The Journal of Academic Social Science Studies

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 37, p , Autumn I 2015 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi Yayınlanma Tarihi HALEP SELÇUKLU MELİKİ RIDVÂN B. TUTUŞ DEVRİNDE HALEP VE ÇEVRESİNİN SOSYO-EKONOMİK DURUMU HAKKINDA BİR ARAŞTIRMA ( ) AT REIGN OF RIDWÂN B. TUTUSH OF ALEPPO SELJUK PRINCE A RESEARCH ABOUT SOCIO-ECONOMICAL POSITION OF ALEPPO AND ITS ENVIRONMENT ( ) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Doktora Öğrencisi Özet Dünyanın en güçlü devletlerinden birisi olarak tarih sahnesindeki yerini alan Büyük Selçuklu Devleti, altın devrini Sultan Melikşah zamanında ( ) yaşamıştır. Sultan Melikşah ın kardeşi Tâcüddevle Tutuş ta Sultan Melikşah a bağlı olarak, Suriye Selçuklu şubesini kurmuştur. Melikşah ın ölümü sonrası Tutuş, yeğeni Berkyaruk ile giriştiği Büyük Selçuklu tahtını ele geçirme mücadelesinde hayatını kaybetmiştir. Suriye Selçukluları, Halep te Rıdvân b. Tutuş ve Dımaşk da Dukak b. Tutuş un kurduğu meliklikler ile ikiye ayrılmıştır. Bu süreçten sonra Melik Rıdvân, kardeşi Dımaşk Selçuklu Meliki Dukak ile mücadeleye girişmiştir. Suriye Selçuklu birliğini kendi hâkimiyeti altında kurmak isteyen Melik Rıdvân, bir yandan topraklarını kuzey istikâmetinde genişletmeye çalışırken bir yandan da Dımaşk ı zaptetmeye çalışmıştır. Ancak Melik Rıdvân teşebbüslerinden bir sonuç çıkaramamıştır. Haçlıların Bilâd-ı Şam a gelmeleriyle Melik Rıdvân, Halep te sıkışmış ve hâkim olduğu yerleri kontrol edemez duruma gelmiştir. Bu kritik dönemde Halep ve çevresinin halkı, hem Haçlı saldırılarına maruz kalmış hem de savaşların getirdiği ekonomik ve sosyal buhrana dayanmaya çalışmıştır. Haçlılar ın Ortadoğu ya gelmesi ile Halep ve çevresinin önemi artmıştır. Bu coğrafyada savaşlar ve siyasî çekişmeler hiç bitmemiştir. Halep ve çevresinde ekonomik ve sosyal hayata yön veren etkenlerden Bâtınîler ve Ermeniler de bölgede çıkarlarına uygun hareket etmeye çalışmışlardır. Ermeniler duruma göre Haçlıları Müslümanlara karşı desteklerken bazen de Haçlılar la mücadele etmişlerdir. Bâtınîler ise bölgedeki Müslüman emîrlerin çekişmelerinden iyi faydalanmışlardır. Bu sayede özellikle Halep te propaganda merkezi kurmuşlar ve buradan yöre halkını Bâtınîlik e katmaya çalışmışlardır. Bâtınîler, siyasî mücadelelere de karışmışlar ve bazı emîrleri suikastlarla ortadan kaldırmışlardır. Anahtar Kelimeler: Rıdvân b. Tutuş, Selçuklular, Halep, Haçlılar, Bâtınîler

2 492 Abstract As one of the world s most powerful states in history that replaces the Great Seljuks lived the golden ages during the reign of Sultan Malikshah ( ). Sultan Malikshah s brother Tâcuddawla Tutush established branch of the Syrian Seljuks as dependent on Malikshah. After the death of Malikshah, Tutush died in the struggle for the throne of Great Seljuk with his nephew Berkyaruk. Syria Seljuks splitted with that Rıdwân b. Tutush found principality in Aleppo and Dukak b. Tutush found principality in Damascus. After this process, Malik Rıdwân struggled with his brother Malik Dukak of Damascus Seljuk Prince. Malik Rıdwân, who wanted to found combination of Syria Seljuk at himself reign, struggled to not only expanding to north direction his country but also seizing to Damascus. But Malik Rıdwân didn t conclude from his attempts. With the arrival of Crusaders to Bilâd-ı Sham, Malik Rıdwân sticked at Aleppo and didn t control over his country. At this critic time, Community of Aleppo and environment of its struggled with not only attackings of Crusaders but also crisis economical and social which caused wars. With the arrival of Crusaders to Middle East, Aleppo and its of environment increased its of importance. In this geography, wars and political strifes were never ended. Assassins and Armenians, who shaped factors of life of economical and social at Aleppo and vicinity of its, tried to acting proper their interests at region. Sometimes Armenians supported to Crusaders against Muslims, in sometimes struggled with Crusaders. Assassins utilized competitions of Muslim princes. Thus especially, they founded center of propaganda and hence tried to convert Assassin public of vicinity. Assassins joined to fights of political and killed with conspiracy some princes. Key Words: Rıdwân b. Tutush, Seljuks, Aleppo, Crusaders, Assassins GİRİŞ XI. ve XII. yüzyıllarda bugünkü Ortadoğu coğrafyasına büyük ölçüde hâkim olan Büyük Selçuklu Devleti, en güçlü zamanını Sultan Melikşah ( ) devrinde yaşadı. Sultan Melikşah ın kardeşi olan Tâcüddevle Tutuş 1, 1079 yılında Suriye Selçuklu Devleti ni kurdu senesinde Sultan Melikşah ın ölümünü fırsat bilen Tutuş, Büyük Selçuklu tahtını ele geçirmeye karar verdi 2. Bu amaç doğrultusunda 1095 yılında yeğeni Berkyaruk 3 ile Rey yakınlarında karşılaşan Tutuş, savaşı ve hayatını kaybetti. Babasına yardım etmek için Dımaşk tan savaş alanına doğru yola çıkan Rıdvân 4, Fırat nehrine yaklaştığı sırada babasının öldüğünü öğrendi ve Antakya Emîri Yağısıyan ile önce Urfa ya buradan da Halep e geçti 5. Halep yönetimini ele geçiren Rıdvân, burada Halep Selçuklu Melikliği ni kurdu. Tutuş ile savaş 1 Suriye Selçuklu Devleti nin kurucusu Tâcüddevle Tutuş hakkında daha fazla bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, Tutuş, DİA, Cilt 41, s Tâcüddevle Tutuş un Büyük Selçuklu Sultanı olabilme macerası hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Sevim, Tutuş un Büyük Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü (Kasım 1092-Şubat 1095), Makaleler, I, Yayına Hazırlayanlar: E.Semih Yalçın-Süleyman Özbek, Ankara, 2005, s Amcası Tutuş ile yaptığı saltanat savaşını kazanan ve Büyük Selçuklu Sultanı olan Berkyaruk hakkında tafsilatlı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, Berkyaruk, DİA, Cilt 5, s Rıdvân b. Tutuş un hayatı ve kişiliği hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Sevim, Rıdvân b. Tutuş, DİA, Cilt 35, s.49-50; a.mlf, Haleb Selçuklu Melikliği Fahrü l-mülûk Rıdvan Devri (Nisan 1095-Aralık 1113), Makaleler, I, Yayına Hazırlayanlar: E.Semih Yalçın-Süleyman Özbek, Ankara, 2005, s ; Anne-Marie Eddé, Rıdwân, Prince D Alep De 1095 Á 1113, Revue des Etudes Islamiques, Melanges Offerts Au Professeur Dominique Sourdel, 1986, s ; - İbrahim Duman, Haleb Selçuklu Meliki Rıdvan b. Tutuş ( / ), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi ( ) ve Papaz Grigor un Zeyli ( ), Türkçe terc: Hrant D. Andreasyan, TTK, 1987, s.184; Ernst Honigmann,Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Türkçe terc:fikret Işıltan, 1970,s.143.

3 Halep Selçuklu Meliki Rıdvân B.Tutuş Devrinde Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumu Hakkında Bir 493 meydanında yer alan Dukak 6 da hemen Halep e geldi. Bir müddet Halep te kalan Dukak, gizlice Dımaşk a kaçtı ve burada Dımaşk Selçuklu Melikliği ni kurdu yılında Ortadoğu ya Haçlılar ın gelmesiyle Melik Rıdvân, yeni bir maceraya başladı. Bu süre içerisinde hem Melik Rıdvân hem de yöre insanları büyük sıkıntılar yaşadılar. Bâtınîler in de bu sırada olayların içine etkin olarak girmeleriyle Halep ve çevresi, dikkat çeken bir hâl aldı. Biz bu çalışmada, Selçuklu tarihinde başka bir örneği bulunmayan farklı kişiliği, faaliyetleri ile Halep ve çevresini değişik bir kimliğe büründüren Melik Rıdvân b. Tutuş un zamanındaki sosyolojik ve ekonomik durumu ortaya koymaya çalışacağız. Halep ve çevresinde yaşayan insanların ahvâlini kaynakların bize verdiği bilgiler ve ipuçları kapsamında değerlendireceğiz. Çalışmanın amacı, bugün dâhi karışık bir coğrafya olan Halep ve çevresinin XII. yüzyıl başındaki demografik, ekonomik, sosyolojik boyutunu ortaya çıkarabilmektir. Çalışmada, dönemin karışık olması dolayısıyla okuyucuya daha derli toplu sunum yapabilmek için kronoloji takip kuralına çalışmanın tümünde değil başlıkların içinde tatbik edilmek suretiyle uyulmuştur. 1.Haçlılar ın Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumuna Etkileri Dünya tarihini derinden etkileyen en önemli olaylardan birisi olan Haçlı seferleri, Katolik Avrupa toplumu tarafından kutsal yerleri Müslümanlardan kurtarma gayesine büründürülmüş Doğu yu ele geçirme projesidir. Bu seferlerin, uzun bir süre İslâm dünyasını uğraştırdığı malûmdur. Çok geniş ve çetrefilli bir mevzu olan Haçlı seferlerinin konumuzu ilgilendiren kısmı, I. Haçlı seferi ve sonrasındaki gelişmelerdir 8. Bizans İmparatorluğu nun Türkler karşısında Anadolu ve Ortadoğu da gerilemesi neticesinde Bizans ın Avrupa dan ücretli asker istemesini, Katolik Hristiyan dünyasını Bizans ve Ortadoğu üzerine genişletmek için bir fırsat sayan Papa II. Urbanus, 1095 yılında Clermont Konsili nde Avrupa halkını düzenlenecek Haçlı seferine katılmaya çağırdı. Sefere katılacaklara birtakım dinî ve dünyevî müjdeler verdi. Sonuç olarak 1096 yılında I. Haçlı seferi başladı. Keşiş Piyer Lermite başkanlığındaki düzensiz Haçlı topluluğu, Türkler tarafından Yalova-İznik hattında imha edildi 9. Papa temsilcisi Adhémar, Norman Kralı Bohémond, yeğeni Tancred, Toulouse Kontu Raymond St. Gilles, Aşağı Loren Kontu Godéfroi de Bouillon, Normandiya Kontu Robert gibi liderlerin bulunduğu güçlü ve nizamlı Haçlı ordusu ise İznik, Urfa, Antakya ve Kudüs ü Müslümanlardan alarak başarı sağladı. Haçlılar ın Halep havalisi ile irtibata geçmeleri, onların, Halep e yakın olan Antakya dolaylarında belirmeleriyle başladı. Haçlılar ın Antakya önlerine gelmeleriyle Halep Selçuklu Meliki Rıdvân ile fetih hareketlerinde bulunan Antakya Hakîmi Yağısıyan, derhal şehre gelerek 6 Rıdvân ın kardeşi Şemsü l-mülûk Dukak hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Sevim, Dımaşk Selçuklu Melikliği Şemsü l-mülûk Dukak Devri ( ), Makaleler, I, Yayına Hazırlayanlar: E.Semih Yalçın-Süleyman Özbek, Ankara, 2005, s Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK, 2000, s Haçlı seferlerinin doğuşu, gelişmesi ve sonuçları hakkında daha ayrıntılı bilgilere ulaşmak için Türkiye de Fikret Işıltan ve Işın Demirkent in yanı sıra dünyada August C. Krey, Reinhold Röchricht, Heinrich Hagenmeyer, Ernst Herzfeld, Heinrich von Sybel, Steven Runciman, Jonathan Riley-Smith, Claude Cahen gibi araştırmacıların eserlerine müracaat edilmelidir. Ayrıca Haçlı seferlerinin doğuşu ve mentalitesi hakkında bkz. Işın Demirkent, Haçlı Seferlerinin Mâhiyeti ve Başlaması, İ.Ü Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi Haçlı Seferleri ve XI. Asırdan Günümüze Haçlı Ruhu Semineri (26-27 Mayıs 1997), Bildiriler, İstanbul 1998, s.1-11; a.mlf, Haçlı Seferleri Düşüncesinin Doğuşu ve Hedefleri, Tarih Dergisi, Sayı 35, 1994, s ; Haçlı seferleri haklı neden teorileri için bkz. Jonathan Riley-Smith, Haçlılar Kimlerdi?, Türkçe terc: Berna Kılınçer, İstanbul Işın Demirkent, Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, TTK 1996, s. 22; Erkan Göksu, Haçlıların Anadolu daki İlk Faaliyetleri ve Kırkgeçit (Drakon) Savaşı (1096), EKEV Akademi Dergisi, Sayı 39, Bahar 2009, s

4 494 savunma hazırlıklarına başladı. Çevredeki Müslüman emîrlere ve Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk a yardım için haber gönderdi. Ancak tüm çabalara rağmen Antakya, 1098 yılında Haçlılar ın eline geçti 10. Antakya, Melik Rıdvân a bağlıydı. Böylece Haçlılar, gelir gelmez büyük bir ticaret ve dinî yaşam merkezi olan Antakya yı alarak Melik Rıdvân ı önemli bir gelir kaleminden mahrum bıraktılar. Ayrıca Antakya nın limanı olan Süveydiye de Haçlılar ın eline geçmiştir. Haçlılar buradaki ticarî gemileri ve malları ganimet olarak almış olmalıdırlar. İznik, Urfa ve en sonunda da Antakya nın alınmasıyla Haçlılar, büyük moralle Müslümanların üzerine saldırdılar. Bu saldırılardan coğrafî olarak Haçlılar a en yakın olan Halep ve çevresi büyük zarar gördü. Ayrıca Haçlılar ın bölgeye gelmesiyle Halep ve civarında değişik olaylar yaşanmaya başladı. Melik Rıdvân a bağlı Halep in kuzeyinde bulunan Azaz ın 11 emîri Ömer, Hristiyan karısının kışkırtmaları ile Melik Rıdvân a isyan etti. Haçlı reisi Raymond St. Gilles ı Azaz ı almaya davet etti. Bunun üzerine St. Gilles, hemen Azaz ı hâkimiyetine geçirdi ve Antakya ya döndü. Olayları takip eden Melik Rıdvân, Ömer i tedip ederek Azaz ı tekrar hâkimiyeti altına aldı. Melik Rıdvân ın bu hareketine çok kızan St. Gilles, derhal Halep in güneyinde bir nahiye olan el-bâre yi 12 kuşattı. Kaleyi şiddetle sıkıştıran Haçlı reisi, halkın eman ile şehri teslim etmesine rağmen hiç kimseyi sağ bırakmamış, malları yağmalamıştır 13. Haçlılar Antakya yı ele geçirdikten bir süre sonra Kudüs e ulaşmak için Antakya dan güneye doğru harekete geçtiler yılında Halep in güneyinde bir belde olan Maarretü n-nu mân ı 14 kuşattılar. Uzun süren kuşatma sırasında Müslüman emîrlerin etraftaki yiyecekleri yok etmeleri ile müthiş zorluk yaşayan Haçlılar 15, kaleyi şiddetle kuşatıp eman ile teslim aldılar. Ancak Haçlılar şehre girdiklerinde büyük kıyım yaptılar. Kendilerine teslim olan 10 bin kişiyi öldürdüler. İnsanları sattılar ve susuz bıraktılar. Depo edilen yiyecek maddelerini ele geçirdiler 16. Maarretü n-nu mân da İbnü l-adîm, toplamda 20 binden fazla kişinin öldürüldüğünü, İbnü l-esîr ise abartılı olarak 100 bin kişinin katledildiğini yazar. İbnü l-esîr in kaydının mübalağalı olduğu açıktır. Çünkü büyük kentler dışında hiçbir yerleşim yerinin nüfusu o devirde 100 bini bulamazdı. Ancak Maarretü n-nu mân ın diğer yerleşim yerlerine oranla daha kalabalık ve canlı olduğunu bu kayıtlardan tahmin edebiliriz. Haçlılar sadece şehirleri alıp insanları öldürerek, Halep ve civarına zarar vermiyorlardı. Ekinleri yok edip, her türlü yiyecek maddesini yanlarına alıyorlardı. Hayvanları ganimet olarak alıp ya yiyorlar ya da ticarî amaçlı satıyorlardı 17. Haçlılar bölgeye geleli bir sene olmuştu. Ancak daha şimdiden bölge ekonomisinde büyük tahribatlar açmışlardı. Halep gibi büyük 10 İbnü l-esîr,el-kâmil fi t-târih:islâm Tarihi, X, Türkçe terc: Abdülkerim Özaydın, 1987,s.230;İbnü l-adîm, Zübdetü l- Haleb min tarihi Haleb, II, thk:sami ed-dehhan, Dımaşk, 1954, s ; İbnü l-adîm, Zübdetü l-haleb min Târihî Haleb de Selçuklular, Seçme-Tercüme ve Değerlendirme: Ali Sevim, TTK 2014, s ; Albertus Aquensis, Historia Ierosolimitana, İngilizce terc: Susan B. Edgington, 2009, s.283; Fulcherius Carnotensis, Gesta Francorum Iherusalem Peregrinantium:Kudüs Seferi (Kutsal Toprakları Kurtarmak), Türkçe terc: İlcan Bihter Barlas, İstanbul, 2009, s Yakut Hamevî, Mucemü l-büldân, IV, Dâru Sadr, Beyrut 1988, s Hamevî, I, s İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s Hamevî, V, s Anonymi Gesta Francorum et Aliorum Hierosolymitanorum, İngilizce terc: Rosalind Hill, 1962, s.73-74; Raimundus Aguilers, Historia Francorum Qui Ceperunt Iherusalem, İngilizce terc:john Hugh Hill-Laurita L. Hill, Philadelphia, 1968, s.76-77; Albertus Aquensis, s İbnü l-esîr, X, s.232;ibnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s ; terc: Ali Sevim, s Eski devirlerden beri tarım ve ticaret şehri olan Halep te XI. ve XII. yüzyıllarda da birçok meyve ve sebze çeşidi yetiştiriliyordu (Muhsin D. Yusuf, Economic Survey of Syria during the tenth and eleventh centuries, Berlin 1985, s.30). Şehir çevresindeki Türkmen ve bedevi toplulukların uğraştığı hayvancılık, Halep için önemli bir yer tutmaktaydı. Ayrıca bir ticaret merkezi de olan Halep e envâî çeşit kumaşlar, kürkler ve mücevherler de tüccarlar tarafından getirilmekteydi (Emin Kırkıl, Selçuklu Döneminde Halep, Basılmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, 1999, s ).

5 Halep Selçuklu Meliki Rıdvân B.Tutuş Devrinde Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumu Hakkında Bir 495 merkezlerde bu sebeplerle yiyecek sıkıntısının başladığını ve fiyatların arttığını tahmin etmek zor olmasa gerek diye düşünüyoruz de Haçlılar ın Kudüs e giderken karşılarına çıkan şehirlere inanılmaz boyutlarda zarar verdiğini gören Halep in güneyinde yer alan Şeyzer in emîri, şehre yaklaşan Haçlılar a bir elçi göndererek, topraklarına zarar vermemek şartıyla Haçlılar a rehberler ve ucuz fiyatla erzak temin edeceğini bildirdi. Haçlı reisleri St. Gilles, Tancred ve Robert la Normandié bu teklifi kabul ettiler. Çünkü Haçlılar da bilmedikleri bir bölgede tedirgindiler ve uzun yolculukta yiyecek armağanı onlara iyi gelecekti. Şeyzerliler, Haçlılar ın geçeceği yoldaki yiyecek ve hayvanları bir vadide toplamışlardı. Rehberlerden biri, yolu şaşırarak Haçlılar ı bu vadiye götürdü. Tonlarca yiyecek ve binlerce hayvan karşısında gözlerine inanamayan Haçlılar, derhal hayvanları ve yiyecekleri ganimet aldılar. Gasp edilen mallar o kadar çoktu ki Haçlılar diğer şehirlere giderek malları buralarda sattılar 18. Yağmurdan kaçalım derken doluya tutulan Şeyzerliler, bu durum karşısında ekonomik olarak zor günler yaşamış olmalıdırlar. Şeyzer yöresinde, Kudüs e hangi yoldan gidileceğine dair görüş alışverişlerinde bulunan Haçlı liderleri, Kudüs e sahil kesiminden gitmeyi uygun buldular. Çünkü iç kesimlerde Müslüman emîrlerin onlara saldırma ve pusu kurma ihtimâli çok yüksek olduğu gibi Ortadoğu nun iklim şartları da bu kararın alınmasında etkili olabilir. Haçlılar sahil kesimindeki yerleşim yerlerinden alabildiklerini alarak gerisini sonraya bıraktılar. Zira şu an için tek hedefleri kutsal şehir Kudüs ü almaktı 19. Philip Hıtti, sahil boyunca ilerleyen Haçlılar a Lübnan dağlarında yaşayan Marunîler in rehber ve erzak yardımında bulunduklarından bahsetmiştir 20. En sonunda 1099 yılında Haçlılar, Kudüs ü Fâtımîler den alarak burada Kudüs Haçlı Krallığı nı kurdular. Böylece Haçlılar amaçlarına ulaşmakla kalmayıp, Suriye deki Müslümanları çevrelemiş oldular. Kudüs ü almak için bütün Haçlı liderleri yola koyulmamıştı. Urfa da kontluk kurmuş olan Baudouin ile Antakya Haçlı Princepsi Bohémond, Suriye ve el-cezire bölgelerinde faaliyetlere devam ettiler. Bohémond, 1100 yılında Halep in güneyinde bulunan Efamiye 21 ye giderek burayı muhasara etti. Şehir halkının direnişi karşısında kaleyi birkaç gün savunup ekinlere zarar verdikten sonra buradan ayrıldı 22. Bu sene içinde Danişmendli Hükümdarı Gümüştekin bin Danişmend, Malatya yı kuşatmıştı. Malatya Hakîmi Ermeni Gabriel, Bohémond u yardıma çağırdı. Bohémond un yardıma gitmesiyle yapılan savaşta Gümüştekin, Haçlılar ı bozguna uğrattı ve Bohémond u esir aldı. Bohémond, iki yıl boyunca hapiste kaldı 23. Böylece Antakya Haçlıları bir süre karışıklıkta kalmış ve Halep bölgesi rahatlamıştı. Ancak bu bölge Urfa Haçlıları tarafından da rahatsız ediliyordu. Bohémond un 1102 yılında serbest kalmasıyla Antakya Haçlıları morallendi. Bohémond, Halep in güneyinde ve Halep e bir günlük uzaklıkta yer alan Kınnesrîn 24 ve civarındaki yerlere haber göndererek halktan vergi istedi. İbnü l-esîr, bu sebeple Gümüştekin in Bohémond u serbest bırakmasıyla hata yaptığını söyler 25. Melik Rıdvân, Haçlılar ın bu hareketlerine derhal karşılık vermek istiyordu. Çünkü 18 Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, I, Türkçe terc: Fikret Işıltan, TTK, 2008, s Anna Komnena, Alexiad:Malazgirt in Sonrası, Türkçe terc: Bilge Umar, 1996, s P.K.Hıtti, The Effects of the Crusades on Eastern Christianity, Türkçe terc: S.Haluk Kortel, Akdeniz İnsanî Bilimler Dergisi, I/2, 2011, s Hamevî, I, s İbnü l-esîr, X, s İbnü l-esîr, X, s Gümüştekin b. Danişmend in Bohémond u esir alması ve serbest bırakması hakkında bkz. Işın Demirkent, Antakya Prinkepsi Bohemund un Esir Alınması, Niksar da Hapsedilmesi ve Serbest Bırakılması, Haz. Ebru Altan, Haçlı Seferleri Tarihi Makaleler-Bildiriler-İncelemeler, İstanbul 2007, s Hamevî, IV, s İbnü l-esîr, X, s.281.

6 496 Halep ve ona bağlı yerlerdeki halk, endişe içindeydi. Halkın moralini yükseltmek ve Haçlılar ın verdiği zararları onlardan tazmin etmek lazımdı. Ayrıca Halep köylerinde yaşayan halk, güvenlik nedeniyle Halep e göç ediyordu. Bu durum ise köylerde üretimi durdurduğu gibi Halep te yoğun nüfusun toplanması nedeniyle ihtiyaç maddelerinin daha da pahalanmasına yol açmıştı. Bu nedenlerle Melik Rıdvân, yılında Antakya Haçlı topraklarına baskın düzenleyerek birçok yeri yağmaladı. Bunun üzerine Urfa ve Antakya dan yola çıkan Haçlı kuvvetleri Halep e 11 km. uzaklıkta bulunan el-müslimiyye 26 de toplandılar. Bu yörelerdeki halkı öldürdüler ve çoğunu esir aldılar. Haçlılar a karşı koyamayacağını anlayan Melik Rıdvân, barış istedi. Buna göre, Rıdvân Haçlılar a 7 bin dinar ve 10 baş at verecekti. Ayrıca Müslüman esirler serbest bırakılacaktı 27. Bu, Haçlılar ile Melik Rıdvân arasındaki ilk anlaşma idi. Anlaşmanın şartlarını Rıdvân sağlayabilecek düzeydeydi. Ancak o, Haçlılar ın ne kadar disiplinli ve dayanışma içinde olduklarının farkına varmıştı. Giriştiği teşebbüsün bedelini ödemişti. Urfa daki Haçlılar Kasım-Aralık 1103 de, bu sefer Halep in doğusunda bulunan Rakka ve Ca ber kalelerine saldırarak buralardaki hayvanları aldılar, yakaladıkları Müslümanları esir ettiler 28. Esasında Haçlılar nüfus bakımından sıkıntı içindeydiler. Çünkü diğer şehirleri de zapt etmek için askere ve insanlara ihtiyaç vardı. Bu nedenle Avrupa dan Ortadoğu ya yeni seferlerin düzenlenmesi gerekiyordu. Ancak Haçlılar, bu güçlükleri dayanışmaları ve cesaretleri sayesinde geçiştirebiliyorlardı. Yine de şunu belirtmeliyiz ki Haçlılar ın içinde en tehlikede olanı Urfa Haçlıları idi. Çünkü denizle bağlantısı olmayıp çevresi Müslüman emîrler ile doluydu. Müslümanların Haçlı seferine çıktıklarında ilk uğradıkları yer, genel de Urfa oluyordu. Bu nedenle Urfa Haçlı Kontu Baudouin du Bourg, hem Haçlılar ın Suriye ve Filistin de Müslümanlar tarafından sıkıştırılmasını engellemek hem de hâkimiyet sahasını genişletmek amacıyla Harran ı almak için harekete geçti. Bu, esasında Halep-Musul bağlantısını keserek Suriye Müslümanlarını Büyük Selçuklu dan tamamen ayırma işlemi idi. Böylelikle Halep in Haçlılar a geçmesi kolaylaşacaktı 29. Urfa Kontu Baudouin in yanında Antakya Hakîmi Bohémond, Tancred, Tellbaşir Hakîmi Joscelin olduğu halde 1104 yılında Harran a saldırdılar. Haçlılar ın bu atağını haber alan Hasankeyf Hakîmi Artukoğlu Sökmen ile Büyük Selçuklu Devleti nin Musul valisi Çökürmüş, onlara karşı harekete geçerek Haçlılar ı yenilgiye uğrattılar ve Joscelin ile Baudouin i esir aldılar 30. Bu savaşı yakından takip etmek için Fırat nehrine kadar gelen Melik Rıdvân, Haçlılar ın yenildiğini öğrenince, derhal elinden çıkan Halep topraklarını geri aldı. Antakya Haçlı topraklarına akınlar düzenleyerek buraları yağmaladı. Büyük ganimet elde ederek Halep e döndü 31. Bu fırsatı iyi değerlendiren Melik Rıdvân, Haçlı sıkıştırmaları karşısında derin bir soluk almış oldu. Harran dan yorgun bir şekilde dönen Antakya Hakîmi Bohémond, Halep askerlerinin topraklarındaki faaliyetlerine karşı duracak durumda değildi. Zaten bir süre sonra da ölecek, yerine yeğeni Tancred geçecekti. Tancred, Baudouin in esir alınmasıyla aynı zamanda Urfa Haçlı ülkesinin yönetimini de eline aldı. Tancred, karakteri gereği çok hırslı ve akıllı bir liderdi. Bu yüzden Tancred in Haçlı ülkelerinin başına geçmesi Melik Rıdvân için iyi bir gelişme olmadı yılında Haçlılar ın Trablus u kuşatması üzerine Trablus Hakîmi İbn Ammar, Melik Rıdvân dan yardım istedi. Rıdvân bu çağrıya olumlu yanıt verip hazırlıklara başladı ve hemen Halep ten çıktı. Tam bu 26 İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s İbnü l-adîm,(sami ed-dehhan), II, s İbnü l-esîr, X, s Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi ( ), I, TTK, 1990, s İbnü l-esîr, X, s ; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s.155.

7 Halep Selçuklu Meliki Rıdvân B.Tutuş Devrinde Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumu Hakkında Bir 497 sırada Tancred de Antakya dan çıkarak Halep in batısında bulunan Artah 32 a saldırdı. Melik Rıdvân, derhal Artah a gelerek Tancred ile karşılaştı. Yapılan savaşta Melik Rıdvân büyük bir bozguna uğradı. Bütün Müslümanlar öldürüldü. Artah da bulunanlar Halep e kaçtılar 33. Azîmî, Artah da 10 bin Müslüman ın öldürüldüğünü belirtir. Bize Halep ve çevresinin durumu hakkında en ayrıntılı bilgileri veren Halep tarihçisi İbnü l-adîm, Artah da yaşanan yenilginin öncekilere benzemediğini, bu yenilgi ile Halep ve çevresinin ekonomik ve sosyal dengelerinin bozulduğunu bize aktarır 34. Halep ve çevresinin sosyo-ekonomik dengelerini bozan bir diğer gelişme de Suriye, Lübnan ve Filistin liman şehirlerinin birer birer Haçlılar ın eline geçmiş olmasıdır. Zira Halep, Suriye limanlarıyla iç bölgeler arasındaki ticaret yolu ile Urfa-Diyarbekir-Musul u Akdeniz e bağlayan ticaret ağının merkezindeydi. Ayrıca Halep, kuzey-güney ticareti çerçevesinde Antakya-Dımaşk-Kudüs ticaret yolunun da üzerindeydi. Bu durum Halep i çevresine göre ticarî, ekonomik, sosyal, kültürel olarak geliştirmişti. Ancak XII. yüzyılın başında Ortadoğu daki en zengin şehir Halep değildi. Suriye liman şehirlerinin özellikle Trablus un zenginlikleri göz kamaştırıcıydı. Denizin getirdiği ayrıcalık ve ticaretin sağladığı zenginlikle Trablus, Haçlılar ın aklını başından almıştı. Haçlılar 1106 yılında Trablus u kuşattılar. Bu kuşatma üzerine İbnü l-esîr, Trablus un Müslümanların en büyük şehri olduğunu, servet ve güzellik bakımından çok önde geldiğini söyleyerek devam eder. Ahali sayısız ziynet eşyalarını ve nâdîde kaplarını sattı. 100 dirhem gümüş parçası bir dinara satılıyordu 35 diyerek durumu bize izah eder. Steven Runciman da İbnü l-esîr i doğrular nitelikte Haçlı tarihçisi Raimundus ve anonim Haçlı kroniği Anonymi Gesta dan aldığı bilgiler çerçevesinde Trablus un ve civarının ulaşmış olduğu yüksek refah düzeyi Frankların üzerinde büyük etki yaptı 36 der. Haçlılar, Trablus u kuşatmalarına rağmen şehrin güçlü surları karşısında çok zorlanıyorlardı. Bu nedenle Trablus u muhasara eden Haçlılar ın lideri Raymond St. Gilles, Trablus şehrinin karşısına, yüksek bir tepeye kale inşa etmek istedi. Ancak yeterli malzeme yoktu. St. Gilles arasının iyi olduğu Bizans İmparatoru ndan bu konuda yardım istedi. İmparator, Kıbrıs dükasına gereğinin yapılmasını emretti. Kıbrıs tan donanma ile St. Gilles e malzeme ve işçiler ulaştırıldı 37. Kıbrıs Dükalığı ndan Haçlılar sıkıştığı zaman, donanma ile savaş ve yaşam malzemeleri geliyordu. Antakya ve Maarretü n-nu mân kuşatmalarında da Kıbrıs tan Haçlılar a yardım gelmişti. Fâtımîler haricinde Müslüman devletlerin donanmaları yoktu. Fâtımî donanması da bu dönemde çok zayıftı. Bu nedenle Haçlılar dışarıdan deniz yoluyla ikmâl yapabiliyorlardı. Ancak Trablus Hakîmi İbn Ammar ın hatırı sayılır bir donanma gücü vardı. Böylece şehir kuşatma altında olmasına rağmen denizden yardım alabiliyordu. Nihayetinde çok uzun süren bir muhasaradan sonra 12 Temmuz 1109 günü Cenovalılar ın yardımı ile Haçlılar, Trablus a girdiler. Trablus un halkını ve zenginliklerini yağmaladılar. Haçlılar burada, Trablus Haçlı Kontluğu nu kurdular. Cenovalılar, Haçlılar a yardım etme karşılığında şehirden bir mahalle, Trablus a 15 km. uzaklıktaki Marşal kalesi ve bir başka liman kenti Cübeyl in üçte ikisi verilmek suretiyle mükâfatlandırıldılar. Ertesi yıl Haçlılar yine 32 Hamevî, I, s Taef Kamal el-azhari, The Saljuqs of Syria during the Crusades, Foreword by C.E.Bosworth, Berlin 1997, s Azîmî,Azîmî Tarihi:Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H =1038/ /44), Türkçe terc:ali Sevim, TTK 2006, s.41; İbnü l-esîr, X, s.318; İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s İbnü l-esîr, X, s Runciman, I, s Komnena, s.345; Azîmî, s.39.

8 498 Cenova donanmasının yardımı ile Beyrut u, Venedik donanmasının yardımı ile de başka bir liman şehri Sayda yı almayı başardılar yılının sonuna gelindiğinde Haçlılar, Suriye-Lübnan-Filistin sahil şehirlerini tamamen ele geçirmiş bulunuyorlardı. Bu sahil kentleri, Müslümanlar için çok önemliydi. Çünkü ticaret limanları ile doğrudan ilişki içerisinde oldukları için ekonomik yönden güçleniyorlardı. Halep ve çevresi bu durumdan çok olumsuz etkilendi. Halep ve yöresinin çiftçileri, ürettiği ürünlerin fazlasını bu limanlar aracılığı ile satarak iyi paralar kazanıyorlardı. Suriye limanlarına ulaşmak için doğudan gelen ticaret kervanları da artık Halep te konaklamayacaklardı. Esasında Haçlılar ın sahil kentlerini almak istemeleri tesadüf değildi. Gelir gelmez Suriye-Lübnan bölgesinin ekonomisinin temelini bu şehirlerin oluşturduğunu anlamış olmalıdırlar. Bundan sonra Haçlılar özellikle Avrupa ile limanlar sayesinde rahat yolculuk, alışveriş yapabilecekler gerektiğinde hemen yardım alabileceklerdi. Suriye Müslümanlarının ise deniz ile bağlantısı kesilmişti. Asıl tehlikeyse şuydu: Bu bölgedeki Müslümanlar kuzeyden, batıdan ve güneyden Haçlılar tarafından kuşatılmış oluyorlardı. Diğer yandan Ortadoğu-Avrupa deniz yolu ticaretini kapmak için de Cenovalılar ve Venedikliler arasında büyük bir savaş vardı. Haçlılar ın liman şehirlerini kuşatmalarına bu iki devlet muazzam destek vermişti. Çünkü bu yardımları karşılığında Haçlılar dan ekonomik ayrıcalık ve başka tavizler koparmakta idiler. Aslında ise Venedikliler in Ege ve Karadeniz de de ticaret kolonileri olduğundan, Suriye limanlarına gereken ilgiyi gösterememesi bu konuda Cenovalılar ı bir adım öne çıkarıyordu. Yukarıda anlattığımız gelişmelerden sonra Halep ve çevresi büyük bir ekonomik buhran ile karşı karşıya kaldı. Bunu iyi bilen Antakya Haçlı Princepsi Tancred, Halep e bağlı yerleşim yerlerine saldırıp buralarda halkı barındırmayarak ziraî üretim yapılmasını engelliyordu. Bu işlem, Halep yöresini ele geçirmek isteyen Tancred e büyük avantaj sağlıyordu. Zira o, bir yeri kuşattığı zaman halk yiyecek depolayamadığı için kaleyi kolayca teslim ediyordu. Zaten Halep in de durumunun kötü olması sebebiyle Melik Rıdvân, kendisine bağlı yerlere yardım gönderemiyordu. Bu sebeple halk ya direnip ölecek ya da kaleyi teslim edip Haçlılar dan eman dileyecekti. Gerçi bu durumda Haçlı liderlerinin vicdanına bağlıydı. Zira yukarıda, eman dileyip de kılıçtan geçirilen insanların örnekleri anlatıldı. Haçlılar ın bu yükselişini önlemek isteyen Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar 39, 1110 yılında Musul valisi Mevdûd önderliğinde bölgedeki emîrlerin de katılımıyla güçlü bir Selçuklu ordusu oluşturmayı başardı. Bu Selçuklu ordusu, Urfa yı kuşatarak sıkıştırdı. Haçlı liderleri, hep birlikte Urfa nın yardımına koştular. Selçuklu ordusu ile başa çıkamayacaklarını anlayan Haçlılar, meydan savaşına girmek istemeseler de Selçuklu askerlerinin onlara saldırmaları ile kayıplar vermekten kaçamadılar. Haçlılar ın zayiatlar verdiğini haber alan Melik Rıdvân, hemen Halep ten harekete geçerek elinden çıkmış olan Halep topraklarını aldı. Antakya Haçlı ülkesine baskınlar düzenleyip buralardan büyük ganimet elde etti. Tancred in Antakya ya döndüğünü duyan Melik Rıdvân, derhal Halep e çekildi. Melik Rıdvân da güçlü Tancred ile başa çıkamayacağını biliyordu. O yüzden Halep in kendi hâkimiyetinde kalması şartıyla diğer yerleri aslında feda ediyordu. Bir diğer Haçlı grubu da Fırat nehrini geçerek Halep in doğu topraklarına saldırdı. İnsanları öldürdü. Malları yağmaladı. Tancred de hemen 38 Işın Demirkent, Haçlı Seferleri Döneminde Doğu Akdeniz de Deniz Hâkimiyeti, Haz:Ebru Altan, Haçlı Seferleri Tarihi Makaleler-Bildiriler-İncelemeler, İstanbul, 2007, s Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar ve zamanı hakkında tafsilatlı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi ( / ), TTK 1990.

9 Halep Selçuklu Meliki Rıdvân B.Tutuş Devrinde Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumu Hakkında Bir 499 harekete geçerek Halep e çok yakın olan ve Halep in batısında bulunan Esarib 40 i kuşattı. Tancred, bu bölgedeki Müslüman çiftçilere iyi davranarak onların Esarib e yiyecek yollamalarını engelledi. Şehri şiddetle kuşatan Tancred i muhasaradan vazgeçirmek isteyen Melik Rıdvân, ona barış teklifi sundu. Teklifte Rıdvân, Tancred e 20 bin dinar vermeyi önerdi. Ancak Tancred, bunu kabul etmeyerek Rıdvân dan 30 bin dinar istedi. Melik Rıdvân bu miktarı çok buldu. Tancred de Rıdvân ın durumunu bildiği için onu tamamen bitirmek istiyordu. Esarib halkı, sonunda fazla dayanamadı ve Tancred e teslim oldu. Bu durum beklenen gelişmeydi. Halep şehir merkezi hariç, bütün Halep Selçuklu Melikliği toprakları Tancred in istilâsına açıktı. Şehirleri savunacak hiçbir güç yoktu. Haçlılar ellerini kollarını sallayarak her yeri yağmaladılar. İnsanlar kurtuluş yolunu Halep e kaçmakta buldu. Önemli bir kısmı da bölgeyi tamamen terk etti. Tancred in Halep bölgesindeki faaliyetlerini durdurmak isteyen Melik Rıdvân, Tancred ile ağır şartları olan bir anlaşma yaptı. Buna göre; Melik Rıdvân, Tancred e 20 bin dinar ve 10 baş at verecek, Rıdvân ın Antakya topraklarına yaptığı baskınlarda esir alınan Ermeni tutsaklar serbest bırakılacak, kuşatma zamanı Esarib den Halep e götürülen ürünlerin Haçlılar a teslimi gerçekleştirilecekti 41. Böylece ekonomik yönden sıkıntılı olan Melik Rıdvân, ciddi bir meblağı Tancred e ödemiş olacaktı. Esas tehlike ise Esarib den Halep e getirilen ürünlerin Haçlılar a teslimiydi. Çünkü güvenlik nedeniyle Halep e yığılmış olan halk, açlık tehlikesi ile karşı karşıya kalacaktı. Ayrıca bu maddeden Esarib kuşatmasında yöredeki Müslüman çiftçilerin gönlünü alarak Esarib e erzak götürülmesini engelleyen Tancred in, bu ürünlerin Halep e sokulmasına mani olamadığını anlamaktayız. Tancred de Halep in bu sıkıntılı durumunu biliyor olmalı ki iyice güçten düşürmek için bu maddeyi anlaşmaya koydurmayı başarmıştır. Ayrıca Dımaşk tarihçisi İbnü l-kalânisî, bu anlaşma hakkında bize Melik Rıdvân ın Tancred e yıllık 20 bin dinar para, 10 baş at vereceğini bize aktarır 42. İbnü l-esîr ve ondan alıntı yapan Aynî ile Ebü l-ferec kayıtlarında, Tancred in Halep bölgesindeki faaliyetlerini durdurmak için bölgedeki şehir hakîmlerinin Tancred ile anlaşma yapmak istediklerini ancak Tancred in kendisine belirli bir miktar ücret ödenmeden barışı kabul edemeyeceğini iletmesi üzerine Melik Rıdvân 32 bin dinar, atlar ve elbiseler, Şeyzer Hakîmi İbn Münkız 4 bin dinar, Hama Hakîmi Ali el-kürdî de 2 bin dinar ödemek şartıyla Haçlılar la barış yapıldığını naklederler 43. Bu günlerde Şeyzer de bulunan Usame İbn Münkız da eseri Kitâbü l- İ tibâr da Antakya Haçlılarına vergi verdiklerini, Tancred tarafından konulan bu verginin bir dönem Antakya Haçlı yönetimini eline geçiren Kudüs Kralı Baldwin tarafından 1124 yılında kaldırıldığını belirtir 44. Haçlılar la mücadelesini daima sürdüren Melik Rıdvân, bu süreçte pek de başarılı olamadı. Halep e sıkışıp kaldı. Böylece Melik Rıdvân a Halep melikliği döneminde en büyük darbeyi Haçlılar vurmuş oldu. 2. Ermeniler in Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumuna Etkileri Ermeniler, Melik Rıdvân zamanında Halep ve yöresinde etkin bir konumda idiler. Ermeniler in bu kadar aktif olmasının, Haçlılar ın bölgeye gelmesiyle de büyük ilgisi vardı. Biraz daha geriye gidersek Ermeniler in bölgede niçin stratejik bir rol oynadığını anlamış 40 Hamevî, I, s İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s ; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s İbnü l-kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk, ed. Amedroz, Leyden 1908, s.183; İbnü l-kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk:The Damascus Chronicle of the Crusades, İngilizce terc: H.A.R.Gibb,1932, s İbnü l-esîr, X, 386; Bedrüddin Mahmud Aynî, Ikdü l-cüman fî târihi ehli z-zaman, III, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, nr:00456, vr. 331; Ebü l-ferec İbnü l-ibrî, Tarihi Ebü l-ferec:abû l-farac Tarihi, II, İngilizce tercümeden Türkçe ye terc: Ömer Rıza Doğrul, TTK 2009, s Usame İbn Münkız,Kitâbü l-i tibâr:ibretler Kitabı, Türkçe terc: Yusuf Ziya Cömert, 2012, s.155.

10 500 olacağız. Bizans İmparatorluğu Kapadokya, Ermenistan ve Suriye şehirlerini ele geçirince Büyük Ermenistan dan -bugünkü Van Gölü, Erivan civarları- kitleler halinde Ermeniler i İstanbul a ve Mısır a götürdü. Selçuklular Horasan dan gelip Anadolu ve Ortadoğu coğrafyasına hükmedince, Bizans İmparatorluğu zayıf düştü. Bunun üzerine bazı Ermeniler, sarp dağların içinde bulunan müstahkem mevkilere girdiler ve oralarda kapandılar 45. Selçuklular ın zayıflaması ve bölgedeki Müslüman emîrlerin birbirleriyle çekişmeleri üzerine doğan otorite boşluğundan özellikle Toros ve Amanos dağlarında barınan Ermeniler, ovalara inip Kilikya ve Suriye nin kuzeyindeki yerleşim yerlerini ele geçirerek istifade ettiler. Hatta bu dönemde Urfa, Malatya ve Maraş şehirlerinde birbirinden bağımsız ve birbirlerine düşman olan 46 Ermeni hakîmler mevcuttu de Haçlılar Ortadoğu ya gelince, Halep çevresinde ve Kilikya da güçlü bir köylü grubunu oluşturan Ermeniler, özellikle hâlâ Toroslar da yaşayan silahlı Ermeni grupları, Haçlılar a sorun çıkardılar 47. Zira Haçlılar, Doğu Hristiyanlarını kolayca emirleri altına alabileceklerini sanıyorlardı. Ermeniler, karışık Ortadoğu coğrafyasında yaşamanın getirdiği tecrübelerle dindaşları olan Haçlılar ı hemen benimsemeyip duruma göre davrandılar. Bizans- Haçlı mücadelelerinde kimi zaman Bizans ı kimi zaman Haçlılar ı desteklediler. Ancak şunu belirtmekte fayda var ki, Ermeniler Müslümanlara karşı Haçlılar a yardım ettiler. Haçlılar 1098 yılında Melik Rıdvân a bağlı Antakya yı kuşatırken, muhasaranın uzun sürmesi üzerine büyük boyutlara ulaşan açlıkla da uğraşmak zorunda kaldılar. Bu durumu haber alan Toroslar daki Ermeni prensleri, Haçlılar a yetecek kadar yiyecek gönderdiler. Bölgede yaşayan diğer Hristiyanlar da aynısını yaptılar 48. Haçlılar bir yandan Antakya yı kuşatırken bir yandan da bölgedeki Müslüman yerleşim yerlerini yağmalıyorlardı. Antakya ya yardıma giden Halep askerleri güçlü Haçlı birliklerini görünce, Halep-Antakya arasında bulunan Harim 49 e sığındılar. Haçlılar ın Harim e gelmesi üzerine Halep kuvvetlerinin buradan da çıkmasıyla, Harim deki Ermeniler yönetimi ele geçirdiler. Buradaki Ermeniler, muhtemelen Haçlılar la işbirliği yapmışlardı. Yine 1098 senesinde Haçlılar ın bölgeye gelmesinden cesaret alan Ermeniler, Halep e bağlı Tellü Kabbâsin e giderek buradaki Müslüman halkı öldürdüler. Vadideki çoğu Türk olan bu Müslümanlardan bir grup, Ermeniler i takip ederek bir kısmını öldürdü. Geriye kalan Ermeniler ise korunaklı yerlere sığındılar. Fakat Halep ten gelen kuvvetler, bunların bir kısmını öldürüp bir kısmını da esir ederek Halep e döndüler 50. Antakya nın Haçlılar a geçişinde de aslını unutmamış olan Ermeni kökenli Müslüman, Fîruz 51 adlı zırh ustası, önemli rol oynamıştır. Fîruz, Antakya surlarının vadi tarafındaki burcun muhafızı idi. O, şehir hakîmi Yağısıyan ı sevmediğinden, Haçlılar la temasa geçip onları gece karanlığında surların üzerine çıkardı. Böylece Haçlılar içkale hariç şehri ele geçirdiler 52. Ermeniler in Antakya kuşatmasındaki aktifliği, bu kadarla da sınırlı değildi. Antakya nın Haçlılar a geçtiğini gören Yağısıyan, hemen maiyyeti ile birlikte içkalenin dağ tarafındaki kapısından çıkarak şehirden uzaklaştı. Halep e beş fersah uzaklıktaki Ermenaz a geldiğinde Yağısıyan, üzüntülü olmasının etkisiyle attan düştü. Yanındakiler, onu kendine getirmeye 45 Süryani Mihail, Vekayiname, II, Türkçe terc: Hrant D. Andreasyan, TTK da yayınlanmamış nüsha, 1944, s Ermeniler arasındaki bu hasımlık, genellikle Ermeni hanedanları arasındaki kavgalardan ileri geliyordu. 47 Claude Cahen, Haçlılar Zamanında Doğu ve Batı, Türkçe terc: Mustafa Daş, İstanbul, 2010, s Urfalı Mateos, s Hamevî, II, s İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s.132; terc: Ali Sevim, s Kaynaklarda Nairûz, Rûzbe, Ruzbah, Zerrad şeklinde de geçer. 52 İbnü l-kalânisî, terc:gibb, s.45; İbnü l-esîr, X, s.229;ibnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s ;ebü l-ferec, II, s.339.

11 Halep Selçuklu Meliki Rıdvân B.Tutuş Devrinde Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumu Hakkında Bir 501 çalışsalar da başaramadılar. Yağısıyan ı orada bırakıp gittiler. Oradan geçen bir Ermeni köylüsü de Yağısıyan ı tanıyarak kafasını kesti. Onun başını Haçlılar a götürerek ödülünü aldı yılında Haçlılar, Antakya yı aldıklarında buradaki Müslümanları öldürdüler. Bunu duyan Artah beldesinden 41 km. uzaklıktaki Imme li Müslümanlar derhal yurtlarını terk ettiler. Bunun üzerine Ermeniler burayı teslim aldılar 54. Halep bölgesinde Haçlı saldırılarına karşı Müslümanların boşalttığı yerleri dolduran Ermeniler, aslında Haçlı-Ermeni ittifakını göz önüne seriyorlardı. Buralara yerleşen Ermeni nüfus, tarımsal üretim yaparak Haçlılar ın iaşelerine katkıda bulunuyordu. Bir taraftan da dağlardan inen Ermeniler, kendilerine konaklayacak mekan bulmuş oluyorlardı. Bu durum bölgede daha yeni olan Haçlılar ın işine geliyordu. Onlar, Ermeniler i hem kendilerini takviye eden askerî bir güç, hem de bu bölgeyi daha iyi bilmeleri nedeniyle rehber sıfatıyla kullanıyorlardı. Eğer Ortadoğu daki Hristiyanlar özellikle Ermeniler, Haçlılar a yardım etmemiş olsalardı, Haçlılar bilmedikleri bu bölgede helâk olup giderlerdi. Bu durum ise Melik Rıdvân ı Ermeniler e karşı tedbir almaya yöneltiyordu. Zira Ermeniler, Halep yöresindeki Müslüman köylerine korku salarak onların üretim yapmalarını engelleyip, bölgenin nüfus yapısını da Hristiyanlar lehine artırıyorlardı. Bu nedenle Melik Rıdvân, Haçlı topraklarına baskın yaptığında Ermeniler den esirler almayı ihmâl etmiyordu. Halep yöresindeki Ermeniler Haçlılar ile işbirliği yaparken, Kilikya daki Ermeniler ise Haçlılar la duruma göre kâh iyi kâh kötü oluyorlardı. Haçlı seferleri nedeniyle Selçuklular ın Orta Anadolu ya çekilmesi, Haçlılar ın da hem kendi aralarında hem de Müslüman emîrler ve Bizans ile mücadele içinde olmasıyla Toros dağlarında yaşayan Ermeniler, Çukurova ya inerek buradaki kentleri almış, böylece bu bölgeyi ele geçirmek isteyen Antakya Haçlıları ile karşı karşıya gelmişlerdi 55. Ayrıca kayıtlardan, Halep bölgesindeki bütün Ermeniler in Müslümanlara karşı Haçlılar la birleşmediğini görmekteyiz. Zira 1105 yılında Tancred, Halep in batısında bulunan Artah ı kuşatmadan önce burada oturan Ermeniler, Haçlı zulmü ve baskısı nedeniyle şehri, Melik Rıdvân a teslim etmişlerdi 56. Buradan Haçlılar ın kendi çıkarları için Ermeniler i kullandıklarını, mutedil Ermeniler in Haçlı zulmünü kabul etmeyerek Müslümanlara sığındığını anlamaktayız. 3. Bâtınîler in Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumuna Etkileri İslâm dünyasında benimsenmeyen ve sıra dışı topluluklardan olan Bâtınîler, insanların gerçek mânalarının göründüğü gibi olmadığını, asıl anlamı sadece Tanrı ile bağı olan masum imam ın bilebileceği görüşünü savunan ancak daha sonra bu düşünceyi kendi çıkarlarına göre yozlaştırarak terörist faaliyetlerde bulunan geniş çaplı bir topluluktu 57. Onlar, Melik Rıdvân zamanında Halep şehrine gelerek yerleşmeye başladılar. Sünnî İslâm dünyası içinde tutulmayan Bâtınîler, niçin Halep e gelip yerleşmişlerdi? Bu sorunun cevabını şöyle verebiliriz: Bâtınîler, Halep e gelmeden önce Halep te büyük kısmı On iki İmam Şia sına, bir kısmı da İsmailîyye ye mensup önemli bir Şiî nüfus bulunuyordu. Bu durum Bâtınîler in Suriye de ilk olarak Halep e yerleşmesine uygun ortam hazırlamıştır İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s.135; Ebü l-ferec, II, s İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s.135; Claude Cahen, La Syrie du Nord A L epoque des Croisades et la Principaute Franque D Antioche, Paris 1940, s Mehmet Ersan, Rupenliler Dönemi nde Kilikya Ermeni Krallığı ile Antakya Haçlı Princepsliği nin Çukurova da Hakimiyet Mücadelesi, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı 13, 1998, s İbnü l-kalânisî, (Amedroz), s.148; terc: Gibb, s.69; İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s.150; terc: Ali Sevim, s Avni İlhan, Bâtıniyye, DİA, Cilt 5, s Aydın Usta, Müslüman-Haçlı Mücadelelerinde Haşîşîler, Tarih Dergisi, Sayı 44, 2006, s.6.

12 502 Bâtınîler in Halep te tutunabilmesinin belki de en önemli faktörü, Melik Rıdvân ın Haçlılar a ve bölgedeki diğer Müslüman emîrlere karşı ittifak arayışı içinde olmasıdır. Bu sebeple Melik Rıdvân, Bâtınîler e bir müttefik gözüyle bakarak onlara, propagandalarını yapabilmeleri için darü d-dave 59 kurmalarına izin vermişti 60. Haçlılar ın bölgeye gelmesiyle bozulmaya başlayan Halep ekonomisinin aksine Bâtınîler in kendi sistemlerini döndürebilecek gelir kaynakları vardı. Onlar, mezhebe girmek isteyen müritlerden her aşama için 12 dinar vergi alırlardı. Bâtınî olmak istemeyen kişilere zulüm ve baskı yapılır. Bu zulmü sona erdirmek için kişiden para istenirdi. Önceden belirlenmiş yollara kontrol noktası kurulur, insanların özellikle tüccarların sorunsuz yolculuk yapabilmeleri için vergi alınırdı. Bâtınîler den korkan gayrimüslim halk da onlara cizye adı altında vergi verirdi. Bâtınîler in kendilerini öldürmesinden şüphe duyan emîrler de onlara hediye gönderirlerdi. Ayrıca savaşta elde edilen ganimetler de onların gelirlerindendi. Bâtınîler, tarım ve hayvancılıkla da uğraşıyorlardı 61. Melik Rıdvân devrinde propagandalar yoluyla Halep te Bâtınîler in sayısı o kadar çok arttı ki Halep reisi İbn Bedi ile şehrin ileri gelenleri onlardan korkmaya başladılar 62. Bâtınîler, Melik Rıdvân ı etkileyerek melikliğin yönetiminde de söz sahibi oluyorlardı. Zira Melik Rıdvân ile onun atabeği ve veziri Cenâhüddevle nin arasını açarak atabeğin Halep ten çıkıp iktaı Halep in güneyinde yer alan Hıms a gitmesine yol açmışlardı. Bu işin Bâtınîler in lideri el- Müneccim tarafından yapıldığı kaynaklarda yer almaktadır. Bu suretle Cenâhüddevle, el- Müneccim den intikam almak istedi. Fakat yılında el-müneccim, Cenâhüddevle den hızlı davranarak onu Hıms da cuma namazı sırasında Halep ten gönderdiği müritlerine öldürttü 63. Bazı kaynaklar bu olayın Melik Rıdvân tarafından yaptırıldığını savunsa da Rıdvân ın bu ölümle ilgisi olmadığını söyleyebiliriz. Çünkü Cenâhüddevle ölünce Hıms, Melik Rıdvân ın kardeşi Dımaşk Hakîmi Dukak ın yönetimine girdi. Eğer Rıdvân ın bu ölümden haberi olsaydı, Hıms ı kendisine bağlamak için askerî kuvvetlerini hazır tutardı. Cenâhüddevle nin ölümünü müteakip kaderin cilvesi olarak yaklaşık yirmi gün sonra da el-müneccim vefat etti. Bunun üzerine Suriye Bâtınîleri nin başına İranlı baş daî Ebû Tahir geçti. Ebû Tahir, Melik Rıdvân dan da destek görerek propagandaları artırdı. Halep in güneyindeki Cebelü s-sümmak başta olmak üzere şehrin korunaklı yerlerine yerleşmeye çalıştı 64. Ebû Tahir de el-müneccim gibi Halep yönetiminde etkili idi yılında Haçlılar, nüfusunun çoğunluğunu Şiîlerin oluşturduğu Halep in güneyinde yer alan Sermin 65 i ele geçirdiler. Bunun üzerine Şiî olan Sermin kadısı, Halep in güneyinde yer alan Efamiye nin hakîmi olan İbn Mülaib in yanına gitti. İbn Mülaib in güvenini kazanarak ona hile yaptı. Bu suretle Halep Bâtınî reisi Ebû Tahir ile irtibata geçerek onunla İbn Mülaib i öldürüp Efamiye yi Melik Rıdvân yönetimine geçirme hususunda anlaştı. Melik Rıdvân ın da destek verdiği Bâtınîler, Efamiye ye gelerek İbn Mülaib i kandırdılar ve onunla birlikte bütün ailesini 59 Bâtınîler in militan kazanma ve propaganda yapma merkezi. 60 İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s.145;ebû Abdullah Şemseddin Zehebî, Siyeru A lami n-nübelâ, XIX, thk:şuayb el-arnaut, Müessesetü r-risale, Beyrut 1984, s.315; Cahen, La Syrie du Nord, s Ayşe Atıcı Arayancan, Nizârî İsmailîleri nin Gelir Kaynakları, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 26, 2009, s İbnü l-esîr, X, s İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s ; İbnü l-kalânisî, terc: Gibb, s.57-58; Marshall G.S.Hodgson, The Order of Assassins The Struggle of the Early Nızârî Ismâ îlîs against the Islamic World, 1955, s Ayşe Atıcı Arayancan, Suriye Bölgesinde İki İnanç Hareketi:Nizârî İsmâilîleri ve Nusayrîlik, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 54, 2010, s Hamevî, III, s.215.

13 Halep Selçuklu Meliki Rıdvân B.Tutuş Devrinde Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumu Hakkında Bir 503 öldürerek şehrin yönetimini ellerine aldılar. Katliamdan kaçan İbn Mülaib in oğlu Musbih, Haçlılar a giderek onlardan yardım istedi. Bunun üzerine Efamiye yi kuşatan Haçlılar, kısa sürede şehri aldılar. Sermin kadısını ve diğer Bâtınîler i öldürdüler. Ebû Tahir i ise fidye karşılığı serbest bıraktılar 66. Efamiye vakasında da görüldüğü gibi Bâtınîler sadece Halep şehir merkezinde değil, Halep e bağlı köy ve beldelerde de etkili durumdaydılar. Melik Rıdvân, başlangıçta Bâtınîler e destek verirken kontrol kendisindeydi. Fakat zaman ilerledikçe Bâtınîler, Melik Rıdvân ı nüfuzları altına almayı başardılar. Bâtınîler in bu gücü kullanarak Halep in sosyo-ekonomik düzenlerini kendi lehlerine çevirdiklerini tahmin etmek hiç de zor değil. Zira Halep halkı Bâtınîler e destek veren Melik Rıdvân ı protesto ediyorlardı. Çünkü Sünnî İslâm dünyasında genellikle gizli bir şekilde hareket etmelerine rağmen faaliyetlerinde çoğunlukla başarılı olan Bâtınîler in, kendilerine açıktan destek verilen bir ortamda propagandalarını daha fazla yaygınlaştırdıklarını söyleyebiliriz. Bu durumdan en fazla zarar gören ise tahmin edileceği gibi Halep halkıydı. Zaten sosyo-ekonomik ve psikolojik olarak zor durumda olan insanlar, bir de Bâtınîler ile uğraşmak durumunda kalmışlardır yılında Horasan dan Halep e 500 yük ile gelen zengin bir tacir olan Ebû Harb el- Hocendî, Halep te Bâtınîler tarafından yağmalanmaya çalışıldı. Hatta Melik Rıdvân ile Ebû Tahir anlaşarak onu öldürmeye ve mallarına el koymaya karar verdiler. Bu sebeple yakalanan Ebû Harb in feryatları üzerine sabrı taşan Halep halkı, Melik Rıdvân a ve Bâtınîler e tepki gösterdi. Bazı Bâtınîler de halk tarafından öldürüldü. Bu olay Melik Rıdvân ın şehirdeki meşruiyetini tamamen sarsmış idi 67. Böylece Melik Rıdvân, özellikle Haçlılar a karşı müşkül duruma düştüğünde Bâtınîler i Halep te barındırmakla halkın gözünde kendi hâkimiyetini bile düşündürücü duruma getirmiş oluyordu. Bâtınîler in Halep in sosyal ve ekonomik hayatına getirdiği bir ferahlık da yoktu. Aksine halk ve şehrin ileri gelenleri Bâtınî baskılarından bunalmışlardı. Bu durumda çoğu insan da Halep i terk etmişti yılında Haçlılar a karşı savaşmak için Suriye ye gelen Büyük Selçuklu Devleti nin Musul valisi Emîr Mevdûd, Dımaşk ta buranın hakîmi Tuğtekin ile cuma namazı kıldıktan sonra cami avlusunda Bâtınîler tarafından öldürüldü. Kaynaklardaki rivayetlerden biri de Melik Rıdvân ın Halep i kendisinden alacağını düşündüğü Emîr Mevdûd u Halep ten Bâtınî daîlerini göndererek öldürtmüş olmasıdır. Bu konu hakkında bir diğer rivayet ise, Tuğtekin in Emîr Mevdûd u çekemeyerek onu gizlice öldürmeyi planladığıdır 68. Bâtınîler in de Cenâhüddevle yi öldürdükleri gibi bu işi de Melik Rıdvân dan habersiz yapmış olmaları seçenekler arasındadır. Zira onlar da Emîr Mevdûd un Suriye de bulunmasını kendi varlıkları açısından tehlikeli buluyorlardı. 4. Melik Rıdvân ın Halep Havalisinde Yaşanan Zor Hayat Şartları Karşısında Aldığı Önlemler ve Yaptığı Faaliyetler Halep ve çevresinin bütün dengelerini kökünden sarsan Haçlı istilâsının bölgeye gelmesinden önce de, Melik Rıdvân ın melikliğinin durumunun iyi olmadığını tahmin etmekteyiz. Çünkü 1095 yılında Melik Rıdvân, Halep te yönetimi ele alırken babası Tâcüddevle Tutuş un egemen olduğu her yere sahip olmak istiyordu. Fakat Melik Rıdvân Yağısıyan, Cenâhüddevle, Yusuf b. Abak gibi işbilir ve yetenekli emîrlerini küstürmüştü. Kardeşi Dımaşk Hakîmi Dukak ı da saf dışı etmek istiyordu. Ancak hem askerî hem ekonomik açıdan çok güçlü olmadığını bildiğimiz Melik Rıdvân, 1097 yılında siyasî ittifak yapmak için Fâtımîler e 66 İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s ; İbnü l-kalânisî, terc: Gibb, s.73-74; İbnü l-esîr, X, s İbnü l-adîm,(sami ed-dehhan), II, s İbnü l-esîr, X, s. 396; İbnü l-kalânisî, terc: Gibb, s.140; Ebü l-ferec, II, s.352; Albertus Aquensis, s

14 504 başvurdu. Mısır dan gelen elçi, Melik Rıdvân ın durumunun çok da iyi olmadığını önceden biliyor olmalı ki ona Fâtımî Halifesi el-müstalî 69 adına Halep te hutbe okutması halinde asker, mal, para vermeyi vaad etti. Melik Rıdvân bu öneriyi kabul ederek Halep ve ona bağlı bazı beldelerde dört Cuma günü Şiî hutbesi okuttu 70. Böylece Selçuklu sülâlesine mensup bir hükümdar, tarihte ilk kez hâkim olduğu yerlerde Şiî hutbesi okutmuş oluyordu. Melik Rıdvân ı bu işi yapmaya götüren nedeni sadece siyasî işbirliği olarak göremeyiz. Zira onun ekonomik sıkıntıları da vardı. Bu yüzden tek başına güçlü bir askerî kuvveti yoktu. Hedefine ulaşabilmesi için müttefiklere ihtiyacı vardı yılında Haçlılar ın Antakya yı alıp Halep e bağlı yerleri talan edip hayvanları, ekinleri ve diğer tarım ürünlerini yağmalamasıyla bu yerlerden ikmâl alan Halep te açlık meydana gelmiş, yiyecek fiyatları artmıştı. Ayrıca bu yılda kıtlık da meydana gelmiş olmalıydı. Açlık o kadar büyük boyutta idi ki insanlar ölüleri yeme aşamasına gelmişlerdi. Bu durumun sorumluları sadece Haçlılar değildi. Melik Rıdvân, veziri Ebû n-necm Hibetullah bin Muhammed bin Bedi yi de suçlu bularak onu azletti. Yerine Ebû l-fazl Hibetullah bin Abdülkâhir bin el-mevsul u atadı. Ebû l-fazl cömert, bol sadaka veren biriydi. Halep yönetiminde de iyi işler yaptı. Ürünlerin artmasını sağladı. İnsanlara yardım etti 71. Melik Rıdvân, yönetimde yaptığı bu değişiklikle Halep halkının takdirini kazanmış olmalıdır. Bu önlem sayesinde Halep te açlığın daha da tehlikeli aşamalara ulaşması engellenmiş, şehir daha da iyiye giderek huzura kavuşmuştur yılında, bu dönemlerde Halep ve Dımaşk ta bulunan tarihçi Azîmî, Suriye de sular yağma edildi ve halk göçe başladı 72 diyerek Halep ve bölgesinin sosyoekonomik durumu hakkında bize ipucu verir. Suriye deki suları yağma edenlerin Haçlılar olduğu açıktır. İnsanlar tarımsal üretim yapabilecek, ihtiyaçlarını giderebilecek en temel madde olan sudan mahrum kalmalarıyla doğal olarak yurtlarını terk edecekler ve ayrıca güvenlik dolayısıyla da büyük kentlere göç edeceklerdi. Beklenen gelişme olarak bu durum, insanların kentlere doluşmalarını hızlandıracak, tarımsal üretimi düşürecek ve kentlerde yiyecek sıkıntısının had safhaya çıkmasını tetikleyecekti. Hatta yeterli iaşe alamayan askerî kuvvetleri de güçten düşürecekti. Belki de Melik Rıdvân ın son zamanlarda Haçlılar karşısında ekonomik ve ikmâl yönünden zor durumlara düşmesinin en temel sebebi, Halep e bağlı yerleşim yerlerindeki insanların üretim yapamayarak Halep şehir merkezine yığılmalarıydı. Melik Rıdvân ın bu keyfiyeti durdurmak için yapabildiği yegâne şey, Haçlılar ın zor duruma düştüklerini veya başka yerlere sefere çıktıklarını öğrenmesiyle derhal harekete geçerek Halep topraklarını onlardan geri almasıydı. Zira bu yöntem de başarılı olmuyordu. Çünkü Haçlılar, Halep bölgesine döndüklerinde öncekilerden daha kötüsünü yapıyorlardı. Ayrıca Halep topraklarını savunacak gücü olmayan Melik Rıdvân, Haçlılar ın kendisine ait yerleri sınırlarına katmalarını seyretmek zorunda kalıyordu. Aynı yılda Halep bölgesinin güneybatısında kalan yerleri yöneten Kilaboğulları kabilesinden Mübârek b. Şibl ve birçok Arap reisi Halep e geldiler. Onlar Melik Rıdvân ile bir anlaşma yapmak için Halep te bulunuyorlardı. Anlaşmanın konusunu Kilaboğulları kabilesinin hayvanlarını, Halep e bağlı olan Maarretü n-nu mân, Kefertâb, Hama, Şeyzer ve el-cisr deki 69 Fâtımî halifesi el-müstalî hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Nadir Özkuyumcu, Müsta lî-billâh el-fâtımî, DİA, Cilt 32, s İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s ; İbnü l-esîr, X, s.225; Ali Sevim-Erdoğan Merçil, Selçuklu DevletleriTarihi Siyaset,Teşkilât ve Kültür, TTK 1995, s.337; Robert W. Crawford, Rıdwan The Maligned, edited by James Kritzeck- R.Bayly Winder,The World of Islam Studies, in honour of Philip K. Hitti, London 1959, s İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s.138; terc: Ali Sevim, s Azîmî, s.38.

15 Halep Selçuklu Meliki Rıdvân B.Tutuş Devrinde Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumu Hakkında Bir 505 tarlalarda otlattıkları ve bu nedenle Halep te yiyecek sıkıntısı çekildiği ve pahalılığın baş gösterdiği mevzusu oluşturmaktaydı. Ayrıca halk buradaki şehirlerden göç ederek bölgeyi boş bırakıyordu 73. İbnü l-adîm in bu kaydının, Halep ve çevresinde çıkan sosyo-ekonomik bozuklukların kesin kanıtı olduğunu düşünmekteyiz. Melik Rıdvân bu konuda Arap kabileleri ile anlaşma yolunu seçerek Halep teki krizi aşmaya çalışmıştı. Melik Rıdvân, Halep ve çevresinde yaşanan yiyecek azlığını telafi etmek için belki de Musul-Halep hattını kullanarak bölgeye bu yolla erzak takviyesi yapıyordu. Fakat bu güzergâhta da Urfa Haçlıları nın baskın yapma ihtimâli çok yüksekti. Ancak yine de Halep ten başka insanları doyurabilecek, tarımsal ürünlerin yetiştirileceği toprağı neredeyse kalmayan Rıdvân ın, Mezopotamya nın bol miktardaki ürünlerini bir şekilde Halep civarına ulaştırdığını düşünmekteyiz. Dımaşk bölgesinin de, Haçlı baskınları nedeniyle zor durumda olduğunu bildiğimiz için Suriye Müslümanlarının başka şekilde hayatta kalma şanslarının olmadığını söyleyebiliriz. Halep bölgesindeki kötü sosyo-ekonomik şartlar sebebiyle birçok kişi yurtlarını terk ederek başka yerlere göç ediyordu. Bu durumda ekonominin temelini oluşturan insanların topraklarından gitmesini istemeyen Melik Rıdvân, 1111 yılında devlet hazinesine ait olan 60 parsel araziyi halka çok ucuz fiyatlarla sattı. Arazilerin alım-satım işlerinin tutanaklarını bizzat kendisi tuttu 74. Melik Rıdvân böylece devlete ait boş arazileri halka uygun fiyatlarla vererek, onların hem tarımsal üretime katılmasını sağlamış, hem de Halep te ikâmet etmelerini garanti altına almıştır. SONUÇ Halep te on sekiz yıl boyunca hükümdarlık yapan Melik Rıdvân ın, bu süre zarfında istediklerini genellikle yapamadığını gördük. Çünkü Melik Rıdvân, çok aktörlü bir coğrafyada bulunmanın sıkıntısını yaşadı. Haçlılar Ortadoğu ya gelince zamanla Suriye bölgesinin en güçlü unsuru oldular. Bu gelişme de Büyük Selçuklu Devleti nin eski gücünü yitirmesi de etkiliydi yılında Halep ve çevresinde etkin olan Haçlılar, bu bölgedeki halkın yaşama olanağını ellerinden aldılar. Büyük bir göç dalgasına sebebiyet verdiler. Bu yüzden bölgenin demografik yapısı değişti. Ermeniler bölgede Müslümanlar a karşı rakip etnik unsur olarak ortaya çıktılar. Çoğunluğu Sünnî olan Selçuklu Suriyesi ne Şiî inançlı Bâtınîler in de gelip burada güçlenmeleriyle ortaya çok çeşitli inanç ve etnik öğe barındıran bir coğrafya çıkmış oldu. Bâtınîler in bölgede güçlenmeleri ve Melik Rıdvân ın onların üzerindeki denetimini kaybetmesiyle Bâtınîler, Haçlılar a karşı kendi oyunlarını kurdular. Bu durum Rıdvân ın bölgedeki ağırlığını tamamen kaldırdı. Halep bölgesindeki sosyo-ekonomik buhrana çareler aramaya çalışan Melik Rıdvân, elinde yeterli sayıda askerî gücü olmadığı için bu uğurda yaptığı faaliyetlerde kesin sonuç alamamıştır. Alınan önlemlerin çoğunluğu geçici olmuştur yılında yaptığı halka arazi satışını daha önceden yapması gerekirdi. Melik Rıdvân ın yönetim zaafiyetlerini de Halep bölgesinde yaşanan sıkıntıların nedenlerinden birisi olarak gösterirsek hata yapmış olmayız. Nihayetinde, Melik Rıdvân babası Tâcüddevle Tutuş un sahip olduğu toprakları hiçbir zaman alamamış aksine Halep i bile kaybetme noktasına gelmiştir. Bu yaşananların sonucunda 1113 yılında Halep te vefat etmiştir. 73 İbnü l-adîm, (Sami ed-dehhan), II, s.143; terc: Ali Sevim, s İbnü l-adîm, II, s.157;ibnü l-adîm, Buğyat at-talab fî Târîh Halab:Selçuklularla İlgili Haltercümeleri, Türkçe terc:ali Sevim, TTK, 2011, s.79.

16 506 Harita: Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK 2000, Harita:II Resim 1: Melik Rıdvân dönemine ait bakır para. Kaynak: (

17 Halep Selçuklu Meliki Rıdvân B.Tutuş Devrinde Halep ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Durumu Hakkında Bir 507 Resim 2: Melik Rıdvân devrine ait siyah gümüş para. Kaynak: ( KAYNAKÇA Albertus Aquensis, Hıstoria Ierosolimitana, İngilizce terc: Susan B. Edgington, Oxford Anna Komnena, Alexiad:Malazgirt in Sonrası,Türkçe terc: Bilge Umar, İstanbul Anonymi Gesta Francorum et Aliorum Hierosolymitanorum, İngilizce terc: Rosalind Hill Oxford Atıcı Arayancan, Ayşe, Nizârî İsmailîleri nin Gelir Kaynakları, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 26, 2009, s Atıcı Arayancan, Ayşe, Suriye Bölgesinde İki İnanç Hareketi: Nizârî İsmâilîleri ve Nusayrîlik, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 54, 2010, s Aynî, Bedrüddin Mahmud, Ikdü l-cüman fî târihi ehli z-zaman, III, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, nr Azîmî, Azîmî Tarihi: Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler H =1038/ , Türkçe terc: Ali Sevim, TTK Cahen, Claude, Haçlılar Zamanında Doğu ve Batı, Türkçe terc: Mustafa Daş, İstanbul Cahen, Claude, La Syrıe du Nord A L epoque des Croısades et la Principaute Franque D Antioche, Paris Crawford, Robert W., Rıdwan The Maligned, Edited by James Kritzeck and R. Bayly Winder, The World of Islam Studies, in honour of Philip K. Hitti, London 1959, s Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri Döneminde Doğu Akdeniz de Deniz Hâkimiyeti, Haz. Ebru Altan, Haçlı Seferleri Tarihi Makaleler-Bildiriler-İncelemeler, İstanbul 2007, s Demirkent, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi ( ), I, TTK Demirkent, Işın, Antakya Prinkepsi Bohemund un Esir Alınması, Niksar da Hapsedilmesi ve Serbest Bırakılması, Haz. Ebru Altan, Haçlı Seferleri Tarihi - Bildiriler-İncelemeler, İstanbul 2007, s Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri Düşüncesinin Doğuşu ve Hedefleri, Tarih Dergisi, Sayı 35, 1994, s