tmmob makina mühendisleri odası Ü İ İ ENDÜSTRİ-İŞLETME MÜHENDİSLİĞİ HURULTHVI 29 Kasım 1997/İZMİR Bildiriler ve Paneller mmo yayın no: 222

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası Ü İ İ ENDÜSTRİ-İŞLETME MÜHENDİSLİĞİ HURULTHVI 29 Kasım 1997/İZMİR Bildiriler ve Paneller mmo yayın no: 222

2 e t *} ' t EİM KURULTAYI DÜZENLEME KURULU İlknur ATEŞ Meriç BEBİTOĞLU Nurten GÜLTEKİN Taki SAHAN Oğuz ŞAHİN Nezih YAŞAR EİM KURULTAYI YÜRÜTME KURULU Meriç BEBİTOĞLU Ferhan HÜRYAŞAR Ali Rıza KAT Niyazi OĞUZ Nazan ŞENOL Turgay ŞİRVAN Salahattin YILDIZ EİM KURULTAY SEKRETERYASI Niyazi OĞUZ Nazan ŞENOL Turgay ŞİRVAN

3 KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ ÜRETİM İŞLETMELERİNİN ENDÜSTRİ MÜHENDİSLERİNDEN BEKLENTİLERİ Ramazan YAMAN Balıkesir Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü, BALIKESİR 1. GİRİŞ Türkiye üretiminde, belirli bir yere sahip olan ve ekonomi için bir avantaj olarak değerlendirilebilecek olan küçük ve orta ölçekli üretim işletmeleri için tanımlama genel olarak bu işletmelerin tanımı (1); yasaların gösterdiği doğrultu ve şekil şartlarında bir işletmeyi kurup bağımsız halde onu çalıştıran ancak uğraşı dalında tekelci durumunda olmayanların oluşturduğu kümeye denilmektedir. Bu tanımlama daha basit hale getirilirse, 50 kişiye kadar istihdamlı işletmeler küçük, 100 kişiye kadar istihdam sağlayan işletmeler ise orta ölçekli işletmeler olarak tanımlanabilir. Ancak bu tanımlama ülkeden ülkeye ve çalışma alanına bağlı olarak değişiklik göstermekte ve temel kriterler olarak üretim kapasitesi, kullanılan enerji ve elde edilen ciroya göre de yapılabilmektedir. Ülkemizde yaygınlaşan ve bu tip işletmeleri bünyesinde toplayan küçük sanayi sitelerinde yer alan işletmeler de küçük ve orta boyutlu (KOBİ) olarak tanımlanabilir Sektörel Dağılımda KOBİ'ler Çalışma alanlarına göre KOBİ'ler gruplandırıldıklarında, üç ana başlık altında toplanarak değerlendirilebilirler. İmalat alanında çalışan KOBİ'ler: Çok geniş bir ürün yelpazesini üreten bu işletmeler arasında metal işleyen atölyeler (demir atölyeleri, dökümhaneler, küçük alet üreten atölyeler) konfeksiyon atölyeleri, ayakkabıcılar, marangozlar yer alırlar. Bunlar diğer bir yaklaşımla, direk tüketiciye yönelik olanlar ve başka üreticiler için üretim yapanlar olarak sınıflandırılabilirler. Ticaretçi KOBİ'ler: Mal alıp satan kurumlardır. Bunlar genelde son tüketiciye hitap ederler, örnek olarak bakkallar, küçük marketler, benzin istasyonları verilebilir. Hizmet sunan KOBİ'ler: Hizmet veren girişimcilerin oluşturduğu organizasyonlardır. 1.2 KOBİ'lerin Avantajları ve Dezavantajları KOBİ'lerin oluşma sebepleri arasında; bağımsız olma, mali fırsatları daha kolay değerlendirebilme, toplumsal hizmet verme arzusu, iş güvenliği, aile fertlerine iş imkanı verme, mücadele azmi gibi faktörler sayılabilir. Bu faktörler aynı zamanda KOBİ olmanın faydalarını da içermektedir. Ayrıca; yeni mal ve hizmetlerin piyasaya sunulmasını ve tanıtılmasını sağlarlar, sipariş bazında olan üretim yapılarıyla özel taleplere cevap verebilme özelliğini içerirler (üretim çeşidi ve esneklikleri çok yüksektir), bazıları kullanılmış donanımlarla üretim yaparak devre dışı kalmış değerleri ekonomiye tekrar kazandırırlar, tmmob makina mühendisleri odası 43

4 esnek yapılarıyla talep ve arz dalgalanmalarına kolay uyum gösterirler, istihdamda kalifiye elemandan vasıfsız elemana kadar geniş bir kitleye cevap verirler. Bu durum işsizliği önler ve iş eğitimini sağlar, hiyerarşik yapıları daha az basamaklı (genelde katı olarak belirlenmiş bir yapısı yoktur) olup yönetim ve denetim sorunları daha azdır. KOBİ olmanın dezavantajları da vardır. Bunlar arasında; dalgalanmalardan kolay etkilenme, rekabet koşullarının zorluğu, sorumluluklarının artması, mali kayıpların fazla olması, çalışanlarla ilgili problemlerin fazlalığı, mevzuat problemleri, bilgi edinme ve teknoloji geliştirme gibi sorunlar sayılabilir. 1.3 Üretime Yönelik KOBİ'lerde İşleyiş ve Genel Yapı Genel olarak siparişe dayalı üretim için ilk aşama, ürünün müşteri tarafından talep edilmesidir. Bunu, talebe ait özelliklerin (nitel ve nicel) belirlenmesi ve üretim planlama izler. Planlamayı takiben gerekli girdiler temin edilir ve üretim, kontrol aşamasına geçilir. Son olarak bu üretimin stoklanması ve sevkiyatı yapılır. Bu yapı şematik olarak özetlenebilir; Bu işleyiş yapısında üretime yönelik bir KOBİ'nin iki temel fonksiyonu vardır. Bunlar; Üretim Girdilerinin Temini Üretim ve Kontrol Stoklama veya Sevkiyat YÖNETİM sorunları üretimi sağlayacak donanım ve fiziksel imkanların bulundurulması, üretimi sağlayan donanım ve fiziksel imkanların yönetimidir. KOBİ'lerde görülen problemler bu iki temel fonksiyonda ve bunları oluşturan alt * fonksiyonlarda ortaya çıkar. Bu alt fonksiyonların belirlenip ana işleyiş ile ilişkilendirilmeleri problem gruplarının ve bu gruplar için de yer alan genel problemlerin tespitine ve dolayısıyla bunların çözümüne kolaylık sağlar. ÜRETİM sorunları KOBİ'lerde Görülen Sorunlar 2 KOBİ'lerin karşılaştığı temel sorunlar çeşitli kuruluşların değişik zamanlarda ha- «zırlattığı çalışmalarda (2) ele alınmıştır. Bu kaynaklara (2) göre sorunlar şu temel başlıklar altında toplanmıştır. Şekil 1. Üretime Yönelik Bir KOBİ'de Genel işleyiş Tedarik sorunu Üretim sorunu Pazarlama sorunu 44 I. Endüstri ve İşletme Mühendisliği Kurultayı

5 PAZARLAMA Müşteri Dikkatini Çekme Müşteri İsteklerini Cevaplayabilme Alternatif Sunma Satış Bağlama PLANLAMA İş ve Zaman Etüdü İş Gücü Planlaması Tedarik Planlaması Sevkiyat Planlaması, TEDARİK Alternatif Tedarikçi Araştırması İthalat Alternatifinin Değerlendirilmesi Tedarik ve Finansman Probleminin Çözümü Tedarikte Kalite Kontrolünün Yapılması Tedarik Planının Uygulanmasının Kontrolü ÜRETİM Üretim Yöntemi Seçimi Teknolojik Alternatif Değerlendirmesi Üretimde Kalite Kontrol Kapasite Kullanım Değerlendirme İş Gücü Uyumu KONTROL Planlananlara Uyum Kontrolü Gecikmelerin ve Sapmaların Tespiti STOK veya SEVKIYAT Uygun Stokların veya Sevkiyatın Yapılması ve Kontrolü Şekil 2. Üretim işletmelerinde Genel işleyişin Detaylandırılması İhracat sorunu Finansman sorunu Bu sorunlar genelde mekanizmanın işleyişine göre şematik olarak sıralanacak ve alt fonksiyonlara ayrılacak olursa izleyen şekilde bir yapı oluşturulabilir; 2.1 Pazarlama sorunu Dinamik bir ulusal ve uluslar arası çerçevede etkinliğini sürdürmeye çalışan ve özellikle geleneksel yönlü işletmecik ilkelerine bağlanmış bir işletme için, çarpıcı yanılgıların başında tüketici istek ve gereksinimlerinin dikkate alınmaması gelmektedir. (2) Küçük ve orta ölçekli işletmelerin pazarlamaya ilişkin sorunları aşağıdaki şekilde özetlenebilir (2): Büyük işletmeler karşısında fiyat, kalite ve yüksek miktarlı talepleri yerine getirme açısından zayıf bir rekabet gücü. Büyük işletmelerin makina ve otomasyondan yararlanarak sağladıkları düşük maliyete karşılık küçük işletmelerin bunlardan yararlanamamaları. Pazarlama için araştırma yapamama ve isabetsiz planlama. Pazarlama için uzmanlaşmış personel bulundurmama. Yapılan arz ve talep analizlerini izleyememe veya duyarsızlık. Ürün tasarımına ve ambalajlamaya yeterli önem vermeyerek maliyeti artırma. Hedef pazar belirlememe veya bunların tespitinde yanılma, pazar potansiyelini bilmeme veya ölçememe. İç pazarlarda etkinlik gösterememe ve dış pazarlara açılamama tmmob makina mühendisleri odası 45

6 Pazar oluşturmak için harcamalardan kaçınma. Bu sorunlar genelden özele indirildiklerinde ve değişik problemler ele alındığında daha çeşitli ve fazla sayıda sorunla karşılaşılır. 2.2 Tedarik Sorunu KOBİ'ler daha küçük çapta üretim yaptıklarından büyük miktarlarda ham madde ve malzeme alımı yapamazlar, o nedenle büyük işletmelere göre daha yüksek maliyetli girdi temin ederler. Üretim maliyetleri ham madde ve diğer girdilerden itibaren yükselmeye başlar. Bazı durumlarda ucuz ancak kalitesiz malzeme tedarik edilerek kalitesi düşük imalat yapılmak suretiyle kaynak israfı yapılır. (2) Eğer ham madde ve malzeme ancak ithal ile temin edilebiliyorsa, bu durumda küçük işletmeler bu ham madde ve malzemeyi aracılardan sağlarlar, bu ise yine maliyeti arttırıcı etkidir. Tedarikte diğer bir sorun da, küçük işletmelerin tedariklerinin nakliyesinin büyük işletmelere göre daha pahalı olmasıdır. 2.3 Üretimle İlgili Sorunlar Büyük veya küçük işletmelerde temel amaçlardan biri, minimum maliyetle maksimum ve kaliteli üretimdir. Ancak küçük işletmelerin üretimle ilgili sorunları şu şekilde sıralanabilir (2): Finansal kaynak yetersizliği nedeniyle yeni üretim yöntem ve tekniklerine uyum güçlüğü Gelişmiş üretim yöntem ve tekniklerinin bazı KOBİ'lerde uygulanmaması. KOBİ'lerde tasarım, planlama, üretim ve kalite kontrol gibi aşamalarda uzmanlardan yararlanılmaması. KOBİ'lerde finansal yetersizlik nedeniyle araştırma ve geliştirme yapılamaması. Bazı KOBİ'lerin büyük firmaları, incelemeden aynı şekilde izlemeleri. Üretim ve diğer aşamaların çoğunda gerekli kontrollerin yeterli düzeyde yapılamaması. 2.4 KOBİ'lerin Ulusal Düzeydeki Sorunları Yukarıda belirtilen bu sorunlara ulusal düzeydeki şu sorunları da ilave etmek mümkündür; KOBİ'lerin belirlenmiş bir hedefleri olmaması, Talep piyasasasını koordine edememeleri, Teşvik tedbirlerinin yetersizliği ve yeterince yararlanamama, Kendi aralarında organize olamamaları. 2.5 İhracat Sorunu Kararsız bir iç talep piyasasında KOBİ'ler için ihracat yapmak oldukça önemlidir. Ancak izleyen nedenler KOBİ'lerin ihracat yapmalarını engeller veya zorlaştırır; bu konudaki çekimserlik, ihracat konusunda uzman personelin olmaması, potansiyel pazarların araştırılamaması, bürokratik işlemlerin çokluğu, ihracat işlemlerinin masrafları, 46 I. Endüstri ve İşletme Mühendisliği Kurultayı

7 uluslar arası düzeydeki kalite şartlarının sağlanamaması veya bilinememesi. 2.6 Finansman Sorunu Çoğunlukla KOBİ'ler finansal açıdan yetersiz oldukları için başlangıçtan (ham madde temininden) itibaren çeşitli sorunlarla karşılaşırlar. KOBİ'lerin sermayeleri çoğunlukla kişisel ve özel tasarruflardan kaynaklanır, bu işletmelerin bankalardan sağladıkları olanaklar genel kredilenme hacminde %2-3'ü geçmemektedir. (2) Bunun nedeni kredilerin cazip olmamasının yanında KOBİ'lerde kredi kullanma konusunda bir çekimserliğin olmasıdır. 2.7 KOBİ'lerde Yönetim Sorunları Küçük işletmelerin yarısını şirketler ve diğer yarısını ise şahıs firmaları oluşturmaktadır. Şahıs firmalarının %23'ü ise şirketleşme düşüncesi içindedir. Burada en büyük tereddüt yeni ortak almada yaşanmaktadır. Yeni ortak almada, dışarıdan ortaklar yerine firma içinden kişilerce sermaye takviyesi yoluna gidilmektedir. (3). Bu işlerin %56'sı aile firması değildir, fakat firmanın birinci yöneticisinin otoritesi çok kuvvetlidir. Genellikle ikinci yönetici aile dışındandır. (3). Küçük işletmeler bir çok konuda tutucu bir yapıya sahiptirler ve firmalarında çalışanlar açısından hem tecrübeli, hem de tahsilli olma koşullarını ararlarken genellikle tecrübeyi ön plana çıkarmaktadırlar (3). Yöneticiler yetki devrine pek taraftar olmayıp, yetki devrinde kendi aile yakınlarını tercih etmektedirler. Bu işletmeler modern işletmecilik ilkelerine adaptasyonda güçlük çekmektedirler. Firma yöneticileri çalışanların sorunlarına eğilmenin gerekli olduğuna inanmalarına karşın bunu uygulamada güçlük çekmektedirler. Yetki devrinin sağlandığı işletmelerde dahi son karar veya kararlarının kontrolü birinci yönetici tarafından yapılmaktadır. Birinci yöneticinin kişisel etkileri şirkete yansımaktadır. 2.8 Mühendislik Planlama ve Kontrol Faaliyetlerinin KOBİ'lerde Durumu Genelde sanayileşmiş olarak kabul edilebilecek bir bölge olan Sakarya ve çevresinde KO- Bİ ve büyük ölçekli işletme ayrımı olmaksızın yapılan bir çalışmada (4) bu durum şu şekilde özetlenmektededir. Bu çalışmada dikkate imalat işlerinin büyük çoğunluğunda, üretim kaynaklarının optimum kullanılmadığı ve dağıtılmadığı gözlenmiştir. Bu imalat işletmelerinin rekabet performanslarını korumaları ve/veya arttırabilmeleri için, çok yetersiz olan mühendislik, planlama ve Faaliyet Sayı İncelenen işletme sayısı 198 Üretim planlama ve kontrol departmanı bulunduran işletme sayısı 16 Endüstri Mühendisliği faaliyetinde bulunan işletme sayısı..11 Edüstri mühendisi bulunan işletme sayısı 1 Yukarıdaki faaliyetlerde bulunmayan işletme sayısı 158 Tablo 1: tmmob makina mühendisleri odası 47

8 kontrol faaliyetlerinin yeterli hale getirilmesi ve bu amaçla alınacak önlemlerin hemen uygulamaya geçirilmesi gereklidir. Bu faaliyetlere ivedikle başlanması, hem KOBİ'lerde hem de büyük işletmelerde bir çok probleme çözüm getirecektir. Sakarya ve çevresinde yapılan çalışmada (4) karşılaşan imalat problemleri KOBİ'lerde daha açık şekilde görülecektir. 3. Endüstri Mühendisliği Eğitimi ve Çalışma Alanları Endüstri Mühendisliğinin temel amaçlarından birisi olan sınırlı kaynakları en iyi şekilde kullanarak üretim ve yönetimi sağlamaktır. Ayrıca Endüstri Mühendisi, üretim ve hizmet sektörünün yanında değişen teknolojiye ve şartlara ayak uydurma avantajına da sahiptir. Problemin Görüldüğü Alan Görülme % Malzeme Tedarik ve Temini Tezgahlarda Yığılma ve Boş Kalma Siparişlerin Zamanında Karşılanamaması Aşırı Stoklar Tablo 2: Üretim İşletmelerinde Görülen Problem Çeşitlerine Örnekler [4] Endüstri Mühendisleri çeşitli alanlarda çalışabilirler. Bu alanlar arasında üretim ve hizmet sektörünün çok değişik ölçekte olanları yer alabilir. Bu durumda Endüstri Mühendisleri çalışma alanı ve boyutundan bağımsız olarak yetiştirilmeli ve formasyonları bu değişik alan ve boyutlara göre ayarlanmalıdır. Diğer önemli bir nokta ise, Endüstri Mühendislerinin kendilerini değişime en hızlı ve en iyi şekilde ayak uydurabilecek şekilde hazırlamalarıdır. Bu temel kriterler Endüstri Mühendisliği eğitimi almış elemanların, önceki bölümlerde belirtilmeye çalışılan problemlere kolaylıkla çözüm bulabilme yeteneklerini belirleyecektir. Endüstri Mühendisliği, birden fazla disiplinden oluşan bir mühendislik dalıdır. O nedenle bir Endüstri Mühendisi kendi özdisiplinini oluşturacak konuların yanı sıra, diğer disiplinlerle uyum içinde çalışmasını sağlayacak alanlarda kendi formasyonunu geliştirmelidir. Çalışma alanı ve boyutlarının belirsizlikleri, yardımcı disiplinlerin çeşitliliği bu mühendislik disiplininin eğitimini zorlaştırırken, buna paralel olarak çalışma alanlarını da artırmaktadır. Buna bağlı olarak Endüstri Mühendislerinin de iş bulma olanakları genişlemektedir. Çok disiplinli yapı dikkate alınarak, Endüstri Mühendisliği programlarında yapılan incelemede (5,6,7) bu programdaki temel konu gruplarının şöyle sıralandığı görülmektedir. Temel konu grupları; Temel bilimler Yönetim ve ekonomi Endüstri Mühendisliği konuları Bilgi ve iletişim konuları Diğer disiplinlerden ilgili konular Bu şekle göre Endüstri Mühendisliğinde iki alanda bilgi verilmelidir, bunlar ana ve yan konular şeklinde sınıflanabilirler. Bu eğitim yapısı aynı zamanda yalnız bilgi aktarma şeklinde kalmayıp Endüstri Mühendisine problem çözebilme becerisini de kazandırmalıdır. 48 I. Endüstri ve İşletme Mühendisliği Kurultayı

9 Bu beceri ve beklentiler bir kısmının muhakkak tecrübeyle kazanılacağı açıktır. Ancak günümüz endüstri ve KOBİ'leri, Endüstri Mühendislerinden bu tecrübenin en azında bir kısmının kazanılmış olmasını beklemektedirler. Endüstri Mühendisliği yaklaşımıyla problem çözme ve tecrübe beklentisi, eğitim sırasında üniversite ve endüstri işbirliği ile kazanılabilir. O nedenle bu bölümlere ait programlarda bu ilişkiyi oluşturacak bir yapılaşmaya gidilmeli ve bunun uygulaması yapılmalıdır. 3.1 Örneklerle Üretime Yönelik Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Endüstri Mühendisleri Tarafından Çözülebilecek Problemleri ve Bunları İlgilendiren Konular Bu kısım daha çok yukarıda belirtilen amaçlara yönelik program olarak hazırlanmıştır ve çok genç sayılabilecek bir bölümün yine sektörün beklentilerine cevap verme aşamasında karşılaştığı sıkıntılara ve edinilen tecrübelere dayanmaktadır. Bir işletme mevcut binasından yeni bir yapıya taşınmak istemektedir. Bu sırada işletme teknolojisini ve yerleşimini gözden geçirmek için Endüstri Mühendisliğinde yer alan, tesis planlama ve bilgisayar konularına ihtiyaç duymaktadır. Bir işletme maliyetinde tasarruf sağlayarak karını veya rekabet gücünü artırmak istemektedir bu sırada Endüstri Mühendisliğinin iş etüdü ve maliyet analizi konuları ağırlık kazanarak çözümler üretilebilir. Bu işletme kendisine yeni pazarlar aramaktadır; araştırmacı olan ve diyalog kurma becerisini kazanmış Endüstri Mühendisleri bu problemleri çözebilir, bu beceri aynı şekilde ihracat ve finansman problemlerinin çözümlerinde de kullanılabilir. Çalışanlarıyla problemler yaşayan bir küçük işletme, Endüstri Mühendisliğinde verilen derslerden biri olan davranış bilimleri konularından yararlanarak bu sorunu çözebilir. Bir işletme tasarruflarını yeni bir yatırım şeklinde değerlendirmek istemektedir. Endüstri Mühendislerinin hazırlayacakları yapılabilirlik çalışması yatırımcıyı yönlendirebilecektir. Bu problem örneklerini ve sayılarını çoğaltmak oldukça kolaydır. Burada verilen örnekler yüzeysel olmalarına rağmen anlaşılır ve fikir verme açısından oldukça önemlidir. Küçük ve orta ölçekli işletmelerin çoğunda yaşanan ve çözülmesi bilgiye ya da o konuda bir çerçeve bilgi gereksimine dayalı olan problemler, Endüstri Mühendisleri tarafından o konuda detaylı bilgi sağlanarak çözülebilir. 4. Sonuç ve Öneriler Ülke ekonomisinde önemli yeri olan üretime yönelik KOBİ'lerin günümüzde yaşadıkları ve gelecekte yaşayacakları bir çok problem özetlendikten sonra bunların Endüstri Mühendisliği yaklaşımıyla çözülebileceği üzerinde durulmuş ve bunlara ait örnekler verilmiştir. KOBİ'ler Endüstri Mühendislerinden kendi problemlerine çözüm getirilmesini beklemekte ve bu problemlerinin çoğunun Endüstri Mühendislerince çözülebileceğine inanmaktadırlar. Bunun için ise; endüstri ve Endüstri Mühendisliği eğitim ilişkisinin güçlendirilmesi, diyalog kurma, tecrübenin bir kısmının Endüstri Mühendisliği eğitimi sırasında kazandırılması, mühendisçe düşünebilme ve problem çözme kabiliyetinin kazanılması, bilgi ve becerinin kullanılmak için öğrenildiğinin bilinci tmmob makina mühendisleri odası 49

10 A Temel Konular Matematik Olasılık ve İstatistik Lineer Cebir Optimizasyon Teknik Resim Genel Kimya Bilgi ve İletişim Konuları Programlama Bilgisayar Grafiği Matematiksel Programlama Karar Verme Yönetim ve Ekonomi Temel Ekonomi Mühendislik Ekonomisi ve Maliyet Muhasebesi Mühendisler için Yönetim Diğer Disiplinlerden İlgili Konular Üretim ve Otomasyon Malzeme Mukavemet Elektrik ve Elektronik Temel İlkeleri Makina Elemanları Endüstri Mühendisliği Konuları Ergonomi Yöneylem Araştırması İş Etüdü Malzeme Taşıma Tesis Planlama Simülasyon Kalite Üretim Planlama ve Kontrol İnsan ve Makina Sistemleri % Şekil 3. Endüstri Mühendisliği Eğitimi Konularına Genel Bakış esaslarına dayalı formasyon kazanmış eğitim ve bu eğitimi tamamlanmış Endüstri Mühendisleri KOBİ'ler ve büyük ölçekli işletmelerce tercih edilecektir. Teşekkür Gerek bu çalışma fikrinin oluşmasında ve gerekse yukarıdaki amaçlara yönelik bir programın denenmesinde bölümümüzden gerekli yardım ve desteğini esirgemeyen Balıkesir Küçük Sanayi işletmelerine ve yöneticilerine, Balıkesir Sanayi Odasına teşekkür etmeyi borç bilirim. Kaynaklar 1. Kargül Doğan, 1997, Türkiye'de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yönetim Sorunları ve Çözümleri, İstanbul Ticaret Odası (Yayın No: ) İstanbul 2. Budak Gülay, 1993, İzmir'de KOBİ'ler Nerede? Sorunları Nasıl Çözülür?, İzmir Ticaret Odası, İzmir 3. Küçük İşletmelerin Finansman ve Yönetim Sorunları, İstanbul Ticaret Odası (Yayın No: ), İstanbul 4. Yılmaz Fevzi (Koordinatör), Taşkın Harun, Kubat Cemalettin, Torkul Orhan, Göleç Adem, Gümüştaş Remzi, 1994, Sakarya Sanayi Envanteri, Adapazarı ve Ticaret Sanayi Odası, Sakarya 5. Yaman R., 1997, Expectation From An Industial Engineer for Today's Industry, The 22'nd ICC IE Conference, Cairo (İt has been accepted) 7. Salvendy, G., 1992, Handbook of Industrial Engineering, John VVİley And Sons, New York 8. Preez N.D.D., ve Pintelon, L, 1997, The Industrial Engineer - Caught Betvveen Two Revolution?, Production Planning Control, Vol. 8, No.5, I. Endüstri ve İşletme Mühendisliği Kurultayı