağlayacaktır. Uzmanlık Mahkemesi olarak öngörülen Aile Mahkemelerinin yurt çapında her ilde ve merkez nüfusu yüz binin üzerindeki her ilçede yeni elemanların istihdamını sağlayarak kurulması çalışmalarına Adalet Bakanlığınca bir an önce başlanmalıdır. Değerli konuklar, Ülkemizde yaşanılan yapısal dönüşümler ve ekonomik kriz süreci, her yönden sağlıklı, olumlu ve gelişmeye açık ailelerin önemini bir kez daha ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle, Hükümet programımız da özellikle yoksul ailelere yönelik önlemlere yer verilmiştir. Yoksul ailelerin çocuklarının eğitim ve sağlık ihtiyaçlarının karşılanması hedeflerimiz arasında yer almaktadır. 15

17 Ailelerimizin korunması ve güçlendirilmesine yönelik çalışmalara kamu kurum ve kuruluşları, bilim çevreleri ve gönüllü kuruluşların ortak çabaları gerekmektedir. Hem Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı hem de Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı olarak tüm ilgili kesimler ile işbirliği yapmaya hazırız. Bu panelin hazırlanmasında emeği geçenleri kutluyor, değerli konuşmacılarımıza ve siz değerli katılımcılara teşekkürlerimi ve saygılarımı sunuyorum. Sunucu: Aile mahkemeleri konulu panele başlarken size öncelikle konuşmacılarımızı tanıtmak istiyorum. Panel Başkanımız; Sayın Prof. Dr. Ülker GÜRKAN. Kendisi Başkent Üniversitesi Öğretim üyesi. Öncesinde ise, AÜ. Kadın Sorunları ve Araştırma Uygulama Merkezi eski başkanı. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi emekli öğretim üyelerinden. Diğer katılımcılarımız sa, Adalet Bakanlığı'ndan, Hakim Sayın, Sami Sezai URAL, Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi'nden Sayın Doç. Dr. Süha TANRIVER, Ankara Barosundan sayın Avukat Munise DAYI, Ankara Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu Öğretim üyesi ve Aile Araştırma Kurumu danışmanlarından Sayın Doç. Dr. İbrahim CILGA. Sizleri kürsüye davet ediyorum, buyurunuz. Panel Başkanı KONUŞMALAR Prof. Dr. Ülker GÜRKAN: Sayın konuklar, sayın hukukçular, sayın hanımlar ve beyler bir an evvel çok merakla beklediğiniz aile mahkemeleri hakkında uzmanlarımıza sözü bırakmak üzere ben panel başkanı olarak bağrıma taş basıp fazla konuşmayacağım. Sadece takdimle yetineceğim. Çünkü hakikaten hepimizin çok merak ettiği bir konu bu. Çünkü yeni Medeni Kanunumuz diyoruz ama yeni Medeni Kanunumuzda, yeni olan aile hukukuna ilişkin hükümlerdir. Bildiğimiz gibi Eski Medeni Kanunumuz şeriat düzenine bağlı bir Osmanlı aile yapısını modern batılı bir sisteme oturtmuş ve şeriat hukukunun dayandığı korkunç ataerkilliği büyük ölçüde ortadan kaldırınıştır. Yeni Medeni Kanunumuzda aile hukukunda yapılan değişikliklerle artık büyük ölçüde 21. Yüzyıl aile yapısını oturtacak bir sistem getirmiş bulunuyor. Tabi kolay değil, özellikle erkekler yönünden kolay değil. Çünkü zaman zaman radyoda, televizyonda bazı yakınmalar duyuyorum. Aile mahkemesine karşı neredeyse bir husumet var. Ne münasebet bizim işlerimize birisi karışsın gibilerden. Ama yeni bir aile yapısına doğru gidiyoruz, kadın-erkek eşitliğini gerçekleştirecek ve bu arada erkeklerin eskiden olduğu gibi hala benim dediğim olur, ben aile reisiyim gibi bir zihniyetin değiştirilmek üzere nasıl medeni kanunda hukuk kurallarına, topluma, aileye, kadına ve çocuklara yardımcı olduysa, burada da yeni yapıyı hazırlamakla yardımcı olacaktır aile mahkemeleri. Böylece yepyeni bir alanda karı-koca arasında 16

18 çıkabilecek anlaşmazlıkları çözümlernek üzere muhakkak surette kurulması gereken bir mahkeme hiç olmazsa şimdi ismen kurulmuş oluyor ve tek temennim inşallah çocuk mahkemelerinin akıbetiyle karşılaşmaz. Onun için ben hemen sözü sırayla ilk önce bu alanda çalışmalara bizzat katılmış olan değerli hakimlerimizden Sami Sezai URAL'a bırakıyorum. PANELİSTLER Hakim Sami Sezai URAL: Aile mahkemeleri tarihli ve 4787 sayılı Kanunla kurulmuştur. Bu Kanunla mahkemelerin kuruluşu, görevleri ve yargılama usulleri düzenlenmektedir. Mahkemenin kuruluş esasları kendine özgü yargılama usulleri dikkate alındığında oldukça çağdaş bir yaklaşımı yansıtmaktadır. Mahkemelerde uzmanlığa önem verilmekte ve bunun sonucu olarak, aile hukuku alanında lisans üstü eğitimi yapmış olma hakimler ve uzmanlar bakımından bu mahkemelere atanmada tercih nedeni sayılmaktadır sayılı Kanunun yürürlüğe girmesinden önceki mevzuat hükümlerine göre, genel görevli asliye hukuk mahkemelerinde aileye ilişkin olan dava ve işlere de bakılmaktaydı. Asliye mahkemeleri, bugüne kadar aileye ilişkin davaların yanı sıra diğer hukuk davalarına da bakmak durumunda olduğundan ve aile ile ilgili uyuşmazlıkların çözümünde ihtiyaç duyulan, psikolog, pedagog ve sosyal çalışmacı gibi uzmanlarında mahkeme bünyesinde bulunmadığından, bu tür davaların çözümlenmesinde kendilerinden beklenen görevi yeterince yerine getirememekteydiler. 1 Ocak 2002 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiş olan tarihli ve sayılı Türk Medeni Kanununun özellikle aile hukukuna ilişkin hükümlerinden beklenen amacın gerçekleşmesinin temini bakımından aile mahkemelerinin kurulması bir zorunluluk haline gelmişti. Şimdi, 4787 sayılı Aile Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yargılama Usullerine Dair Kanunla getirilen düzenlemeleri yine bu Kanunun sistematiğine bağlı kalarak açıklamaya çalışacağım: Bu Mahkemeler, aile hukukundan doğan dava ve işleri görmek üzere kurulmaktadır. Aile Mahkemeleri, Adalet Bakanlığınca Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun olumlu görüşü alınarak her ilde ve merkez nüfusu yüz bini n üzerindeki ilçelerde kurulacaktır Ancak mahkernelerin kurulma aşaması henüz tamamlanmamış olup, çalışmalar devam etmektedir. Bu mahkemelere atanacak hakimlerde, genel görevli diğer mahkemelere atanacak hakimlerden farklı olarak evli ve çocuk sahibi olma ve otuz yaşını doldurma koşulu zorunlu nitelik olarak aranmakta, ayrıca yukarıda da belirttiğimiz gibi aile hukuku alanında lisans üstü yapmış olma tercih nedeni olarak kabul edilmektedir. Aile mahkemelerinin görevlerinin ne olacağı konusu ise, bu Kanunun 4. maddesinde düzenlenmiştir, buna göre aile mahkemesi; 4721 sayılı Türk Medeni Kanununun İkinci Kitabında düzenlenen ve aile hukukundan doğan dava ve işlere, yine 4722 sayılı Türk Medeni Kanununun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında 17

19 Kanuna göre aile hukukundan doğan dava ve işler ile 2675 sayılı Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanuna göre aile hukukuna ilişkin yabancı mahkeme kararlarının tanıma ve tenfizinden kaynaklanan dava ve işlere de bakacaktır. Ayrıca ileride verilecek görevlere de bu mahkeme tarafından bakılabilmesi için maddenin (3) numaralı bendinde buna ilişkin bir düzenlemeye yer verilmiştir. Burada şunu hemen belirtmekte fayda buluyorum; Kanunun 9. maddesinin (1) numaralı bendiyle 4320 sayılı Ailenin Korunmasına Dair Kanunla sulh hukuk hakimine verilen görev de aile mahkemesi hakimine verilmiştir. Bize ulaşan sorulardan, mahkernelerin görev alanının belirlenmesi konusunda bir kısım tereddütler yaşandığı anlaşılmaktadır. Bunlar özellikle Türk Medeni Kanununun İkinci Kitabında yer alan konuların tamamının mı yoksa bunlardan sadece aile hukukuna ilişkin olanların mı bu mahkemenin görev alanına girip girmeyeceği hususunda yoğunlaşmaktadır. Bu Kanunun 4.maddesinin (1) numaralı bendindeki ifadenin gramatik yapısı, ilk bakışta böyle bir tereddüt yaşanmasına neden olabileceği izlenimi uyandırıyorsa da Kanunun amaç ve kapsamının belirlendiği ı. madde hükmü, usul hükümlerinin düzenlendiği 7. maddesinin ikinci fıkrası hükmü ve değiştirilen ve yürürlükten kaldırılan hükümlerin düzenlendiği 9. madde hükmü birlikte değerlendirildiğinde, bu tereddütün giderilebileceğini düşünüyorum. Şöyle ki; 4787 sayılı Kanunun amaç ve kapsamıyla ilgili 1. maddesinde, aile mahkemelerinin aile hukukundan doğan dava ve işleri görmek üzere kurulduğu ifade edilmekte ve 7.maddesinin ikinci fıkrasında, aile mahkemelerinin Türk Medenı Kanununun 397. maddesinde belirtilen denetim makamı olarak görev yapması da bu Kanunun uygulanmasıyla sınırlı olarak öngörülmektedir Buna paralel olarak kanun koyucu değiştirilen ve yürürlükten kaldırılan hükümlerin bulunduğu 9. maddede, vesayet makamı olarak sulh hukuk mahkemesi ve denetim makamı olarak asliye hukuk mahkemesinin belirlenmesinin düzenlendiği Türk Medeni Kanununun 397. maddesinde herhangi bir değişiklik yapma yoluna gitmeden 7. maddesinin ikinci fıkrasındaki gibi sadece bu Kanunun uygulamasıyla sınırlı olacak şekilde bir düzenlemeyi bilinçli olarak tercih etmiştir. Şayet, kanun koyucu Türk Medenı Kanununun İkinci Kitabındaki tüm konuların bu mahkernelerin görev alanına girmesini amaçlasaydı aile mahkemesini vesayet makamı olarak görevlendirmede böyle bir düzenleme yoluna gitmezdi ve 9. maddede buna paralel bir düzenleme yapardı. Aile mahkemelerine atanacak uzmanların evli ve çocuk sahibi, 30 yaşını doldurmuş ve aile sorunları alanında lisans üstü eğitim yapmış olmaları tercih nedeni sayılmaktadır. Ayrıca uzmanların yapacakları görevler ayrıntılı olarak belirlenmiştir. Bunların görevleri, davanın esasına girilmeden önce ve davanın görülmesi sırasında taraflar arasındaki uyuşmazlık nedenlerine ilişkin araştırma ve inceleme yapmak ve sonucunu bildirmek ve ayrıca mahkemenin gerekli görmesi hallerinde duruşmada 18

20 hazır bulunmak şeklinde tanımlanmaktadır. Uzmanlarla ilgili olarak 1086 sayılı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununda düzenlenen hakimin reddi sebeplerine göre taraflara reddedebilme imkanı tanınmaktadır. Söz konusu uzmanların iş durumlannın müsait olmaması veya hukuki veya fiili bir engel bulunması ya da başka bir uzmanlık dalına ihtiyaç duyulması hallerinde diğer kamu kurum ve kuruluşlarında aynı nitelikte olan çalışanlar veya serbest meslek İCra edenlerden de mahkemelerce yararlanılabilecektir. Burada mahkeme bünyesi haricinde uzman görevlendirilmesi durumunda bunların ücretlerinin karşılanması ve sundukları rapor ve görüşlere karşı tarafların itiraz haklarının bulunup bulunmadığı ve ayrıca bu uzmanların hukuk yargılamasındaki statüleri konusunda Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunundaki Hükümlere göre bir değerlendirme yapılması gerekir Aile mahkemelerinin önlerine gelen dava ve işlerde, bu kanunun 6.maddesinde yetişkinler ve küçükler için ayrı ayrı düzenlenmiş olan koruyucu, eğitici ve sosyal önlemler başlığı altında düzenlenen konularda tedbir kararı verebilecektir. Ancak burada sayılan tedbirler sınırlayıcı olmayıp mahkeme tarafından diğer kanunlarda yazılı tedbirlere de hükmedilebilecektir. Özellikle Türk Medeni Kanununda bu konuya i1i kin olarak düzenlenmi olan tedbire i1i kin hükümler bunlann başlıcalanndandır. Yine şunu da belirtelim ki yukarıda açıkladığımız gibi 4320 sayılı Kanunla verilen görev gereği aile mahkemesi hakimi bu Kanunun I.maddesinde yazılan tedbirlere de hükmedebilecektir. Uygulamada karışıklığa neden olmaması bakımından u hususu belirtmekte fayda buluyorum. Aile mahkemesi hakimince 4787 sayılı kanuna göre verilen bir önlem kararına uyulmaması durumunda bunun yaptırımı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun II3/A maddesine yollama yapılmak suretiyle düzenlenmiştir.4320 sayılı Ailenin Korunması Hakkında Kanuna göre aile mahkemesince verilen bir tedbir kararına uyulmaması durumunda bunun yaptırımı yine kendi kanununda (4320 sayılı) gösterilmektedir. Aile mahkemelerinin görevine giren dava ve işlerden sonuçlanmamış olanların görevli ve yetkili aile mahkemesine devredilmesine ilişkin hükümlerde getirilmiştir. Sonuç olarak Aile Mahkemeleri görev alanlarına giren dava ve işlerde kuruluşundaki çağdaş yaklaşımında bir gereği olarak, görevli uzmanlardan da yararlanarak taraflar arasındaki karşılıklı saygı, sevgi ve hoşgörünün korunması ilkesini gözeterek, eşlerin ve çocukların karşı karşıya oldukları sorunların öncelikle sulh yoluyla çözümünü sağlamaya çalı acaklardır. Böylelikle aile mahkemeleri, yargılama görevinin yanında toplumun temel taşı olan ailenin korunmasına yönelik koruyucu, eğitici ve sosyal içerikli önemli işlevleri de yerine getirebilecektir. Saygılarımla. Başkan: Sayın Sami Sezai URAL'a teşekkür ediyoruz. Görüyoruz ki epeyce sorunlu bir alanda yürümek zorunluluğu var ve tahmin ediyorum ki tek bir toplantıyla, panelle bu sorun çözülebilecek gibi değil. Bu nedenle Aile Araştırma 19

21 Kurumundan ricamız bunun biraz daha uzmanlar tarafından bir araya getirilen küçük kurullarda da görüşülmesi. çoğunluğu çekip gitti. Çoğunluğumuz şimdiden bir sürü aksaklıkların mevcut olduğunu görüyoruz. Hepimizin temennisi dediğim gibi çocuk mahkemelerine dönüşmesin. Fakat bu arada önemli bir soruna dikkat çekmek istiyorum. Uzman olan yargıçlardan söz edilmektedir. Güvenlik Bakanlığının, Hukuk Fakültesi olan üniversitelerle veya direk hukuk fakülteleriyle ilişkiye girerek veyahut bazı üniversitelerde kadın sorunlarıyla ilişkili olarak master dersleri veren kadın çalışmaları bölümlerine müracaat ederek, muhakkak surette bu alanda bir yüksek lisans programının açılmasını sağlamaktır. Aksi takdirde nereden yetişecek. Hukuk Fakültesinde zaman zaman ve biz çok büyük ısrarla hakim adaylarının gelip bizde master yapmasını istiyoruz. Ama izin almak o kadar zor ki, istedikleri halde gelemiyorlar maalesef. diplomasıyla iyi bir hakim olunamadığı meydanda. Bu önemli bir ihtiyaç olarak beliriyor. İnşailah bununla da ilgili bakanlıklara iletilmesi, onlar aracılığıyla da dediğim gibi hukuk fakülteleriyle veya kadın sorunlanyla ilgilenen, master programı yapan kurumlarla ilişkiye girilmesi herhalde iyi olacaktır. Şimdi ben sözü Ankara Barosu Kadın Hakları Kurulu avukatlarından Sayın Munise DAYI'ya bırakıyorum. Av. Munise DAYI: Bilindiği gibi Medeni Kanun 1926 yılında yayınlanmış ve geçen zaman içinde ciddi değişiklikler yapllamamıştır.uzun yıllar süren çalışmalardan sonra 1 ocak 2002 de yürürlüğe giren yeni Medeni Kanun ile gelişen sosyal ve ekonomik koşullara uygun şekilde yeniden düzenlenmiştir. Yeni medeni kanun ile Eski medeni Kanun da özellikle cinsiyet ayrımcılığı içeren hükümler değiştirilmiş,cinsler arasında eşitlik sağlanmaya çalışılmıştır. Cinsiyet ayrımcılığının en yoğun olduğu yerde eski medeni Kanunda aile hukuku olduğundan tahmin edersiniz ki en ciddi değişiklikler bu alanda yapılmıştır. Aile reisliği ve birçok yerde bulunan erkeğin (kocanın), babanın üstün oyu ve karar verme yetkisini içeren hükümler yerine eşlerin birlikte karar vermelerine yönelik hükümler getirilmiştir. Eşler (I86.madde) ortak konutu birlikte seçerler, birliği beraberce yönetirler, birliğin giderlerine güçleri oranında emek ve mal varlıkları ile katılırlar. velayet hakkının kullanımında da eşler birlikte hareket ederler. İşte aile hukukunda yapılan bu değişiklikler Aile Mahkemelerinin kurulmasını zorunlu ve acil bir hale getirmiştir. Çünkü yeni Medeni kanun ile eşler birlikte karar veremedikleri birçok konuda hakimin müdahalesini isteyebileceklerdir yani hakim aile birliğinin bir takım kararlarında etkili olacak belki de karar vermek durumunda bulunacaktır sınırlanması

22 197. Madde 12. Fıkra konut ve ev e yasından (ayrı ya amada) yararlanma ve bunun gibi konular veya velayette 346. Madde koruma önlemleri gibi. Doğaldır ki aile hukukunda uzman olan hakimlerin bu konuda karar vermesi daha sağlıklı aile ili kileri sağlayacaktır. Bu nedenle Aile Mahkemeleri Kurulu u hakkında kanun yürürlülüğe girmi tir. Yukarıda da belirtildiği gibi gereklidir hatta zorunluluktur. Kanunda eksik veya yanlı bulduğumuz hükümler var. Ancak öncelikle söyleyeceğim alt yapı hazırlanmaml tır. Bu kanunda belirtilen nitelikleri haiz hakim ve uzman (psikolog, pedagog) kadrolar henüz yoktur. Hatta bildiğim kadarıyla aile hukuku diye doktora veya mastır programları kadar olmamı tı. İçi doldurulamayacak bir yapının kanunla kurulmu olması kanımca yeterli değildir. Buna çocuk mahkemelerini örnek verebiliriz. Tam bilmiyorum ama sanırım LO yıldır kanun yürürlükte ve halen ancak 5 il merkezinde kurulan çocuk mahkemeleri sadece tabela mahkemeleri durumundadır. Hakimler uzman olup olmadıklarına bakılmaksızın atamayla göreve gelmektedir ve genel mahkeme usulü çocuk hukuku uğra anlar ile yargılama yapılamaktadır. Somut anlamda fayda sağlamadığını söylemektedirler. Şimdi aile mahkemelerini de aynı akıbetin beklediğini dü ünmek beni üzmektedir. Örneğin Ankara'da ki Asliye Hukuk davalarının 1/3 ünün aile hukukuna ili kin olduğunun tespit edildiğini bu nedenle de Asliye Hukuk Mahkemesinin aile mahkemesi yapılacağı konu ulmaktadır. Bu seçimde 23 numaralı mahkemeden 32 numaralı mahkemeye kadar olabilir diye dü ünüldüğünü duyduk. Bu durumda sadece kapıdaki mahkeme ismi değişecektir ve belki de kadroya birkaç sosyal bilimci eklenerek ilk etapta çözüm getirilmeye çalı ılacaktır. Bu alt yapı hazırlanmadan kanunun yayınlanır yayınlanmaz yürürlüğe girmesinin sakıncasıdır bence. Kanun incelenince de görülmektedir ki aile mahkemelerinin görevleri sadece dava değil 4. Madde de belirtildiği gibi birtakım işlerdir. Bu i lerin gereği gibi yapılabilmesi için uzman kadrolar tam olarak olu turulmalıdır. Alt yapı hazırlanmadığı gibi kanun çıkarılırken kamu kurum ve kurulu larından ve uzmanlardan görü ler alınmı ancak hazırlanan tasarıya bunların hiçbiri yansıtılmadan kanunla tırılmı tır. Gelelim kanuna. Daha önce de söylediğim gibi tercihen lisans üstü eğitimli hakim bu konuda yoktur. (program bugüne kadar yoktu) belki zamanla olacaktır. Ama bu konuda çalı mak isteyen, gerçekten aile birliğine emek vermek isteyen hakimler olabilir. Bence Aile mahkemeleri hakimlerinin nitelikleri ve atanmaları ba lıklı maddeye bu tarz bir hüküm konulabilirdi. 30 ya ında olmak ve çocuk sahibi olmak bir ölçüde olgunluk kıstaslarıdır. Bo anmı veya e i ölmü olan hakimlerin aile mahkemesi hakimi olmamalarını anlamak mümkün değildir. Önemli olan bakı açısıdır. Bireylerin e it olduğuna inanan, aile birliğinin yürütülmesi ve korunmasına ilişkin objektif yakla ımları olan hakimler gereklidir. 21

23 Aynı şekilde atanacak uzmanların da evli olması hükmü getirilmiştir. Uzmanlar içinde pedagog denilmiştir. Bu konuda yanlışım varsa İbrahim Bey ben böyle bir uzmanlık (tek başına) olmadığını zannediyorum. Bu uzman kadroda psikiyatr ve hukukçuda olmalıdır. Çünkü hakimin önüne gitmeden önce taraflar arasında uyuşmazlık nedenlerine ilişkin araştırma ve inceleme yapmak yetkisi verilmiştir. Bu kadroların olmaması eksikliktir. Bu kadrolar olmalı ve uzlaşmayı sağlamak için bu uzmanların inceleme yapıp rapor hazırlayarak hakimin işini hafiftetmeleri için hükümler konulabilirdi. Kanunun 5. Maddesi 2. Bendinde uzmanlann gerekli görüldüğü taktirde duruşmada bulundurulması ibaresi ile hakime geniş takdir hakkı vererek uzmanın görevini tam ve eksiksiz yapmasını engelleyeceği görüşündeyiz. Uzmanın görevli olduğu dosya ile ilgili her celsede hazır bulunacağı hatta kendisine ayrılan bir bölümde izlemesi, olayları objektif değerlendirilebilmesi için gereklidir kanısındayım. Ayrıca uzmanlar için mahkemece verilecek diğer görevleri yapmak denilmiştir ki bu hakimin kişisel görüşleri çerçevesinde kalem katipliği işlemleri dahil yaptırılabileceği sonucunu getirmektedir ki bu doğru değildir. Bu hüküm mahkemede verilecek uzmanlık alanı ile ilgili diğer görevleri yapmak şeklinde sınırlandırılabilirdi. Yine 5. Madde 2. Fıkrasında serbest meslek İCra edenlerden yararlanılır denilmektedir ki bir bilirkişilik alanı oluşturulmasından korkulur. Bunun yerine kamu kurum ve kuruluşlarından geçici görevlendirme yapılır denilebilirdi. Başkan: Teşekkür ederiz. Sözü doğrudan doğruya Süha TANRıYER'e veriyorum. Kendileri Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim üyeleridir. Prof. Dr. Süha Tanrıver: Ben Usul Hukukçusu olduğum için, daha ziyade Usul Hukuku boyutu açısından Aile Mahkemelerinin kuruluş, görev ve yargılama usulleri hakkındaki kanunu değerlendireceğim. Öncelikle bu usullere ilişkin konulara temas etmeden, genel çerçevede bir iki noktaya işaret etmek istiyorum. Aile Hukuku uyuşmazlıkları günden güne çoğalmakta ve kompleks bir nitelik kazanmaktadır. Bunun tipik örneklerini, eskiden hiç söz edilmiyor fakat günümüzde yaygın hale gelen, tüp bebek, kiralık anne, cinsiyet değişikliğinden doğan davalar, yapay döllenme gibi bir çok hukuki problemi de beraberinde getirmiştir. Bu hukuki problemlerin çözümü doğal olarak bir uzmanlık yargı yerinin oluşturulması ihtiyacını doğurur. Öte yandan aile Türk toplumunun temelidir, Anayasamızda zaten bu kuralı açıkça işaret etmektedir, ve aile hukuku uyuşmazlıkları doğrudan doğruya kamu düzeni uyuşmazlıkları ile ilgilidir. Dolayısıyla ailede uyuşmazlıklar için öngörülen ilke ve kurallardan ayrı bir biçimde çözüme kavuşturulmalı, kurulmak istenen yargı yeri de bir uzmanlık yargı yeri konumunda bulunmalıdır. Arkadaşlarım kuruluşuna temas etti, ben onu bir cümle ile şu şekilde formüle edeceğim. 22

24 A-Geoel Olarak Aile hukukundan doğan dava ve işleri görmek üzere, bir uzmanlık yargı yeri olarak, 4787 sayılı Aile Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yargılama Usullerine Dair Kanun2 ile, aile mahkemelerinin kuruluşu yasal bağlamda gerçekleştirilmiştir. Aile hukuku kapsamına giren uyuşmazlıklar, günden güne giderek çoğalmakta ve her geçen günde kompleks bir nitelik kazanmaktadır. Bu çerçevede, yapay döllenme, tüp bebek, kiralık anne ve evli kişinin cinsiyet değiştirmesinden kaynaklanan uyuşmazlıklar, örnek olarak sayılabilir. Artık, bu tür uyuşmazlıkların çözümü, ayrı bir uzmanlığı gerektiren bir boyut kazanmış durumdadır. Ayrıca, ailenin Türk toplumunun temeli olduğu gözetilecek olursa, bu kapsamda mütalaa edilecek olan uyuşmazlıkların çözümünün, diğer alelade uyuşmazlıklardan farklı olarak, toplumu ve kamu düzenini ilgilendirdiği ve hayati bir önemi taşıdığı da aşikar bir biçimde ortadadır.3 Öte yandan, özel hukukun diğer alanlarından farklı olarak, aile hukuku alanında, devlet müdahalesi nispeten daha yoğundur.4 Yapılmış olan bu tespitlerde, aile hukukuna ilişkin uyuşmazlıkların çözümü için, ayrı bir uzmanlık yargı yerinin kurulmasının zorunlu olduğuna işaret etmektedir. Yine, devletin, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve bunun için gerekli önlemleri almakla anayasal planda ödevii tutulmuş olması (AY. m.41), kompleks bir görünüm arzeden aile hukuku uyuşmazlıklarının, ayrı bir hukuki yapı içinde, bir uzmanlık yargı yeri biçiminde örgütlenen yargı yerlerince, özel bir takım ilke ve kurallarında işlerlik kazandığı bir yargılama rejimi izlenmek suretiyle çözüme kavuşturulmasını zorunlu kılmıştır. Bunların dışında, yeni Medeni Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra, ilerde potansiyel bir uyuşmazlık alanı haline gelmesi muhtemel mal rejimieri ile ilgili sorunların kompleks bir nitelik taşıması ve zaman içerisinde bu tür ihtilafların sıkça gerçekleşme eğiliminin varlığı dahi, başlı başına, aile mahkemelerinin oluşturulabilmesi için, yeter gerekçe oluşturabilir. Ayrıca, aile mahkemelerinin oluşturulması suretiyle, aile bireyleri arasında yer alan ve Birleşmi Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi ile de hakları güvence altına alınmış bulunan, bu gün artık uluslararası planda da "en ziyade himayeye mazhar menfaat grubu" olarak nitelenen "çocuğun menfaat1eri"nin korunmasının gerçekle tirilmesine de, önemli ölçüde destek sağlanml tır.5 B- Kuruluşu 2 RG., , Sa Tanrıver. S.: Aile Mahkemelerinin Oluşturulması Üzerine Bazı Düşünceler (TNBHO., 1998/89, s.12-16), S Sirmen, l./koçhisarlıoğlu, C./Tanrıver, s./süral, N./Tercan, E.: Karşılaştırmalı Hukukta Aile Mahkemeleri ve Türkiye'de Aile Mahkemelerinin Kurulmasında Yararlanılabilecek Bir Model (Prof. Dr. Turhan Esener'e Armağan, Ankara 2000, s.1-32), s.2., Tanrıver, s

25 Aile mahkemelerinin kuruluşu, yurt genelinde, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu'nun olumlu görüşü de alınmak suretiyle, tüm il merkezleri ile merkez nüfusu yüz binin üzerindeki ilçelerde, Adalet Bakanlığınca gerçekleştirilecektir. Sözü edilen mahkemeler, tek hakimli mahkeme biçiminde örgütlenecek ve düzey itibarıyla asliye hukuk mahkemesine eşdeğer bir konumda bulunacaklardır (4787 s. K.m.2,I,c.l). Bu durumda, aile mahkemeleri-nin, hukuk yargısı bağlamında görev yapan, tek hakimli, özel görevli, ilk derece yargı yerleri arasında yer aldığı söylenebilir. İş yoğunluğu fazla olan yerlerde, birden fazla aile mahkemesi kurulabilir; bunlar ayrı mahkemeler olmayıp; esasında o yerdeki tek aile mahkemesinin birer dairesi durumundadırlar. Bu nedenle, kurulu bulundukları yerin (ilin ya da ilçenin) adıyla anılırlar ve kendi içlerinde numaralandırılırlar. İş yoğunluğu nedeniyle, aynı yerde, birden ziyade aile mahkemesi kurulmuşsa, bu mahkemeler arasındaki ilişki, görev ilişkisi değil; bir işbölümü daha doğru bir deyişle bir "iş dağıtımı" ilişkisidir ve nöbetçi aile mahkemesi tarafından düzenlenir. Sözü edilen mahkeme, bu iş bölümünü (iş dağıtımını), işin niteliğine göre herhangi bir ayrım gözetmeden, salt sayısal eşitliği dikkate alarak, kur'a yöntemini uygulamak suretiyle gerçekleştirir. Ayrı bir aile mahkemesi kurulmuş olan yerlerde, aile mahkemeleri ile genel görevli hukuk mahkemeleri (yani, asliye hukuk ve sulh hukuk mahkemeleri) arasındaki ilişki ise, bir işbölümü ilişkisi değil; "görev" ilişkisidir. Çünkü, ayrı bir özel mahkeme kurulmuş olan yerlerde, genel mahkemelerle özel mahkemeleri arasındaki ilişki, daima bir görev ilişkisidir. Dolayısıyla, görev dava şartı olduğu için, aile mahkemesi, kendisine açılan dava bakımından görevli olup olmadığı hususunu yargılamanın her aşamasında re'sen inceleyebilir; taraflar da yargılamanın her aşamasında görev itirazında bulunabilirler; görev kuralına uyulmamış olması başlı başına bir bozma nedeni oluşturur ve görevin kamu düzenine ilişkin bir nitelik taşıması sebebiyle taraflar görev sözleşmesi de yapamazlar (HUMK. m. 7). Ayrı bir aile mahkemesi kurulmamış olan yerlerde, bu mahkernelerin görev alanına giren dava ve işlere, o yerde, yalnızca bir asliye hukuk mahkemesi varsa, o yerdeki asliye hukuk mahkemesi hakimince; birden fazla asliye hukuk mahkemesi varsa, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca belirlenmiş olan asliye hukuk mahkemesinin hakimince, "aile mahkemesi hakimi" sıfatıyla, yani 4787 sayılı Kanunda öngörülen usul dairesinde bakılır (4787 s.k.m.2, 11). Aile mahkemelerinin yargı çevresi, kuruldukları ii ya da ilçenin mülki (yani, idari) sınırları ile sınırlı tutulmuştur. Ancak, sözü edilen mahkemelerin yargı çevrelerinin değiştirilmesi, özellikle genişletilmesi, Adalet Bakanlığının teklifi ve Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu'nun kararı ile sağlanabilecektir. Aile mahkemelerine atanacak hakimlerin, adli yargıda görevli, atanacakları bölgeye veya bir alt bölgeye hak kazanmış, evli ve çocuk sahibi olmaları ile otuz yaşını 24

26 doldurmu bulunmaları arttır; bu niteliklerin tamamı aile mahkemesi hakimliğine atanabilmek için varlığı zorunlu kılınmı olan temel niteliklerdir. Sözü edilen niteliklerin tamamını ta ıması kaydıyla, aile hukuku alanında lisansüstü eğitim yapmı bulunmak da, atanma evresinde öncelik vermede gözetilecek bir ilave nitelik olarak kaf ımıza çıkmaktadır (4787 s.k.m.3). Her aile mahkemesine, Adalet Bakanlığınca, davanın esasına girilmesinden önce veya davanın görülmesi sırasında mahkemece istenen konular hakkında taraflar arasındaki uyu mazlık nedenlerine i1i kin ara tırma ve incelemelerde bulunup sonucunu bildirmek; ihtiyaç duyulan hallerde duruşmada hazır olup; istenilen konularla ilgili çalı malar yapıp görüş açıklamak üzere, tercihan, evli ve çocuk sahibi, otuz ya ını doldurmu ve aile sorunları alanında lisansüstü eğitim yapmı olanlar arasından, birer psikolog, pedagog ve sosyal çalı macı atanır. Aile mahkemelerinin i leyi inde son derece önemli bir i lev üstlenecek olan bu görevlilerin, hukuki kimliklerinin ne olacağı konusunda kesin bir tavır takınılmamı bulunması, ciddi sorunların doğumuna gebedir. Mevcut pozitif düzenleme çerçevesinde, sözü edilen görevliler, yargı sürecinin i leyi ine uzman kimlikleri ile katkı sağlayan, bu bağlamda esas itibarıyla, sürekli ve kadrolu bir biçimde görev yapan, daha ziyade Anglo-Sakson sisteminde rastlanılan "teknik mü avirler" konumundadırlar; kompleks bir nitelik ta ıyan sosyo-psikojolojik olguların analiz edilip sağlıklı bir biçimde kavranıp değerlendirilmesinde hakime yardımcı olurlar; i levsel açıdan bilirki i1erle benzerlik arz etseler bile, hakimle olan ili kileri ve tabi olacakları usuli rejim itibarıyla onlardan farklılıklar gösterirler. Bu görevlilerin bulunmaması, i durumlarının müsait olmaması veya görevin bunlar tarafından yapılmasında hukuki veya fiili herhangi bir engeli bulunması ya da ba ka bir uzmanlık dalına ihtiyaç duyulması hallerinde, diğer kamu kurum ve kuruluşlarında çalı anlar veya serbest meslek icra edenlerden yararlanılır (4787 s.k.m.5, II). Aile mahkemesi nezdinde görev yapan, psikolog, pedagog veya sosyal çalı macının, görevlerini, objektif ve tarafsız bir biçimde icra etmelerini temin amacıyla, hakimler hakkındaki ret sebeplerine (HUMK. m.28)6 binaen, retierinin istenmesi mümkün kılınmıştır (4787 s.k.m.5, III). Aile mahkemelerinin kuruluşunda, kanun koyucunun esas aldığı model çocuk mahkemelerinin kurulu unda esas alınan modelle büyük ölçüde benzerlik 6 Yasaklılık sebeplerine (HUMK. m.28) açıkça atıfta bulunulmamasına raomen, bu sebeplerinde. onlara nazaran daha ağır ve daha ciddi bir nitelik taşıması sebebiyle, ret sebeplerinin içerisinde yer aldıaını evleviyetle kabul etmek gerekir. Hatta, ret sebeplerine nazaran daha ağır ve ciddı bir durum olması hasebiyle, yasaklılık sebeplerini, psikolog, pedagog veya sosyal çalışmacıyı görevlendiren mahkeme. daha işin başında re'sen gözetmeli; bu bağlamda kanunun tanıdığı olanaklan yararlanmak suretiyle bir başka uzmanı görevlendirme yoluna gitmelidir. 25