T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI İSLÂM TARİHİ BİLİM DALI DOKTORA TEZİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI İSLÂM TARİHİ BİLİM DALI DOKTORA TEZİ OSMANLI KAYNAKLARINA GÖRE ARASI OSMANLI-MISIR İLİŞKİLERİ VE DÜVEL-İ MUAZZAMA Danışman Prof. Dr. Nesimi YAZICI Hazırlayan Ramazan ATA ANKARA-2011

2 İÇİNDEKİLER Özet... I Summary... V Önsöz... 1 Kısaltmalar... 6 Giriş... 7 BİRİNCİ BÖLÜM MISIR VE MISIR MESELESİYLE İLGİLİ ÖNEMLİ DEVLET ADAMLARI I- Mısır ın Osmanlı Devleti ndeki Yeri II- Dönemin Önemli Osmanlı Devlet Adamları III- Dönemin Önemli Mısırlı Devlet Adamları IV- Dönemin Önemli Avrupalı Devlet Adamları İKİNCİ BÖLÜM ( ) MEHMET ALİ PAŞA NIN YÜKSELİŞİ VE ÖNASYA YA YAYILMA POLİTİKASI I- Kütahya Antlaşması Sonrasında Mehmed Ali Paşa nın Faaliyetleri ve Osmanlı Devleti ne Etkileri II- Mehmet Ali Paşa nın Suriye ve Anadolu ya Yayılmak İstemesinin Nedenleri ve Yaptığı Faaliyetler III Arası Osmanlı Devleti nin Verdiği Tavizler ve Mısır ın Etkisi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM (1839) NİZİP YENİLGİSİNDEN TANZİMAT IN İLANINA MISIR MESELESİ I- Nizip Yenilgisi ve Osmanlı Devleti ne Yansımaları II- II Mahmut un Ölümü ve Abdülmecid in Tahta Çıkışı III- Osmanlı-Mısır İlişkilerine Düvel-i Muazzama nın Müdahalesi ve Nedenleri IV- Mustafa Reşid Paşa nın Hariciye Nazırlığı ve Tanzimat ın İlanı DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ( ) TANZİMAT TAN LONDRA ANTLAŞMASI NA MISIR MESELESİ I- Tanzimat ın İlanı ve Düvel-i Muazzama II- Londra Görüşmeleri Sürecinde Bölgenin Durumu III- Londra Görüşmeleri ve Birinci Londra Antlaşmasının İmzalanması IV- Osmanlı Devletinin Mehmed Ali Paşa ve Düvel-i Muazzama Hakkında Düşünceleri 112 V- Mehmed Ali Paşa nın Osmanlı Devleti ve Düvel-i Muazzama Hakkında Düşünceleri 119 VI- Düvel-i Muazzamanın Osmanlı Devleti ve Mehmed Ali Paşa Hakkında Düşünceleri 124 BEŞİNCİ BÖLÜM ( ) LONDRA ANTLAŞMALARI VE MISIR MESELESİNİN ÇÖZÜLMESİ I- Londra Antlaşmasının Mehmed Ali Paşa tarafından Kabul Edilmemesi ve Sonuçları II- Mehmed Ali Paşa Yönetimindeki Yerlerin Müttefik Kuvvetlerce Geri Alınması III- İbrahim Paşa nın Önasya daki Faaliyetleri ve Geri Çekilmesi IV- Abdülmecid in Mısır Fermanı Yayınlamasının Nedenleri ve Sonuçları V- İkinci Londra Görüşmeleri ve Londra Antlaşması VI- Mısır Meselesinin Osmanlı Tarihi Açısından Sonuçları SONUÇ KAYNAKÇA

3 ÖZET OSMANLI KAYNAKLARINA GÖRE ARASI OSMANLI-MISIR İLİŞKİLERİ VE DÜVEL-İ MUAZZAMA Ata, Ramazan Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nesimi Yazıcı 249 sayfa Tez de, Osmanlı Devleti ve Mısır arasında yaşanan savaşın yılları arasını ele alarak, bunun Osmanlı Devleti nde meydana getirdiği siyasî, ekonomik ve toplumsal değişimleri incelemeye çalıştım. Osmanlı Devleti nin Karlofça antlaşmasından sonra Avrupa devletleri karşısında aldığı ardarda yenilgiler yönetenlerin ve halkın moralini bozuyor, buna karşı ne gibi tedbirler alınabileceği özellikle yöneticiler ve aydınların kafasını meşgul ediyordu Fransız ihtilali tarihin gidişatını kökten değiştirip, çok uluslu imparatorlukların yaşamasını zorlaştırdı. Dönemin Padişahı III. Selim, sistemde bazı değişiklikler yapsa da geleneksel yapı ile bağlarını koparacak imkanı bulamadı. III. Selim den sonra Padişah olan II. Mahmud, devleti değiştirmek yönünde daha cesur adımlar attı. Kendisinin vefatından sonra devleti paradigma değişikliğine götürecek aydın ve yöneticilerin yetişmesine azami gayret gösterdi. II. Mahmud, birçok reform yapmasına rağmen zaman ve şartlar uygun olmadığı için paradigma değişikliğini gerçekleştiremedi. Osmanlı Devletini paradigma değişikliğine götüren 1839 yılında yaşanan 4 olay olmuştur. Bu olaylar; 24 Haziran da Osmanlı ordusunun Nizip savaşında Mısır ordusuna yenilmesi, 2 Temmuz da II. Mahmud un ölüp yerine tecrübesiz Abdülmecid in Padişah olması, hemen bunun ardından Osmanlı donanmasının önemli bir kısmının bizzat komutanı Ahmed Fevzi Paşa tarafından götürülüp İskenderiye de Mehmed Ali Paşa ya teslim edilmesi, 27 Temmuz da Avrupa devletlerinin savaşa hemen son verilmesi için her iki tarafa da ortak bir nota vermesidir. Bütün bu olayların halkta ve aydınlarda yarattığı şok, Mısır meselesinin ne pahasına mâl olursa olsun çözülmesi noktasında bir konsensüs oluşturdu. Bütün kesimlerde oluşan uzlaşma havası, Mustafa Reşid Paşa yı yapılacak köklü değişiklikler için Padişahı ikna noktasında cesaretlendirdi. Mustafa Reşid Paşa, Mısır meselesinin çözümü konusunda Avrupa devletleri ve kamuoyunun desteğini sağlamak için köklü bazı değişikliklerin yapılması gerektiğine Padişah ı ikna etti. Osmanlı Devleti nde paradigma değişikliğinin mührü olan Tanzimat bu şartlarda 3 Kasım 1839 da ilan edildi. Böylece Mısır meselesinin çözümü için devam eden Londra görüşmelerinde Avrupa devletlerinin ve kamuoyunun desteği garanti altına alınmış oldu. Tanzimat ın ilanı ile Osmanlı Devleti geleneksel yapısından geri dönülemez biçimde ayrıldı.

4 SUMMARY OTTOMAN EMPIRE AND EGYPT AFFAIRS AND GREAT POWERS UNDER THE LIGHT OF OTTOMANS SOURCES Ata, Ramazan Doctorate Thesis Thesis Adviser: Prof. Dr. Nesimi Yazıcı 249 page In the thesis the issue and the war from between Ottomans and Egypt, and the follow up results of that issue and politic, economic and social changes that was created in Ottomans were observed. The continous defeats to the European Counties following the treaty of Karlofça upset the governors and the public, besides it made the governors and intellectuals think about the possible precaution against the issues French Revulotion changed the trend of the world history drastically and made survivability of the multi Ethnicity Empire more difficult. The Sultan of that era Selim III, couldn t disengage totally even though he made some changes in the siytem of the empire. The following Sultan Mahmut II did more daring measures in the direction of changing the siystem of the empire. Before his death he did his best to bring up the intellectuals and governors, staffs who would change the paradigm of the empire. Because of the conditions and the period Mahmut II wasn t able to change the paradigms of the empire although he had made lots of Reforms. 4 issues made the Ottomans undergo a paradigm change in They are; the defeat of Ottoman army to Egyptian army on 24 th of June in Nizip Battle, the death of Mahmut II on 2 nd of July and his inexperienced son Abdülmecid s becoming Sultan, immediately after this Ahmed Fevzi Pasha s givinig up the majorty of the Navy to Mehmet Ali Pasha at Alexandria and on 27 th of July European States delivering a note to the both sides to cease the war. The shock of all those issues among the public and the intellectual created a consensus to solve the Egypt Issue at all cost. This conciliatory atmosphere among the all sides encouraged Mustafa Reşid Pasha to persuade the Sultan about the possible radical changes. Mustafa Reşid Pasha persuaded the Sultan about some necassary radical changes to gain the support of the European states to solve the Egypt Issue. The Administrative Reforms which can be regarded as the sign of the paradigm changes in Ottomans was declared on November 3, 1839 under these sircumstances. So at the ongoing Londan Interviews -about the solving The Egypt Issue- the support of the European States and publics were guaranteed. With the decleration of The Administrative Reforms the Ottomans left its traditional structure totally.

5 ÖZET OSMANLI KAYNAKLARINA GÖRE ARASI OSMANLI MISIR İLİŞKİLERİ VE DÜVEL-İ MUAZZAMA Osmanlı Kaynaklarına Göre Arası Osmanlı-Mısır İlişkileri ve Düvel-i Muazzama isimli tezimiz beş bölümden meydana gelmektedir. Birinci Bölüm 4 Başlıktan oluşmaktadır; Birinci başlıkta, Mısır ın Osmanlı Devleti ndeki yeri ve önemi bazı kaynaklar ve belgeler ışığında kısaca özetlenmiştir. İkinci Başlıkta, dönemin önemli Osmanlı devlet adamları ve karakterleri incelenmiştir. Devlet adamlarının kişiliklerinin, karakterlerinin ve şahsiyetlerinin meselelerin ortaya çıkmasında önemli etkileri olduğu araştırmamızdan anlaşılmış ve bu durum kendi görüşleri ışığında ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu dönemde Osmanlı Devleti nde Mısır meselesi ile ilgili olarak Hüsrev Paşa (ö. 1855), Ahmed Fevzi Paşa (ö. 1843), Sadık Rıfat Paşa (ö. 1857), Namık Paşa (ö. 1892) ve Mustafa Reşid Paşa (ö. 1858) ismi öne çıkmaktadır. Birinci bölümünün üçüncü Başlığında, dönemin önemli Mısırlı devlet adamları ile meseleye bakışları incelenmiştir. Mehmed Ali Paşa (ö. 1849) ve oğlu İbrahim Paşa (ö. 1848), Mısır meselesinin gelişmesinde en önemli rolü oynayan figürlerdir. Birinci kısmın dördüncü Başlığı altında, Mısır meselesi ile ilgili dönemin önemli Avrupalı devlet adamları ele alınmıştır. Bu sırada Mısır meselesi ile ilgili önemli Avrupalı devlet adamları; İngiltere de Palmerston (ö. 1865) ve Ponsonbi (ö. 1855), Avusturya da Matternih (ö. 1859), Rusya da Nesselrode (ö. 1862) ve Brunof (ö. 1875), Fransa da Tiers (ö. 1877) ve Guizot (ö. 1874) öne çıkmaktadır. Mehmed Ali Paşa nın Yükselişi ve Asya ya Yayılışı ismini taşıyan İkinci Bölüm, arası Mısır meselesi ve Düvel-i Muazzama nın buna müdahalesini, sebep ve sonuçları ile incelediğimiz üç kısımdan meydana gelmektedir. Birinci Kısımda, 1839 yılına kadar Mısır meselesinin geçirdiği inişli çıkışlı aşamalar, kaynaklar ve belgeler ışığında ele alınmıştır. Avrupa devletleri meseleye tekrar müdahale gereği duymuşlar ve uzun görüşmeler sonunda 3 Mayıs 1833 tarihinde Kütahya Antlaşması imzalanmıştır. Daha sonraki Kısımda, Mehmed Ali Paşa nın Mısır da iktidarını güçlendirmek için Suriye ve Anadolu ya ihtiyacı olduğu etraflı biçimde açıklanmıştır. I

6 İkinci Bölüm de son olarak, Tanzimat öncesinde Osmanlı Devleti nin verdiği tavizler ve buna Mısır meselesinin etkisi incelenmiştir yılları arasında Osmanlı Devleti, Mısır meselesini çözmek için büyük devletlere birçok tavizler vermek zorunda kalmıştır. Üçüncü Bölüm de Nizip yenilgisinden Tanzimat ın ilanına kadarki kritik dönemin incelendiği beş kısım bulunmaktadır. Birinci Kısımda, Nizip yenilgisi ve Osmanlı Devleti ne yansımaları geniş biçimde incelenmiştir yılı Osmanlı Devleti için bir dönüm noktası olmuştur. 24 Haziran1839 da Osmanlı ordusu Nizip te Mısır kuvvetleri karşısında yenilgiye uğramış, 2 Temmuz da II. Mahmud (ö. 1839) bu yenilgiyi öğrenemeden acılar içinde vefat etmiş ve yerine en büyük oğlu Abdülmecid (ö. 1861) tahta oturmuş, 27 Temmuz da Avrupa devletleri savaşın durdurulması için nota vermiş, 3 Kasım da ilan edilen Tanzimat Fermanı ile Osmanlı Devleti, deyim yerindeyse paradigma değişikliğine gitmiştir. Tezimizin bunu izleyen Kısmında, II. Mahmud un ölümü ve yerine oğlu Abdülmecid in tahta çıkmasıyla bunun yarattığı sonuçlar etraflı biçimde ortaya konulmaya çalışılmıştır. İkinci Bölüm de daha sonra, Düvel-i Muzzama nın 27 Temmuz 1839 da Osmanlı Devleti ne bir nota vererek savaşa son vermesini ve mesele kendileri tarafından çözülene kadar mevcut durumu korumasını istemeleri geniş biçimde incelenmiştir Üçüncü Bölüm ün sonunda, Mustafa Reşid Paşa nın Hariciye Nazırlığı na getirilmesi ve Tanzimat ı ilan etmesi yerli ve yabancı kaynaklar ışığında geniş biçimde sebep ve sonuçlarıyla ele alınmıştır. Mustafa Reşid Paşa, Osmanlı Devleti nin birliğini, Avrupa devletlerini bu amaç için birleştirerek sağlamaya çalışmış ve bu konuda değişik yöntemler kullanarak 1860 lı yıllara kadar başarılı olmuştur. Dördüncü Bölüm de, Tanzimat tan Londra Antlaşması na kadar Mısır meselesinin gelişimi, altı başlık altında ortaya konulmuştur; Birinci Başlık ta, Tanzimat ın ilanı ve büyük devletlerin buna etkisiyle bu süreçteki rolleri ele alınmıştır. Tanzimat döneminde merkezileşme artmış ve devlet daha görünür hâle gelmiştir. II. Mahmud, yeni dönemin gelişmelerine ayak uyduramayan devlet yapısını bütün kurumları ile reforma tabi tutmuş ve deyim yerindeyse Paradigma değişikliğine giderek bunun için referans noktası olarak Batı yı almaya başlamıştır. Bunu takip eden iki Başlıkta, Londra görüşmeleri ve Londra Antlaşması bütün boyutları ile incelenmeye çalışılmıştır. 27 Temmuz 1839 da Avrupa devletlerinin savaşa son vermeleri için Osmanlı Devleti ne verdikleri notadan hemen sonra Viyana da bu meseleyi kökünden çözmek için Avusturya Başvekili Matternih in himayesinde taraflar arasında görüşmeler başladı. II

7 Dördüncü Başlık ta, Londra Antlaşması sürecinde Osmanlı Devleti nin Mehmed Ali Paşa ve Avrupa devletleri hakkındaki düşünceleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Beşinci Başlık altında, Mehmed Ali Paşa nın Osmanlı Devleti ve Düvel-i Muazzama hakkındaki düşünceleri kaynaklar ışığında ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu bölümün sonunda, Düvel-i Muazzama nın Osmanlı Devleti ve Mehmed Ali Paşa hakkında düşündükleri dönemin canlı şahitleri ve değişik kaynaklar ışığında ortaya konulmaya çalışılmıştır. Fransa, Napolyon devrinden itibaren Osmanlı Devleti ni çıkarları doğrultusunda kullanmaya çalışmıştır. Rusya, devlet politikası olarak sıcak denizlere inmeyi hedeflediği için Osmanlı Devleti aleyhine ilerlemişse de 1830 lu yıllardan itibaren Osmanlı Devleti nin yıkılmasının kendisine vereceği zararları görerek politikalarını bu devletin yaşaması yönünde değiştirmiştir. Avusturya ve İngiltere, Londra görüşmeleri sürecinde Osmanlı Devleti ni gerek diplomatik olarak gerek maddî olarak en fazla destekleyen devletler olmuşlardır. Tezimizin Beşinci ve son bölümünde, Londra Antlaşmasının imzalanmasından Mısır meselesinin çözümüne ve bu durumun Osmanlı tarihi açısından doğurduğu sonuçlara kadar ortaya çıkan durum altı başlık altında geniş biçimde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Son bölümün birinci Başlığında, Londra Antlaşması nın Mehmed Ali Paşa tarafından kabul edilmemesi ve bunun yarattığı sonuçlar incelenmiştir. 15 Temmuz 1840 tarihinde imzalanan Londra Antlaşması nı Fransa dışındaki devletler imzaladı. İngiltere Hariciye Nazırı Palmerston, bu antlaşmaya uymaması veya aleyhinde bir harekete girişmesi durumunda Avrupa devletler sisteminden dışlanacağı konusunda Fransa yı uyardı. Bunun üzerine Fransa, antlaşmaya karşı çıksa da aleyhinde bir girişimde bulunmaya cesaret edemedi. Mehmed Ali Paşa bütün tekliflere karşı kendisine II. Mahmud döneminde vaad edilenlerden bir adım geri atmayacağını belirterek katı bir tutum takındı. Bu bölümün ikinci Başlığında, Mehmed Ali Paşa nın Londra Antlaşması nı kabul etmemesi üzerine müttefik kuvvetlerin karada ve denizde işgalleri bitirmek için yaptıkları harekât geniş biçimde ele alınmıştır. Mehmed Ali Paşa antlaşmayı kabul etmeyip hatta İstanbul a hareket emri vereceğini belirtince müttefik güçler harekete geçti. Hem Mısır birlikleri her yönden sıkıştırılmaya başlandı hem de Mısır çıkarlarına karşı yoğun bir propaganda faaliyetine girişildi. Bunun sonucunda İbrahim Paşa komutasındaki Mısır birlikleri Suriye, Lübnan ve Anadolu da çok zor duruma düştüler. Bunu takip eden Başlıkta, İbrahim Paşa nın Hicaz, Suriye ve Anadolu daki faaliyetleri ve bundaki temel amaçları ortaya konulmaya çalışılmıştır. İbrahim Paşa bütün şartları değerlendirerek Mısır a dönmekten başka çare kalmadığını gördü ve çok zorlu bir yolculuğa çıktı. İskenderiye Antlaşması nın kabulü ile her iki taraf da savaşmaya son verdi. III

8 Dördüncü Başlıkta, Abdülmecid in Mısır Fermanı yayınlamasının neden ve sonuçları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Osmanlı Devleti ve Avusturya meselenin kökten halli için Mısır ın tamamen ele geçirilmesini isteseler de İngiltere nin desteği olmadan bunu başaramayacaklarının farkındaydılar. Bu bölümün beşinci Başlığında, İkinci Londra Antlaşması ve bu antlaşmanın imzalanma süreci yerli ve yabancı kaynaklar ışığında incelenmiştir. Birinci Londra Antlaşması ve devam eden süreçte yayınlanan Mısır Fermanı ile Mısır meselesi çözülmüştü ama Avrupa devletlerinin bu meseleye müdahalesinin en önemli sebebi olan Boğazlar meselesi henüz çözülememişti. Altıncı ve son Başlıkta, Mısır meselesinin Osmanlı Devletine verdiği zararlar ve bu cihan devletini götürdüğü noktalar bütün boyutları ile incelenmeye çalışılmıştır. II. Mahmud, Avrupa yardımını sağlamak için batıya dönük köklü reformlara girişmiş ve bu dönem danışma kurulları vasıtasıyla Osmanlı Devleti nde Paradigma nın değiştiği dönem olmuştur. IV

9 SUMMARY UNDER THE LIGHT OF OTTOMANS SOURCES OTTOMAN EMPIRE AND EGYPT AFFAIRS AND GREAT POWERS The thesis named Under the Light of Ottomans Sources Ottoman Empire and Egypt Affairs and Great Powers is composed from five main chapters. The first chapter consists of four parts; In the first part, Egypt s attitude and its importance in Ottoman Empire is observed under the light of sources and documents and summarized shortly. In the second part, fore coming statesmen and characters of that period were examined. During this work it is observed that personalities and characters of the statesmen of that time s had great impact over the cases and this is proved with the help of their own views as well. In this period of time Hüsrev Pasha s ( D.1855 ), Ahmed Fevzi Pasha s( D.1843 ), Sadık Rıfat Pasha s( D.1857 ), Namık Pasha s( D.1892 ) and Mustafa Reşid Pasha s( D.1858 ) names come into prominence in Ottomans about the cases related with Egypt. In the third part of the entrance; period s for coming Egyptian statesmen and their views were. Mehmed Ali Pasha ( D.1849 ) and his son Ibrahim Pasha( D.1848 ) were among the most important figures on developing of the case. In the fourth part of the first chapter; some European statesmen of the era related with Egypt case is handled. Being fore coming European statesmen of the era in England Palmerston ( D.1865 ) and Ponsonbi ( D.1855 ), in Austria Matternih ( D.1859 ), in Russia Nesselrode ( D.1862 ) and Brunof ( D.1875 ), in France Tiers ( D.1877 ) and Guizot ( D.1874 ) come into prominence. The second chapter named The Rise of Mehmed Ali Pasha and His Expansion to Asia, Ottoman Empire and Egypt affairs from 1831 to 1839 and Great Powers interfering to the issue is consist of three parts with reasons and results. In the first part Egypt Issue s unstable process in 1839 are held under documents and sources. Thereupon European states needed to involve the issue again and after the extended interviews Kütahya Treaty was signed on the 3th May In the next part while the reasons of Mehmed Ali Pasha s aim to stretch in Anatolia are examined, it is stated obviously that Mehmed Ali Pasha needed Syria and Anatolia to foster his governance in Egypt. V

10 In the first part finally, the compromises that were given by Ottomans before Administrative Reforms and the affects of Egypt issue over those reforms are held widely. Between Ottomans were obliged to give lots of compromises to the great powers. The third chapter is corporated of four parts in which critical period from Nizip defeat to the Administrative Reforms is examined. In the first part, Nizip defeat and its effect of Ottomans is widely examined under the light of sources and documents was a critical point for Ottomans. Ottoman army was defeated to Egyptian army on 24 th of June, on 2 nd of July Mahmud II (D.1839) died sorrowfully without learning that defeat and his oldest son Abdülmecid (D.1839) became Sultan, on 27 th of July European States delivered a note to cease the war, on the 3th of November Ottomans declared the Administrative Reforms and changed its paradigms. In this part of our thesis the death of Mahmud II and his son Abdülmecid s becoming Sultan and is examined thoroughly with its results. In the third part, Great Powers delivering a note to Ottomans on 27 th July 1839 to end the war and keep the current situation till they solve the problem in their directorate was examined thoroughly. The defeat of Ottomans by its own governor of a district was a potential risk for European states and could harm them as well. Thus Egypt issue should be solved in a way that is useful for each side. England and Austria didn t support to give any compromises to Egypt, while France supports to watch Egypt s rights. Besides all given compromises, Mustafa Reşid Pasha s diplomatic ability forced all European states except France to support Ottomans in the solution processes of Egypt issue. In the fourth part, Mustafa Reşid Pasha s appointment to be the grand vizier and his declaring Reforms are examined with its effects and results under the light of inner and outer documents and sources. Reşid Pasha tried to keep the unity of Ottomans by convincing European states around this aim and he was successful till 1860s by using different methods. In the fourth chapter, from the declaration of the Reforms to London Treaty the process of Egypt Issue is examined in six parts. Under the first title, the declaration of the Reforms and Great Powers effects and roles on this declaration is analyzed. In Reform period the centralization was increased and the structure of the state became more visible. Mahmud II modernized all the state institutions and redesigned the ones that couldn t keep up with this innovation namely he made paradigm change by taking up European values as reference. In the following parts, London interviews and London Treaty are tried to be held with all aspects. Soon after European states delivering a note on 27 th July 1839 to the sides of the VI

11 interviews to solve the issue totally, they started the interviews in Vienna under the observation of Austrian Prime Minister Matternih. Under the fourth title, Ottomans thoughts about Mehmed Ali Pasha and European states are tried to be examined. In the fifth part Mehmed Ali Pasha s opinions about Ottomans and Great powers are held in the light of documents. Mehmed Ali Pasha had an extremely ambitious personality. At the end of this part, Great Powers remarks on Ottomans and Mehmed Ali Pasha are surveyed in the light of various documents and living witnesses of the era. Matternih and Palmerston tried all diplomatic methods in order to solve the problem without a war. In the fifth and the last chapter of the thesis, from the singing of London Treaty to the solution of Egypt issue and effects of that case in Ottomans history are surveyed widely in the light of documents and consisted of six parts. Under the first part of the last chapter, Mehmed Ali Pasha s objection to the London Treaty and the results of this situation are examined. All the countries signed the London Treaty except France on 15 th of June, English Foreign Minister Palmerston warned France that it should accept the treaty if France would not sign and against the treaty, it could be isolated from the European states. Thereupon France didn t dare to act against the treaty even it objected it. In spite of all the offers Mehmed Ali Pasha was strict and proclaimed that he wouldn t step back the promises that had been given to him during Mahmud II. In the second title of this chapter, upon Mehmed Ali Paşa s refusal of London treaty, the allied forces started an operation that made over land and sea in order to terminate the invasions is being handled widely in the light of documents and sources. When Mehmed Ali Paşa declared that he would not accept the treaty and also announced that he would give the order of the operation to Istanbul, the allied forces went into action. Both the Egyptian forces were begun to be compressed from all sides and an intensive propaganda process was proceeded against Egypt s profits. By this way, the Egyptian forces commanded by Ibrahim Paşa got in a very difficult position in Lebanon, Syria and Anatolia. In the following title, the actions and aim of İbrahim Pasha in Hedjaz, Syria and Anatolia were tried to be explained in the light of documents and sources. İbrahim Pasha, evaluating all these conditions, understood the fact that there was no way other than returning to Egypt and started a really difficult travel. By the acceptance of Alexandria treaty, both sides terminated fighting. VII

12 In the fourth title, Abdulmecid s declaring Egypt Firman was tried to be explained with its reasons and results. Although Ottomans and Austria wanted to taking over Egypt totally in order to solve the issue, they knew that this was impossible without England s support. In the fifth part, Second London Treaty handled in the light of documents and sources. With the first London Treaty and following Egypt Firman this issue was solved, but the most important reason The Straits Issue- that made the states interfere the issue was still not solved. It was signed in London among Ottomans and five Great Powers on 13 th July In the sixth and the last title, the damage of Egypt issue to Ottomans and the points where that worldwide state was dragged were examined widely with all aspect. Mahmud II proceeded some fundamental reforms in order to get the support of European States, so he could suppress the rebel of his governor which put him into a deep psychological depression and this period was the time that Ottomans paradigms were changed totally with the help of consultancy boards. VIII

13 ÖNSÖZ Bilindiği gibi sosyal bilimler, özellikle tarih alanı, fen bilimlerinde olduğu gibi yeniliğin fazla olduğu bir alan değildir. Ancak yapacağımız araştırmalar sonucunda ileri süreceğimiz tez ve anti tezler ile yeni sentezlere ve yorumlara ulaşabiliriz. Osmanlı Tarihi bu gibi çalışmalar için muadili tarihlerle karşılaştırıldığı zaman en bâkir alanlardan birisidir. Osmanlı tarihini bilmeden, Türkiye Cumhuriyeti veya bu coğrafyada bulunan başka devletlerin tarihini tam olarak bilmek mümkün değildir. Günümüzdeki çatışmaların odağında yeralan Ortadoğu ve Arapların tarihini bilmek için Osmanlı Tarihi ni iyi bilmek gerekir. Yaşadığı altı asra yakın süre içinde dört asır Ortadoğu nun dirlik ve düzenini sağlayan Osmanlı sistemine modern tarihçilerin çoğu Pax Ottomana yani Osmanlı Barışı demektedirler. Bu barış XIX. yüzyılda özellikle Fransız İhtilali nin getirdiği yeni fikirler nedeni ile sarsıldı ve XX. yüzyılda bütün dünyayı saran bir savaşın neticesinde sona erdi. Şunu söyleyebiliriz ki Osmanlı, savaşın icat olduğu topraklarda bütün hatalarına rağmen barışı oluşturmayı ve onu devam ettirmeyi başardı. İngilizler ve Fransızlar sadece kendi çıkarlarını düşündükleri için Osmanlı dan sonra bölgede barışın hiç şansı olmadı. Osmanlı nın yıkılışı hükmettiği her yerde dengenin bozulmasına neden oldu ve belki de dengeyi yeniden kurmak yüzyıllar alabilir. İnsanlık bir asırdan fazladır bu barışın sona ermesinin acılarını çekiyor ama buna bir çözüm bulamıyor ve ufukta da yeni bir çözüm görünmüyor. Başta büyük İngiliz tarihçi Arnold Toynbee olmak üzere tarafsız Batılı tarihçilerin çoğu Asya, Avrupa ve Afrika yı aynı zamanda refah ve mutluluk içinde en uzun süre Osmanlı Devleti nin yönettiğini kabul ederler. Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti nin boşalttığı alanları dolduramamış ve buraları sadece değişik yöntemlerle sömürge haline getirmişlerdir. Bunda, tezimizde işleyeceğimiz başta Mısır olmak üzere Arap aydınların tarihi iyi bilmemesinin ve taraflı Avrupa kaynaklarından öğrenmelerinin de büyük etkisi vardır. Arap ülkelerinde Osmanlı tarihi asıl kaynaklarından değil başta İngiliz ve Fransızlar olmak üzere Avrupalı tarihçilerin kaleminden öğrenilmiştir. Bu tarihçilerin çoğu ise meseleye kaynaklar ışığında ilmî olarak bakmaktan çok devletlerinin menfaatleri doğrultusunda yaklaşmışlardır. Osmanlı Devleti üç kıtada işgalci gibi 1

14 gösterilirken, kendileri medeniyetin temsilcileri olarak gösterilip haklı çıkarılmaya çalışılmıştır. Mısır tarih boyunca birçok medeniyete kaynaklık etmiş ve Coğrafî keşiflerden sonra gelişen sömürgecilik akımları için önemli bir hedef olmuştur. Özellikle İngiltere, sömürgeci emellerine ulaşmak için önemli bir kavşak noktasında bulunan Mısır ın kontrolü altında olmasını siyasî öncelikleri arasında saymıştır. Mısır, Osmanlı yönetimi altında uzun süre huzur içinde yaşamıştır. Ancak Osmanlı Devleti gerilemeye başladığı andan itibaren bölgedeki iktidar mücadeleleri nedeniyle huzur bozulmaya başlamıştır. Bölgeye gönderilen birçok valiler ya öldürülmüş veya görevlerini gerektiği gibi yapmaları engellenmiştir. Mehmed Ali Paşa şahsî yeteneklerini de kullanarak bu karışıklılara son vermiş ve 1805 yılında Mısır valiliğine atanmıştır. Mehmed Ali Paşa için sadece Mısır ı yönetmek yeterli olmamış, Mısır da yaptığı idarî, malî, askerî ve tarımsal yeniliklerle ülkeyi kısa sürede Osmanlı Devleti nin en gelişmiş eyaleti haline getirerek iktidar mücadelesine başlamıştır. Fransa nın da tesiri ile sınırlarını genişletmek için eline geçen bütün fırsatları kullanmış ve Anadolu içlerine kadar neredeyse hiçbir direnişle karşılaşmadan ilerlemeyi başarmıştı yılları arasında 10 yıla yakın süre Suriye, Lübnan ve Anadolu da kaldıktan sonra belki de ilerde Osmanlı Devleti nin yıkılmasına neden olacak bedeller ödenerek Mısır a döndürülebilmiştir. Biz bu çalışmamızda, incelediğimiz Osmanlı arşiv belgeleri ışığında yılları üzerinde odaklanacağız. Çünkü bu yıllar Osmanlı Devleti nin yeni bir Paradigma değişimine yöneldiği yıllardır. XV. asırdan itibaren gelişen ve asıl meyvelerini XVIII. yüzyılda veren coğrafi keşifler, XVIII. asırda İngilere de ortaya çıkıp daha sonra bütün Avrupa ya yayılan sanayileşme ve 1789 Fransız ihtilalinin ortaya çıkardığı Milliyetçilik Eşitlik ve Özgürlük gibi akımlar artık eski düzen ve fikirlerle devletin yaşamasını imkânsız hale getirmişti. Bütün bunların üzerine ortaya çıkan bir Eyâlet Valisi nin isyanı, durumu daha da içinden çıkılamaz hale sokmuştu. II. Mahmud un son dönemi ile Abdülmecid in ilk dönemini kapsayan bu yıllar, Mustafa Reşid Paşa nın önderliğinde Osmanıl devlet yapısında köklü değişikliklerin yapıldığı yıllardır. Bu reformların yapılmasında bazı iç nedenlerin yanı sıra Mısır meselesini halletmek için Avrupa desteğini sağlama düşüncesinin de önemli etkisi olmuştur. II. Mahmud un daha önce hiç olmadığı şekilde kendilerinden örnek alarak birçok alanda reform yapma gayretleri dost veya düşman bütün Avrupa devletlerinin dikkatini 2

15 çekti. Osmanlı Devleti üzerinde tesiri olabilecek bütün güçler, bu reformların kendi menfaatleri doğrultusunda olması için her türlü baskıyı yaptılar. Mehmed Ali Paşa nın isyanı yapılan bütün reformların eksen değiştirmesine neden oldu. Nitekim bundan önce reformlar daha çok teknik, hukuk ve eğitim alanlarında yapılırken Mısır isyanından sonra siyasi alanda yapılmaya başlandı. Mısır meselesi nedeniyle Avrupa nın desteğini almak için liberal reformlar yapan II. Mahmud bunu sağlayamayınca reformları ağırlaştırarak, monarşik olan Rusya ve Avusturya devletlerinin yardımını temin etmeye çalıştı. Rusya, Osmanlı Devleti ne gerekli bütün yardımı sağlama karşılığında kendisine büyük menfaatler sağlayan Hünkâr İskelesi Antlaşması nı imzalayınca, İngiltere yaptığı hatayı anlayarak bunu değiştirmeye yöneldi. II. Mahmud, Rusların tarihî emellerini bildiği ve yakın komşu olmasından dolayı Osmanlı yönetimi altındaki bazı yerleri nüfuzu altına almasından çekindiğinden İngiltere ile tekrar yakınlaşmak için elinden gelen her şeyi yaptı. Düvel-i Muazzama, Osmanlı Devleti nin Rus etkisi altına girmesinin ve yıkılmasının tehlikelerini anlayarak onu bu etkiden kurtarmak ve yaşatmak için İngiltere ve Avusturya nın öncülüğünde devreye girmeye karar verdi. Bunun için Mısır meselesini Osmanlı Devleti lehinde çözerek onun gerçek dost ve müttefiki olduklarını göstermeleri gerekiyordu. Tezimizde, Osmanlı-Mısır ilişkilerini ve buna Düvel-i Muazzama nın müdahalesini; Nizip yenilgisi ile başlayıp, meseleye Avrupa devletleri nin müdahalesinin en önemli sebeplerinden birisi olan Boğazlar meselesinin halledildiği İkinci Londra Antlaşması nın imzalanmasına kadar sebep ve sonuçları ile ortaya koymaya çalışacağız. Bu 3 yıllık dönemde tabiri caizse Osmanlı Devleti iç ve dış nedenlerin etkisiyle yönünü değiştirmiştir. Tek kişinin yönetiminden birçok danışma meclislerinin kurulduğu müşavereye dayanan çok kişinin yönetimine yani demokrasiye ilk adımlar atılmıştır. Devlet birçok iç ve dış badirelerle uğraştığı için tabiatıyla demokrasiye geçiş adımları sancılı olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu nun çok milletli yapısı birçok reformun istenildiği gibi uygulanmasını engellemiştir. Tanzimat sırasında Mısır meselesinin de etkisi ile merkezî otoriteyi artırıcı çalışmalar yapılması eyaletlerde büyük karışıklıklara neden olmuş, Avrupa devletleri nin, Osmanlı Devleti ndeki azınlıkların haklarını korumak adına, merkezîleşmenin Tanzimat ilkelerine uymadığı ile ilgili itirazları neredeyse bütün reformların sonuçsuz kalmasına sebep olmuştur. 3

16 Bu dönemde Türk tarihinin en büyük diplomatı olarak kabul edilen Mustafa Reşid Paşa nın etkisiyle siyasal sistemdeki ilk reformlar diplomatik alanda yapılmıştır. Osmanlı Devleti ve Mehmed Ali Paşa değişik yöntemlerle birbirine karşı kışkırtılmış daha sonra da barıştırılmak için her ikisinden de büyük çıkarlar sağlanmıştır. Osmanlı Devleti daha önce bir Valisi nin böyle büyük isyanı ile karşılaşmamıştı. İsyanın bu derece büyüyüp devletin başkentini tehdit eder hâle gelmesinde, II. Mahmud un yaptığı bazı yanlış uygulamaların etkisi olduğu söylenebilir. II. Mahmud yaptığı reformları uygulamak ve yerli görevlilere kavratmak üzere değişik alanlarda birçok yabancı uzman ve danışman getirtmişti. Değişik alanlarda çalışan ve danışmanlık yapan bu Gayr-i Müslim uzmanların her iki devlet katında da kendi devletlerinin çıkarlarını korumaları gayet doğaldır. II. Mahmud un Tıbbiye yi açmak için Fransız, Bahriye Mektebi nin başına geçmek için İspanyol, İstimbotlarını yönetmesi için bir İskoç, Ordu bandosunu eğitmek için bir İtalyan, Gemi yapımı için Amerikalılar, Deniz kuvvetlerini eğitmesi için İngiliz subaylar, Orduyu ıslah etmesi ve danışmanlık yapması için Prusyalı subaylar getirtmiştir. Buna benzer görevlendirmeler başta Fransız uzmanlar olmak üzere Mısır da Mehmed Ali Paşa tarafından da yapılmıştır. Özellikle Mehmed Ali Paşa ve oğlu İbrahim Paşa nın yanında Fransız asıllı uzman ve danışmanlar bulunmuş ve onları birçok yönden yanlış bilgiyle kendi menfaatleri doğrultusunda yönlendirmişlerdir. Bu durum koca İmparatorluğun yıkılmasının önemli nedenlerinden birisi olmuştur. Bu tez çalışması beş bölümden meydana gelmektedir. Birinci Bölümde, Mısır ın Osmanlı Devleti ndeki yeri ele alınarak, yılları arasında Mısır meselesi sürecinde etkili olan Osmanlı, Mısırlı ve Avrupalı devlet adamları meseleye bakışları ve sorumlulukları açısından kısaca değerlendirilecektir. İkinci Bölüm de, meselenin ortaya çıkışından 1838 yılına kadar Mısır meselesini çözmek için yapılan Kütahya görüşmeleri ve antlaşması, Mehmed Ali Paşa nın Suriye ve Anadolu ya yayılmak istemesinin nedenleri ve bu süreçte Osmanlı Devleti nin meseleyi çözmek için vermek zorunda kaldığı tavizler ele alınmaktadır. Üçüncü Bölüm de, Nizip yenilgisinden Tanzimat ın ilanına kadar yenilginin yansımaları, II. Mahmud un ölümü ve yerine oğlu Abdülmecid in Padişah olması, Mısır meselesine Düvel-i Muazzama nın müdahalesi ve nedenleri ile Mustafa Reşid Paşa nın Hariciya Nâzırı olarak Tanzimat ı ilan etmesi ele alınmıştır. Dördüncü Bölüm de, Tanzimat ın ilanından Birinci Londra Antlaşması na kadar Mısır meselesinin safhaları olan, Tanzimat ın ilanı ve buna Düvel-i 4

17 Muazzama nın tesiri, Londra görüşmeleri ve Londra Antlaşması ve her üç tarafın da birbiri hakkında besledikleri düşünceler incelenmiştir. Beşinci ve son bölümde ise, Mısır meselesinin tamamen çözülmeye çalışıldığı Birinci Londra Antlaşması ndan İkinci Londra Antlaşması na kadar yaşanan olaylar ve Mısır meselesinin Osmanlı Devleti açısından sonuçları belgeler ışığında geniş biçimde ele alınmıştır. Boğazlar meselesi, Düvel-i Muazzama nın Mısır meselesine müdahale etmesinin en önemli nedenidir. Birinci Londra Antlaşması ile Mısır meselesi büyük oranda çözüme kavuşturulmuştu fakat Boğazlar meselesi hâlâ ortada duruyordu. Boğazlar meselesi de İkinci Londra Antlaşması ile büyük oranda çözülmüştür. Bu çalışmanın çok konuşulan ve hakkında yoğun spekülâsyonlar yapılan bir kişi ve dönemini belgeler ışığında, derli toplu ortaya koyarak, konuya yeni bir perspektif getireceği düşünülmektedir. XIX. yüzyılda değişik amaçlarla Mısır meselesine dâhil olan bütün tarafların Mısır meselesi, birbirleri, dünyanın geleceği vb. konulardaki görüş ve düşünceleri birinci ağızdan ortaya konulmaktadır. Zannederiz ki, dönemin aktörlerinin konu ve dünyanın gidişatı hakkında ne düşündüklerini bundan daha iyi ortaya koyacak bir yol yoktur. Bölgenin şimdiki karışık durumuna baktığımız zaman, geçmişte yaşanılanların sebep ve sonuçları ile ortaya konulmasının, geliştirilecek çözüm yolları için yol gösterici olacağı açıktır. Belki de, bölgedeki sorunların giderilmesi için tarihî perspektif göz önünde tutulması gereken en önemli mihenk taşıdır. Bu çalışmam esnasında başta Prof. Dr. Nesimi Yazıcı, Prof. Dr. İrfan Aycan ve Doç. Dr. Hasan Kurt olmak üzere İslâm Tarihi kürsüsündeki bütün hocalar bana her türlü yardım ve kolaylığı gösterdiler. Kıymetli hocalarımın verdiği dersler benim için yeni düşünce ufukları açtı. Burada ismini andığım ve anamadığım bütün hocalarıma yetişmeme olan katkılarından dolayı minnetlerimi arz ediyorum. 5

18 KISALTMALAR BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Defter Mısır Mesalihine Dâir İradât-ı Seniyye Defteri DİA. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İA. İslâm Ansiklopedisi TTK. Türk Tarih Kurumu A.g.e. Adı geçen eser A.g.s. Adı geçen seminer A.g.m. Adı Geçen makale Bkz. Bakınız C. Cilt Çev. Çeviren, Tercüme eden Haz. Hazırlayan No. Numara S. Sayı Seminer Mustafa Reşid Paşa Ve Dönemi Semineri, Ankara, 1994 s. Sayfa TDV. Türkiye Diyanet Vakfı Vol. Volume 6

19 GİRİŞ yılları arasında on yıla yakın süre devam eden Mısır meselesi, özelde iç kaynaklı olmasına rağmen genelde dış devletlerin de müdahalesiyle Osmanlı Devleti nin geleceğini birçok yönden etkilemiştir. Meselenin ortaya çıktığı zaman, II. Mahmud un köklü reformlara girişerek devleti paradigma değişikliğinin eşiğine getirdiği bir döneme rastlamıştır. II. Mahmud, devletin ayakta kalabilmesi için köklü reformlara girişmiş fakat Mısır sorununun etkisiyle reformlarda bazı alanlarda yön değiştirmeler olabilmiştir. Bu durumu savaş şartlarının Tanzimat a etkileri olarak ifade edebiliriz. Biz çalışmamızda muhtemel yön değiştirme veya kaymaları şu şekilde inceleyeceğiz; a- Reformlar önce hukukî ve teknik alanda yapılır iken Mısır meselesinin etkisiyle siyasi yöne kayarak, Osmanlı Devleti ni, Batılı devletleri yardıma ikna için meşveret meclislerini ve halk meclislerini önplana çıkarmaya zorlamış mıdır? Bu meclislerin oluşturulmasında Avrupa devletlerinin yardımı geciktirmede mazeret gösterdikleri yeni ortaya çıkan kamuoyu tabirinden etkilenilmiş midir? b- Mısır meselesi sürecinde bütün taraflarca basın nasıl kullanılmıştır? Halkı etkilemek için hangi yöntemler devreye sokulmuştur? c- Sanayileşme, Sömürgecilik ve Fransız ihtilali etkisiyle ortaya çıkan yeni şartlar Osmanlı devlet adamlarını yeni bir durumla baş başa bıraktı. Sanayileşmeye uygun bir toplum yapısı olmadığı için sanayileşme; sömürgeciliğe uygun bir zihniyet yapısı olmadığı için sömürgeleştirme yapılamazken, Fransız ihtilalinin getirdiği eşitlik ve hürriyet ilkeleri çok uluslu bir sisteme dayanan devleti temelden etkiledi. Mısır meselesi buna uygun tek çözüm yolu olan adem-i merkeziyete dayanan reformlar yapma imkanını ortadan kaldırmış mıdır? ç- İngiltere, Rusya ve Avusturya-Macaristan 1830 lu yıllara kadar Osmanlı Devleti ne hasta adam gözüyle bakıp topraklarını paylaşmak istiyorlardı. Mısır meselesi onların fikrini, güçlü ve hırslı bir Mehmed Ali Paşa yerine, güçsüz ve tüm gücünü prestijli tarihinden alan bir Osmanlı hanedanını destekleme yönünde değiştirecek miydi? 7

20 d- Mısır meselesinin gelişiminde ve çözümünde dönemin devlet adamlarının nasıl bir etkisi olmuştur? Bu durumda onların çözümü Batılı güçlerde aramasının ve Batılılar ın da sömürgecilik düşüncesinin nasıl bir yönlendirmesi olmuştur? e- Osmanlı Devleti Mısır birliklerinin hızla ilerlemesinin sırrını onun modern Fransız tarzındaki eğitimi ve silahlanmasına bağlıyordu. Bundan dolayı hem Batılı uzmanlar getirme hem de Batı ya yetişmek üzere öğrenci gönderme devletin geleceğini nasıl etkilemişdir? f- Yabancı askerî ve sivil uzmanlar Osmanlı Devleti ni rasyonel olamayıp hayalci olmak ve duyguları ile hareket etmekle suçluyorlardı. Bu durum yenilgilerin nedenini maneviyatta görerek, Osmanlı Devleti nde daha sonra ortaya çıkacak olan pozitivist anlayışa yol açmış olabilir mi? g- Tanzimat reformları başta oldukça liberal ve özgürlükçü özellikler taşırken, uygulamaların gittikçe muhafazakar ve merkeziyetçi yöne kaydığı görülmektedir. Bu yön değiştirmede Mısır la yaşanan savaş ortamanın ne oranda etkisi olmuştur? h- Meşrûti Monarşi diyebileceğimiz Tanzimat, dönemin şartlarına göre çok ileri sayılabilecek demokratik ilkeleriyle Osmanlı Devleti nin ömrünü uzatmış mıdır yoksa kısaltmış mıdır? Bu demokratik ilkelerin uygulanmasında Mısır meselesi nasıl bir tesir göstermiştir? ı- Mora isyanı ve Hicaz daki sorunun giderilmesi Mehmed Ali Paşa ya ne gibi avantajlar sağladı? Mehmed Ali Paşa bu avantajlardan ne yönde yararlandı? Bu durum Osmanlı Devleti nin geleceğini nasıl etkiledi? i- Mısır meselesi Osmanlı Devleti nin çok milletli yapısına nasıl tesir etti? Bu durum Tanzimat ın ilanında etkili oldu mu? j- Mısır meselesi, Osmanlı Devleti ni Afrika dan tamamen koparmak için kullanıldı mı? Bunun için Mehmed Ali Paşa üzerinde ne gibi yönlendirmeler yapıldı? k- Her iki tarafdaki yabancı uzman ve danışmanların Mısır meselesinin gelişiminde ne gibi etkileri olmuştur? Bu durum Osmanlı Devleti nin ve Mısır ın geleceğini nasıl etkilemiştir? l- Modernleşme nin sanayi ve teknolojiden ziyade moda ve silahlanmaya kaymasında Mısır meselesinin etkisi olmuş mudur? Bunda iç savaşın yarattığı kötümserliğin nasıl bir fonksiyonu vardır? 8

21 Araştırma yapılırken, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi nde bulunan 13 defterlik Mısır Mesâlihine Dâir İradât-ı Seniyye isimli belgeler ana kaynak olarak kullanılmıştır. Bu belgeler dönemin devlet adamlarından Sadrazam Cevad Paşa (ö. 1900) tarafından 13 defter halinde düzenletilmiştir. Cevad Paşa; aydın, bilgili, dil bilen ve dürüst bir devlet adamı olarak Tarih e de çok meraklıydı. Paşa nın yazdığı 10 ciltlik Tarih-i Askerî isimli eseri özellikle Osmanlı askerî tarihi açısından çok önemlidir. Sadrazamlığı sırasında Babıâli memurlarının boş zamanlarında kitap okumalarını sağlamak için Babıâli nin bahçesinde bir kütüphane yaptırmasıyla meşhurdur yılları arasında Mısır ile ilgili bütün taraflarla yapılan yazışmaları toplatması, dönemin tarihinin birinci elden öğrenilmesi için çok önemli bir hizmet olmuştur. Bu defterler oldukça yıprandığı için T.T.K. tarafından uzman bir ekip tarafından kullanıma sunulmak üzere CD ye yüklenmiştir. Bu defterler Mısır la ilgili Hicrî / yılları arasında Osmanlı Devleti katında yapılan bütün yazışmaları ve uygulamaları içerisinde barındırması hasebiyle birinci elden çok değerli bir kaynaktır. Toplam 1500 sayfaya yakın olan belgeler taranmış ve araştırma alanımızla ilgili 500 sayfa civarındaki ilk dört ciltlik / yılları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Kullandığımız belgelerde, dönemin ilgili bütün devletlerinin yaptığı girişim ve yazışmalar etraflı biçimde bulunduğu gibi, Osmanlı idareci ve sefirlerinin merkezle yaptığı yazışmalar da ayrıntılı olarak yer almaktadır. Ayrıca üzerinde daha önceden derli toplu çalışma yapılmamış olması ve dönemin bütün bilgi ve belgelerini birinci elden canlı tanıkları ve aktörleri vasıtasıyla içermesi sebebiyle değeri bir kat daha artmaktadır. Dönemin tanıkları olan Ahmed Cevdet Paşa, Ahmed Lütfi Efendi, Mustafa Nuri Paşa, Abdurrahman Şeref Bey vb. devlet adamı ve yazarların eserleri de birinci elden kaynaklar olmaları dolayısıyla belgelerimizin tamamlayıcısı olarak kullanılmıştır. Ahmed Cevdet Paşa dönemin en önemli kişiliği olan Mustafa Reşid Paşa ya yakınlığı ve uzun süre Vakanüvislik yapması nedeniyle olayları son derece iyi bilmekte ve eleştirel tarihçiliğin güzel örneklerini vermektedir. Ahmed Cevdet Paşa nın; Maruzat, Tezakir ve Tarih-i Cevdet isimli eserleri tezimizin biçimlenmesinde yol gösterici olmuşlardır. Ahmed Lütfi Efendi araştırdığımız dönemin ( ) Vakanüvisi olması nedeniyle olayları belgeleri ile beraber kendi yorumlarıyla kayda geçirmiştir. 1 Abdülkadir Özcan, Cevad Paşa, T. D.V. İslam Ansiklopedisi, c. 7, s

22 Ahmed Lütfi Efendi nin Tarih-i Lütfi isimli eseri kendisinin dönemin Vakanüvisi olması nedeniyle resmî kayıtlara dayanması yönüyle çok önemlidir. Abdurrahman Şeref Bey den ise, son Osmanlı Vakanüvisi olması hasebiyle dönemin en önemli şahitlerinden birisi olarak ve eski belgelere ulaşmadaki avantajlarından dolayı belgelerimizin eksik bıraktığı yerleri tamamlamak için yararlanılmıştır. Didaktik bir tarzda yazdığı Tarih Musahabeleri isimli eseri öğretici hatıralarla doludur. Mustafa Nuri Paşa resmî Vakanüvis olmasa da konuya yakınlığı ve görevi dolayısıyla resmi belgelerden faydalanarak yazdığı eseriyle dönemin en önemli kaynaklarından birisi olarak kullanılmıştır. Mustafa Nuri Paşa nın yazdığı Netâyicü l-vukuât dönemin en yetkin kaynaklarından birisidir. Metodolojik olarak dönemi en iyi anlatan eserlerden birisidir. Araştırmamızı yaparken konuyla ilgili çalışma ve araştırmalardan da imkanlar ölçüsünde faydalandık. Mümkün olduğunca kaynakları karşılaştırmalı olarak ortaya koymaya çalıştık. Bunun için Mısır meselesinde ilgili devletler olan İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Prusya kaynaklarından yararlanmaya çalıştık. İngilizce çalışmalar olarak Cambridge Ansiklopedisi ve Muhammed H.Kutluoğlu nun İngiliz arşivlerinden de faydalanarak Manchester üniversitesine doktora tezi olarak sunduğu The Egyptian Question isimli eserlerini kullandık. Ayrıca dönemin ünlü İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Palmerston ile ilgili incelemeler yaptık. Dönemin Fransız düşüncesini ortaya koymak için Cambridge Ansiklopedisi nin The Near East and France isimli bölümünden yararlandık. Avusturya ve Prusya nın bu konudaki görüşlerini ortaya koymak için daha sonra Prusya da Genelkurmay Başkanı olacak olan, dönemin Osmanlı ordusundaki Prusyalı danışman yüzbaşısı Helmuth Von Moltke nin Türkiye Mektupları ( ) isimli eserinden faydalandık. Konuya özel ilgisinden dolayı Avusturya Başvekili Matternih ile ilgili geniş araştırmalar yapıldı. Dönemin önemli aktörlerinden Rusya nın meseleye bakışını ise, uzun süre bu devletin arşiv dairesi müdürlüğünü yapmış olan Sergey Goryanof un arşiv belgelerine dayanarak hazırladığı Rus Arşiv Belgelerine Göre Boğazlar ve Şark Meselesi isimli eserinden faydalanarak ortaya koymaya çalıştık. Zaman ve imkân eksikliğinden dolayı bu beş devletin arşivlerine doğrudan ulaşmamız mümkün olmasa da dolaylı olarak ulaşmaya çalıştık. Ana kaynağımız Osmanlı belgeleri olduğu için bu önemli bir eksiklik ifade etmemektedir diye düşünmekteyiz. 10

23 XX. yüzyılda Mısır meselesi, Mehmed Ali Paşa ve büyük devletlerin buna müdahalesi ile ilgili ülkemizde ve dünyada birçok araştırmalar yapılmıştır. İlk dönemde bu araştırmalar yazma veya matbu kaynaklar ışığında yapılırken dönemimizde artık arşivlerde araştırma imkânlarının artması ile arşiv belgeleri ışığında sürdürülmektedir. Ama bu belgeler dağınık ve yeni düzenlenmekte olduğu için bir senteze ulaşmayı zorlaştırmaktadır. Bizim avantajımız dönemin aşağı yukarı bütün belgeleriyle diğer devletlerin bu konudaki düşüncelerini ve Mısır meselesine müdahale nedenlerini toplu olarak bir kaynakta bulmamız oldu. Bu durum bize bir oranda bütün olayları karşılaştırmalı olarak ortaya koyma imkânı sağladı. Tarihî olayları en doğru biçimde açıklamakta dönemin ilgili bütün taraflarının görüşlerini bilmenin önemi ortadadır. Sanırız ki bizim araştırmamız, diğer araştırmalardan bu boyutu ile ayrılmaktadır. Türkiye de Mısır meselesi birçok tarihçimizin ilgisini çekmiş, bu konuda araştırmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Bütün dünyanın gözünün Ortadoğu daki çıkarları nedeniyle bu bölgeye odaklanması bu araştırmalar için itici güç oluşturmaktadır. Yerli ve yabancı birçok araştırmacı son dönemde düzenlenip hizmete sunulan arşivlerde yaptıkları araştırmalar neticesinde konuya yeni açılımlar getirmektedirler. Bu araştırmaların birçoğundan çalışmamız için önemli ölçüde faydalandık. Ayrıca ansiklopedik eserleri özellikle İslâm Ansiklopedisi nin ilgili maddelerini çalışmamızda dikkatle inceledik ve kullandık. 11

24 BİRİNCİ BÖLÜM MISIR VE MISIR MESELESİYLE İLGİLİ DEVLET ADAMLARI I. Mısır ın Osmanlı Devletindeki Yeri Mısır; Asya ile Afrika nın buluşma noktasında yer alan ve tarih boyunca birçok medeniyete kaynaklık eden önemli bir bölgedir. Mısır a bu niteliği kazandıran Nil nehri olduğu gibi onunu siyasî, ekonomik ve sosyal şartlarını oluşturan da yine bu nehirdir. Mısır Müslümanlar tarafından ilk fethinden itibaren kutsal toprakların gıda ambarı olmuş ve her yıl buradan Hicaz a gemilerle yüklü miktarda buğday gönderilmiştir. Tarım, Nil nehrinin durumuna bağlı olduğu için birçok şeyin bilinmesini gerektirmiştir. Bu durum Mısır ın değişik bilimlere analık etmesine sebep olmuştur. Mısır kendisini boydan boya geçen Nil nehri sayesinde çölün bir parçası olmaktan kurtulup dünyanın en verimli topraklarından birisi olmuştur. Mısır, tarih boyunca medeniyet merkezlerinden biri olması ve diğer medeniyet merkezlerine uzak olmasından dolayı genellikle bağımsız hareket etmiştir. Geliştirdiği hiyeroglif yazı sistemi de onun diğer medeniyetlerden bağımsızlığını ve farkını gösterir. Mısır, Osmanlı Devleti nin hâkimiyetine girdiği XVI. Yüzyıldan itibaren devletin en önemli topraklarından birisi olmuş ve bu durumunu XX. Yüzyılın ilk yarısına kadar muhafaza etmiştir. Stratejik ve ekonomik nedenlerden dolayı Mısır ın Osmanlı Devleti için tarih boyunca önemi büyük olmuştur. Fakat merkeze uzak olmasından ve tarihi özelliklerinden dolayı fethinden itibaren yönetiminde birçok güçlükler yaşanmıştır. XVI. asır başlarında Anadolu daki Şiî-Safevî tesiri Osmanlı Devleti ni oldukça zor durumda bırakmış ve bu durum II. Bayezid (ö. 1512) döneminde devletin bekâsını tehdit eder hâle gelmiştir. Safevîler Devleti bu mücadelesinde Osmanlı Devleti ni zor durumda bırakmak için Mısır merkezli Memlükler Devleti ni de tahrik ederek Osmanlı Devleti aleyhinde kullanmak istemiştir. Bu duruma bir son vermek isteyen I. Selim (ö. 1520) 1514 yılında Çaldıran ovasında Şah İsmail komutasındaki Safevi ordusunu yenerek Anadolu yu Şiî etkisinden büyük oranda kurtarmıştır. Safevî ordusunu yendikten sonra I. Selim, Memlükler tarafından tehdit olarak görülmeye başlanmıştır. Safevîler ile Memlükler, Osmanlı Devleti nin çok güçlendiğini ve bunun kendi bekâları 12