BAKARA SÛRESİ Nuzul 94 / Mushaf 2. Bu kıssa, İsrailoğullarının faili meçhul cinayetleri aydınlatmak için kurban ettikleri ineğin kıssasıdır.

Transkript

1 Surenin Adı: BAKARA SÛRESİ Nuzul 94 / Mushaf 2 Adını âyetler arasındaki temsili kıssadan alır. Bakara inek 2 demektir. Bu kıssa, İsrailoğullarının faili meçhul cinayetleri aydınlatmak için kurban ettikleri ineğin kıssasıdır. Esasen bu inek, İsrailoğullarının gönlünde yatan Mısır tanrılarını temsil ediyordu. İsrailoğullarından kurban etmeleri istenen şey, gerçekte kalplerine sevgisini içirdikleri düşmanlarının bu sahte tanrılarıydı. Bu sure, bir hadiste Bakara sûresi olarak anılır (Müslim, Musafirin 212). Allah Rasulü sûreyi Kur an ın Zirvesi (Senâmu l-kur an) olarak da adlandırır (Müstedrek). Surenin Nuzul Yeri ve Zamanı: Hicretin ilk yılında nâzil olmaya başlamıştır. Zira orucu farz kılan âyet bu sûrededir. Hz. Aişe, bu sûrenin indiği sırada Rasulullah ın hanesinde olduğunu söyler. Onun hicrî 1. yılın şevval ayında gelin olup dokuz yılını Rasulullah la geçirdiğini biliyoruz. Bakara yı Medine de indirilen ilk sûre sayanlar çoğunluktadır. MEDİNE 1

2 MEDİNE İniş süreci en az beş yıl sürmüştür. Bu süreyi altı, hatta hac âyetlerinden dolayı sekiz yıla çıkarmak mümkündür. İbn Abbas tan nakledilen iki görüşten birine göre 281. âyet Kur an dan son inen âyettir ve Veda Haccı nda inmiştir. İlk nüzûl tertipleri sûreyi Mutaffifin-Enfâl arasına yerleştirirlerse de, bu yer pek isabetli görünmemektedir. Surenin Konusu: Sûrede ağırlıklı tema beş kelimeyle özetlenebilir: 1) İtikad; 2) Samimiyet; 3) İbadet; 4) Nübüvvet; 5) Yahudileşme. Ey hidayet isteyen: İşte bu kitap istediğin hidayettir! Fâtiha daki Bizi yönelt dosdoğru yola çağrısına cevap bu sûrenin ilk âyetiyle verilir. Adeta bununla söylenen şudur; Kulum! Sen hidayet mi istiyorsun? İşte Kur an, senin duana inmiş bir icabettir. Hidayetin ta kendisidir. İlahi bir rehberliktir. 2

3 Bu rehber eşliğinde hayat yolculuğunu sürdür. Eğer böyle yaparsan yolun sonu cennete çıkar. Yapmasan yolunu kaybedersin. Dalalete düşersin. Elinde Kur an gibi bir hidayet rehberi olup da hidayeti başka yerde arayan, ya da elinde tuttuğu Kur an ın hidayet talebine icabet olduğunu görmezden gelip de hala Allah tan hidayet talebinde bulunan kimsenin durumu, billur gibi bir su kaynağının kenarında oturup da susuzluktan kavrulan adamın durumu gibidir. Yine Fâtiha nın sonundaki gazaba uğrayanlar a, Yahudileşen İsrailoğulları ve Yahudileşme süreci, bu sûrede örnek olarak sunulur. Kur an ın en uzun sûresi olan Bakara, aynı zamanda Kur an ın fihristi niteliğindedir. Yedi uzun sûreden birincisidir. Mushaf ta Fâtiha dan hemen sonra yer alması uzunluğundan dolayı değil, içeriğinden dolayıdır. 116 âyetini İsrâiloğullarının yahudileşme macerasına ayırarak, bu ümmeti bekleyen en büyük tehlikeye dikkat çeker. 6 ve 7. âyetleri hariç, tamamıyla inanan ya da inanmış görünenlere seslenir. Mü minlere ilişkin beş, Kâfirlere ilişkin iki, Münafıklara ilişkin yirmi iki âyet yer alır. Tevbe ile adam olmak, hased ile Şeytan olmak Ardından gelen ayetler arasında Âdem-İblis kıssası anlatılır. Kıssanın tarafları olan; Âdem, günahını itiraf edip adam olmanın sembolü, İblis, günahını savunup şeytan olmanın sembolüdür. Kıssada Adem ve Şeytan üzerinden, hatayı bilmek ve hatayı savunmak ele alınır. Verilen mesaj açıktır; Ademoğlundan Allah hatasızlık beklememektedir. Adem in geçici cennetinde bile imtihan ağacı varsa, cennet olmayan dünya hayatı baştan sona imtihan ağaçlarıyla doludur. Adem; Ademoğlunu, Yasak Ağaç; Allah ın insan için çizdiği sınırları, Şeytan; ayartıcı güdüleri temsil etmektedir. Kıssanın verdiği müjde; daima tevbe kapısının açık olmasıdır. Allah ın insandan beklediği şey, hatasını itiraf edip affına yönelmesidir. Bir diğer kıssa Musa ve İsrailoğullarıdır. Sûrede kıssaları anlatılan Âdem ve Musa arasında ortak bir yön vardır: Birincisi ilâhî yasağı çiğneyerek günah işler ve tevbe edip yitirdiği cenneti yeniden bulur, İkincisi elinden bir kaza cinayeti çıkar ve tevbesi ona bir yed-i beyza kazandırır. Bakara Suresinin Mesajı; Yahudileşmeyin. 3

4 Bu bölümde, Müslüman İsrailoğullarının Yahudileşme serüveni dile gelir. Bununla verilen mesaj açıktır; Ey Ümmeti Muhammed! Yahudileşmek sadece İsrailoğullarına has değildir. Yahudileşmek istemiyorsanız, onları Yahudileştiren hususlardan sakının. İsrailoğullarını Yahudileştiren hususlar; Allh a verdikleri sözde durmadılar, sözlerinden döndüler (40,64). Allah ın ayetlerini, dünya menfaatleri karşılığında takas ettiler, dini törenleştirdiler (41,177) Hakkı batılla karıştırdılar (42) İbadetleri istikametinden saptırdılar (43) Kazandıklarını paylaşmak istemediler (43) Allah ın emirlerine boyun eğmediler, yasaklarını çiğnediler (43,65) Diğer insanlara erdemli olmayı öğütlerken kendileri terk ettiler (44) Akıllarını kullanmadılar (44) Allah ın kendilerine verdiği nimetlere nankörlük ettiler (47) Allah nezdinde ayrıcalıklı oldukları zehabına kapıldılar (48,80) Düşmanlarına, onların tanrılarına gönül verecek kadar hayran oldular (54,92) Allah ı yardımı ve mucizeleri ile gördükleri halde gözleriyle görmek istediler (55) Nimetlere nankörlük ederek kendi nefislerine zulmettiler (57) Hakikati kelimelere, elieleri de kelime oyunlarına kurban ettiler. (59) Yaşadıkları topraklarda hep fesat, savaş, kargaşa ve fitne çıkardılar (60) İman ve özgürlüğe, soğan ve sarımsağı tercih edecek kadar damaklarına taptılar (61) Allah ın musibetler ve nimetler üzerinden verdiği mesajlara gözlerini apadılar (61) Peygambrleri yalanladılar, hakaet ettiler, saldırdılar, öldürdüler (61,87) İlahi emirleri, maksatlarına bakarak uygulayacakları yerde detaylara boğarak sulandırdılar (67-74) Adaleti herkese eşit uygulamak yerine adamına göre muamele ettiler (72,178) Allah ın kelamını bile bile tahrif ettiler (75) İki yüzlülüğü din haline getirdiler (76) Allah ın kitabını göz ardı ederken, elleriyle yazdıklarına Allah ın kitabı muamelesi yaptılar (79) İç ihtilafları tefrikaya, tefrikayı da kan davasına dönüştürerek birbirlerinin boğazına sarıldılar (84) Dostlarına düşman muamelesi yaptılar (85) Kendi inanç köklerini tasdik eden bir vahiy geldiği halde, ırkçılık saikıyla inkar ettiler (89,91) Hakikatı kıskandılar, kendilerine gelmeyen hakikate düşman oldular (90) Kişiliklerini sattılar (90,102) Allah ın indirdiğine inanın denildiğinde, biz sadece kendimize indirilene inanırız dediler (91) Vahyi hayata uygulayın denilince dıştan itaat eder gibi göründüler, içten isyan ettiler (93) Önce inançları bozuldu, sonra eylemleri bozuldu (93) Ahiret te kendilerine özel muamele yapılacağı zehabına kapıldılar (94) Dünyevileştiler, dünya hayatına aşırı bir arzuyla sarıldılar (96) Sadece Hz Muhammed e değil ona vahiy getiren Cebrail e bile düşman oldular (98) Hz Musa ya gelen vahyin son sürümü olan Kur an vahyine sırt döndüler (101) Peygamberlerine ve iyilere karşı tarih boyunca hep örgütlü hile, tuzak, entrika, sihir ve büyü peşinde koştular (102) Kelimeler ile oynadılar, sözü eğip büktüler, dili tahrif ettiler (104) Uyanık geçinmelerine rağmen imanı verip karşılığında küfrü aldılar (108) Sadece kendilerinin inarıyla yetinmediler, ü minleri de saptırmak için çalıştılar (109) Yahudi olmayanlar cennete giremeyecek diyerek, Hakikate mensubiyeti değil cemaate mensubiyeti hakkın ölçüsü bildiler (111) Sûrede erdemin dört dörtlük bir tanımı yapılır (177). Gerçek erdemin tüm vahiylerin kaynağındaki hakikat olduğu vurgulanır. 4

5 Sûrede, İslâm ın ahlâk sistemi bir dip akıntısı gibi her âyetin altından akar. Bu ahlâk sistemini toplumda yerleştirmek ve korumak için konulan kurallar sayılır. Bunlardan bazıları; Gıda güvenliği ve helalliği ( ), Cinayet suçunun cezası, Varise vasiyet konusu İnsanlıkla yaşıt olan islamın doğrularından biri olan oruç, Savaş hukuku, Hac ibadeti, İçkinin zararı, İnfakın yararı, Yetimlerin gözetilmesi, Kadınların ay hali, Allah adına yapılan yeminler, Boşanma hukukudur. Tüm bunların ardından Ayete l Kursi ile konu Allah a getiriliyor. Esasen her türlü sapmanın özünde Allah tasavvurundaki sapma yatar. Uyumayan ve unutmayan bir Allah inancına davet vardır. Allah ı uyutmak ve O na unutturmak isteyenlere bir cevap niteliğindedir. Tüm bunlara ramen Allah ın insan iradesine saygılı olduğu dile getirilmektedir. İman, insanın özgür iradesine dayanmalıdır (256) Sure, bir dua ile son bulmaktadır. Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme duası, doğrudan İsrailoğullarına bir gönderme olsa gerekir. 5

6 RAHMÂN RAHÎM ALLAH IN ADIYLA ب س م للا الر ح من الر ح يم الم ١ 1 Elif-Lâm-Mîm!(1) (1) Bu harfler, Allah Rasulü nün vahyi bir tek harfini bile zayi etmeden ilettiğinin lafzî şahididirler. Ünlem, Mukatta ât ın dikkat çekme işlevine binaen konulmuştur. (Ayrıntı için iniş sürecinde ilk geçtiği Kalem 1 in ilk notuna bkz). (Nuzul 7 / Mushaf 68 : Kalem 1 Aşağıdadır.) ن و ال ق ل م و م ا ي س ط ر ون ن و ال ق ل م و م ا ي س ط ر ون ١ 1 Nûn (1) KALEME ve (onun) yazdıklarına yemin olsun! (2) (1) Kur an ın iniş sürecinde mukatta ât (veya fevâtih) adı verilen harflerin yer aldığı ilk sûre. Taha ve Yâsîn ihtilaflı olmakla birlikte, 29 sûrenin başında, harf sayısı itibarıyla 1 den 5 liye kadar değişen ve Arap alfabesinin yarısı olan 14 çeşit harften oluşan bu harfler hakkında 40 a yakın görüş vardır. Yahudiler ebced hesabına yorup ümmetin yaşını hesap etmişlerdir. Bunların sembol olduğunu söyleyenler, neyin sembolü olduğu konusunda farklılaşmışlardır. İbn Abbas Allah ın en büyük ismi olduğunu düşünür, ancak nasıl telif edileceğini ben de bilmiyorum der. İlâhî esmanın, meleklerin, peygamberlerin, başında geldiği sûrelerin sembolüdür diyenler olmuştur. Bunların uyarı olduğunu söyleyenler de ikiye ayrılmıştır. Mesela Ebu Hayyan müşrikleri uyardığını söylerken, Râzî, vahye hazırlık babında Hz. Peygamber i uyardığını söyler. İbn Hazm, Kur an da tek müteşabih in mukatta at olduğunu söyler. Hz. Ebubekir e göre, Allah ın Kur an daki sırrıdır. Arapların bu harfleri inkar ettiğine dair bir bilgi ulaşmadığına göre, bilinen bir işleve sahip olduğu düşünülmelidir. Kaldı ki Kur an da anlam dışı hiçbir şey bulunmamaktadır. Tutarlı bir yoruma göre, bu harflerin başında geldiği sûreler Kur an dan söz ederler. Ne ki Meryem, Ankebût ve Rûm bunun istisnasıdır. Kaldı ki başında Kur an dan söz ettiği halde mukatta atla başlamayan bir çok sûre vardır. Müberred, Ferrâ, Kurtubî, Taberî, Zemahşerî, İbn Teymiyye, İbn Kesir gibi bir çok otoriteye göre harfler Kur an ın mucize oluşunu ifade eder. Zımnen; Kur an kimsenin benzerini getiremeyeceği bir mucizedir, ilâhi kelamdır. Eğer değil diyorsanız, işte harfler elinizde, haydi bu harflerle siz de benzerini getirin anlamına gelir. Fakat, Kur an bu meydan okumayı zaten açık ve net olarak bir çok yerde yapmıştır (Bakara: 23; Yûnus: 38; Hûd: 13; İsra: 88; Tûr: 34). Böylesine üstü kapalı bir yöntem, meydan okuma (tahaddi) kavramıyla pek de mütenasip durmaz (Ayrıntılı bir tahlil için bkz. Aişe Abdurrahmân, el-i câz, s ). Nûn a hokka, cennet nehri, nurdan bir levha, büyük balık mânası verenler de olmuştur. Ayrıca nûn, kılıcın keskin ağzı na denir. Bu takdirde nûn ve l-kalem, kılıç ve kaleme yemin olsun anlamına gelir. Kalem ile benzerliğinden dolayı, hokka şıkkı diğerlerine tercih edilir. Görüldüğü gibi bu harflere dair yorumların sonu gelmeyecektir. Fakat bizce bu harfler, Hz. Peygamber in vahyin bir tek harfini bile zayi etmeden aktardığının yaşayan belgesi olarak orada durmaktadır. (2) Kalem, söz ile yazı arasındaki elçidir. Tıpkı hatip ile muhatap arasında hitabı taşıyan elçi/peygamber gibi, kalem de kelamın elçisidir. İlk inen Alak 4-5 te olduğu gibi, burada da Hz. Peygamber in dikkati kaleme ve yazıya çekilmektedir. Bununla, sözlü kültürün mensubu olan Peygamber e, vahyi kayıt altına aldırarak mü minleri yazılı kültüre taşıma misyonu yüklenmektedir. Hz. Peygamber in vahyi yazdırması, bu mesajın gereğidir. Zaten, üzerine yemin edilerek belirlilik takısıyla gelen kalem vahyi yazan kalem, yazdıkları ise vahiy dir. Bu mukatta â harfleriyle başlayan sûrelerin ortak vasfının, vahye atıf olduğu yorumu da uygundur. ذل ك ال ك ت اب ل ر ي ب ف ي د ى ل ل م ت ق ين ٢ 2 İŞTE kendisi hakkında hiçbir kuşkuya yer olmayan(2) bu ilâhî kelam, takvâ sahipleri(3) için bir hidayet rehberidir;(4) 6

7 (2) Kuşku nun (rayb) niteliği konusunda iki ihtimal var: 1) Kur an ın işleviyle ilgilidir ve Muttakiler için hidayet olduğunda şüphe yok anlamına gelir. 2) Kur an ın mahiyetiyle ilgilidir ve bu sûrenin 23. âyetindeki meydan okuma buna bir karşılıktır. Bizce kuşku vahyin kaynağına yöneliktir. Bu ise yalnız vahyin muhatabı olan Peygamber e değil, aynı zamanda vahyin sahibi olan Allah a da bir iftiradır (Rayb için bkz. Tevbe: 110. şekk ile farkı için bkz. Sebe : 54). (3) Takvâ tek bir sözcükle karşılanamayacak merkezi bir kavramdır (İlk geçtiği şems: 8 in notuna bkz). Japon alim T. İzutsu nun takvâ nın anlamına dair yaptığı semantik kazı, kendisini sorumluluk kavramına ulaştırmıştı. Bu isabetli yorum, daha sonraki çalışmalarda benimsendi. Biz takvâ yı, Allah a izafetle kullanıldığında Allah a karşı sorumluluk bilinci ile, yalın olarak kullanıldığında sorumluluk bilinci ile karşıladık. Bazen de orijinal hâliyle bıraktık. Bunu sadece cümlenin akışı ve dil estetiği açısından değil, kavramın bağlama göre değişen vurguları sebebiyle tercih ettik. Aslında takvâ ilâhî fıtratın bilinçteki tezahürüdür. Kişi kendine emanet edilen fıtratını ne kadar korursa takvâya da o kadar yakın olur. Bu yüzdendir ki takvâ adında somutlaşan sorumluluk bilinci, emanet ve borçluluk bilincini içerir. Kişide emanet üzerine titreme hissi bir seviyeyi aşınca, bu emanetin sahibine borçluluk duygusunu tetikler. Bu da doğrudan alacaklının kimliğini meraka yöneltir. Nihayet merak arayışa arayış da bir seviyeyi aşınca hidayete götürür. Muttakiler için hidayettir in açıklaması işte budur. (4) Muttakiler için hidayettir anlamındaki huden li l-muttakîn i hidayete erenler için takvâ kaynağıdır anlamına gelen takven li l-muhtedîn gibi anlamamak gerekir. İbarede hidayet takvânın değil, takvâ hidayetin altyapısı olarak sunulmaktadır. Yani takvâ hidayetin sebebi, hidayet takvânın sonucudur. Bunu anlamak için Kitap nedir iman nedir bilmeyen (Şurâ: 52) Allah Rasulü nün muhteşem bir ahlâk üzere (Kalem: 4) oluşunu hatırlamak gerekir. Hidayetten önceki takvâ sorumluluk ahlâkı dır (krş. Beled: 17). Temelde sorumlu davranış mânasına gelen sâlih amel, işte böyle bir ahlâktan neşet eder. (Nuzul 114 / Mushaf 9 : Tevbe 110 Aşağıdadır.) ل ي ز ال ب ن ي ان م ال ذ ى ب ن و ا ر يب ة ف ى ق ل وب م ا ل ا ن ت ق ط ع ق ل وب م و للا ع ل يم ح ك يم ١١١ 110 Yüreklerindeki kuşku(140) (uçurumu) üzerine inşa ettikleri (hayat) binası, ancak yüreklerini paramparça edinceye kadar dayanacaktır.(141) Allah, hem (onların bu halini) bilen, hem de hikmeti gereği (buna izin veren)dir. (140) Rîbe nin türetildiği rayb kuşku anlamına gelir. Benzer mânadaki (fakat aynı değil) şekk ten daha kapsamlıdır. şekk, yakîn in karşıtı olarak kullanılır (Bir karşılaştırma için bkz. Sebe : 54, not 5). Fakat rayb, korkuyu da içeren bir kuşkudur. İbn Fâris, rîbe nin bu anlamını delillendirirken, umduğunu elde edememe ya da kuşkusunda haksız çıkma korkusuna dikkat çeker (Mekâyîs). Bu âyette, ikiyüzlünün tüm amellerini tam da böyle bir korkulu kuşku temeli üzerine bina ettiği sembolik bir dille anlatılıyor. Bu, Ya yıkılırsa? korkusu (141) Bir önceki âyette yapılan benzetmenin zorunlu sonucunun, ancak böyle bir tercümeyle hedef dile aktarılabileceği kanısındayız. 7

8 (Nuzul 76 / Mushaf 34 : Sebe 54 Aşağıdadır.) و ح يل ب ي ن م و ب ي ن م ا ي ش ت ون ك م ا ف ع ل ب ا ش ي اع م م ن ق ب ل ا ن م ك ان وا ف ى ش ك م ريب ٤٥ 54 Artık kendileriyle arzu ve özlemleri arasına bir set çekilmiştir; tıpkı kendilerinden önce geçip gitmiş kafadarlarına yapıldığı gibi: çünkü ötekiler de korku ve endişeyle karışık bir kuşku içinde (helâk) olup gitmişlerdi.(70) (70) şekk ve murîb in birlikte aynı âyette kullanılması ikisinin eş anlamlı olduğunu söyleyenleri reddeder. Bu farkı korumak için tüm çevirimiz boyunca; Şekk i şüphe Rayb ı kuşku olarak çevirmeye özen gösterdik. Şekk birbirine girdirmek kökünden türetilmiştir. Yakîn in karşıtıdır. Daha çok seçememekten dolayı karıştırmaya delalet eder. Ayırdına varmamakla alâkalıdır. Rayb Kur an da geldiği 17 yerde de yeniden diriliş ve âhiret bağlamında kullanılmıştır. İçinde ya öyleyse endişesi bulunan kaygılı ve korkulu şüphedir. Âhiret bağlamında bu, ya öldükten sonra bir hayat varsa endişesine tekabül eder. Benzetme yapacak olursak: Şekk ufukta görülen belli belirsiz bir karaltı hakkında duyulan histir. Karaltı gibi görülen şey, aslı faslı olmayan bir yanılsama da olabilir, olmayabilir de. Eğer aslı varsa dost da olabilir düşman da, taş da olabilir insan da... Rayb bakmaya gidenin geri dönmediği gizemli bir dağın arkası hakkında duyulan his gibidir. Endişeli bir kuşkudur. (Nuzul 28/ Mushaf 91 : Şems 8 Aşağıdadır.) ف ا ل م ا ف ج ور ا و ت ق وي ا ٨ 8 Ve nihayet insan benliğine iyiyi ve kötüyü tanıyıp sorumsuz ve sorumlu davranma yeteneğini (8) yerleştiren (şahit olsun) ki: (8) Takvâ nın muhtemelen iniş sürecinde ilk kullanıldığı yer burasıdır. Kök mânası, biri diğerine zarar veren iki şey arasına engel koyarak zarar göreni zarar verenden korumak demektir. İttekâ bi-teresihi kalkanıyla kendini korudu/sakındı denilir. Bir sahabi, savaşın en şiddetli anında Allah Rasulü nün ardına sığınarak korunduklarını ittekaynâ bi-rasûlillah cümlesiyle dile getirir. Hz. Peygamber takvâ yı şöyle açıklar: Birbirinize haset etmeyiniz! Kendiniz almak istemediğiniz halde diğerini zarara sokmak için bir malı methedip fiyatını arttırmayınız! Birbirinize buğzetmeyiniz! Birbirinize yüz çevirip arka dönmeyiniz! Sizden bazılarınız diğer bazılarınız üzerine alışverişe girişmesin! Ey Allah ın kulları kardeş olunuz! Müslüman müslümanın kardeşidir. Müslüman müslümana zulmetmez. Yardıma muhtaç olduğu zaman da onu yalnız ve yardımcısız bırakmaz. Onu hor ve hakir görmez. Takvâ işte budur/buradadır. Rasulullah takvâ işte buradadır sözünü üç defa tekrarladı ve her seferinde eliyle göğsünü gösterdi. (Müslim, Birr 32). Bu hadis ekonomik, sosyal, ahlâkî, dinî ve siyasal her alanda tavsiyeler içermektedir. Nebi bunların tümünü takvâ başlığı altında ele alabilmektedir. Bu da bizi insanı sorumlu hareket etmeye götüren sorumluluk bilinci tarifine ulaştırır. (Nuzul 37 / Mushaf 90 : Beled 17 Aşağıdadır.) ث م ك ان م ن ال ذ ين ام ن وا و ت و اص و ا ب الص ب ر و ت و اص و ا ب ال م ر ح م ة ١١ 17 Daha sonra (16) iman edenlerden olmak ve birbirine hakkı ve sabrı tavsiye etmektir.(17) (16) Bazı müfessirlerimiz summe yi asli anlamından çıkarırlar. Oysa ki buna gerek yoktur. Huden li l-muttakin de (Bakara: 2) ifadesini bulan hidayetten önceki takvâ, nasıl sorumluluk ahlâkıysa, burada imandan önce sayılanlar da benzer bir hakikatin ifadesidir. Bu davranışlar kişiyi imanın kapısına getirecektir. Özgürlüğe kavuşturma, açları doyurma, yetimi ve düşkünü gözetme gibi temel ahlâkî sorumlulukları yerine getirmeyen hem imanın ahlâkî zeminini inşa etmemiş, hem de iyiliği emr ve kötülükten sakındırma aşamasına gelmemiş demektir. 8

9 (17) Bir ahlâkî davranışın temeli iman olursa, ancak o zaman o davranışın sahibi Allah tan âhirette ödül bekleyebilir. İnanmadığı bir dünyada karşılık bulmak, yatırmadığı bir hesaptan para talep etmek kadar abestir. ا ل ذ ين ي ؤ م ن ون ب ال غ ي ب و ي ق يم ون الص لوة و م م ا ر ز ق ن ا م ي ن ف ق ون ٣ 3 O hidayete erenler ki, idraki aşan hakikatlere bütünüyle iman ederler (5), namazı istikamet üzre kılarlar,(6) kendilerine sürekli lutfettiğimiz şeylerden (ihtiyaç sahiplerine) harcarlar; (7) (5) Veya: onlar Allah a başkalarının yanında olduğu gibi yalnız başlarına kaldıklarında da iman ederler. Ebu Müslim buradaki ğayb ın tıpkı Yusuf sûresinin 52. âyetinde kullanıldığı anlamda mü minlerin sıfatı olduğunu savunmuştur. Onların 14. âyetteki münafıklar gibi hareket etmedikleri vurgulanmıştır. Ona göre 4. âyet zaten ğayb kategorisini içermektedir. Ebu Müslim i teyit eden bir husus da 48 yerde kullanılan ğayb ın başka hiçbir yerde yu minune bi şeklinde gelmemesidir (Benzer kullanım için bkz. Yâsîn: 11 ve Kâf: 33). Gayba iman ruhun kaynağına bağlılıktır. Bu bağı koparan maddeye esir olur. Ruhunu hayat gemisine kaptan yapan, kopacak tufandan niçin korksun? (6) Yukîmu fiilini salât teriminin 23 yıllık nüzûl sürecinde zenginleşerek seyreden yapısına uygun olarak istikamet üzre kılarlar şeklinde çevirdik. Bu istikamet, Namazın tadil-i erkanından daha çok niyet ve maksadıyla alâkalıdır. Şatıbi ekame yi devamlılık olarak anlamıştır (el-muvâfakât II, 242). Salât ın ikamesi, şeklinden çok amaç ve niyetiyle ilgilidir. Mâun sûresi, bu konuda hayli açıklayıcıdır. İman ve infakın arasında namazın zikredilmesi de oldukça anlamlıdır. O hâlde namazı istikamet üzre kılmak. Namazı, 1) Uluhiyet tevhidinin bir gereği olarak salt Allah a has kılmakla; 2) Rububiyet tevhidinin bir gereği olarak da namazla sosyal hayat arasındaki doğrudan ilişkiyi kabullenmekle mümkündür (Salât hakkında bkz. A lâ: 15). (7) İnfak için nüzûl sürecinde ilk geçtiği Yâsîn: 47 nin notuna bkz. Bu sûrenin 219. âyetinden de anlaşılacağı gibi, Başlangıçta infak, yani Allah yolunda vermek, ihtiyaçtan artanı vermek olarak meşru kılınmıştı. Medine toplumu güçlendikçe bu yükümlülük sınırlandırılmış, zekât miktarı Hz. Peygamber (s) tarafından zaman zaman yeniden düzenlenerek, nihayet 1/40 oranında istikrar bulmuştur. Bu ise, Hz. Ali nin (r) ifadesiyle cimrilerin zekâtıdır. 9

10 (Nuzul 39 / Mushaf 36 : Yasin 11 Aşağıdadır.) ا ن م ا ت ن ذ ر م ن ات ب ع الذ ك ر و خ ش ى الر ح من ب ال غ ي ب ف ب ش ر ب م غ ف ر ة و ا ج ر ك ريم ١١ 11 Ne ki sen, sadece ilâhi uyarıya tabi olan ve idraki aşan bir hakikat olmasına rağmen O rahmet kaynağına derin bir ürpertiyle saygı duyan kimseyi (8) uyarabilirsin: o halde bu gibileri tarifsiz güzellikte bir ödülle müjdele! (8) Krş. Bakara: 4; Kâf: 33. Haşyet için bkz. Yûnus: 62. (Nuzul 36 / Mushaf 50 : Kaf 33 Aşağıdadır.) م ن خ ش ى الر ح م ن ب ال غ ي ب و ج اء ب ق ل ب م ن يب ٣٣ 33 İdraki aşan bir hakikat olduğu halde, O sonsuz rahmet sahibi karşısında içi titreyen (33) ve O nun huzuruna adanmış bir yürekle gelen herkese: (33) Burada Allah yerine Rahmân isminin gelmesi, O nun Rahmân olduğunu bilmesine rağmen içi titrer yan anlamını da verir. Zımnen: O nun sevgisini kaybetme korkusuyla titrer. (Nuzul 9 / Mushaf 87 : A la 15 Aşağıdadır.) ى ١٤ و ذ ك ر اس م ر ب ف ص ل 15 Rabbinin adını hatırda tutan da, salata duran da (kurtuluşa erecek). (15) (15) Veya: namaz kılan. Dahası, kök anlamının yardımıyla: destek olan veya esas duruşunu koruyan. Sâlât ı sadece namaz ile karşılamak yerine, asli haliyle bıraktık. Zira salat, Kur an da gerçek bir çokanlamlı kavram olarak yer alır. Ekâme fiili ile birlikte namaz ibadetini hakkını vererek kılmak, Mâide 12 de destek, Mâide 58 de din ve dindarlık, Mâide 106 de davet, Nûr 41 de kuşların salatı olarak yaratılış amacına uygun hareket etmek, Meryem 59 da ibadet ve daha başka mânalarda kulanılmıştır (bkz. Bakara: 3, ; Mâide: 58, ; Mâ ûn: 4 ). Burada zikr ile yan yana kullanıldığı için ikinci bir mef ul ile geldiği Tâhâ 14 teki ekimi s-salâte li-zikrî (adımın anılıp şanımın yücelmesi için tüm destek ve çabanı seferber et) ibaresini andırmaktadır. A lâ sûresinin 9 ve 10. âyetindeki zikrâ ve men yahşa ile teki men tezekkâ ve sallâ arasında sıkı bir irtibat vardır. Salât ın gerçek anlamını bulmamızda bu pasajdaki kavramsal karşıtlıklar yol göstericidir. Men yahşâ (10) ile el-eşkâ (11) nasıl zıddiyet ilişkisine sahipse, Yaslâ (12) ile sallâ (15) da kökenleri bir olmasına rağmen mânaları zıttır. Birincisi ateşi desteklemek için cehennemin göbeğine dikilmeyi İkincisi ise Allah a özünde kendine- destek için esas duruşu korumayı ifade eder. Zımnen: Cehennemle doğrulmak istemeyen namazla doğrulsun mesajını içerir. Zira salleytu l- ûd, değneği ateşte doğrulttum demektir. es-salvu, insanın dik oturmasını sağlayan oyluklar veya dik yürümesini sağlayan omurga anlamına gelir (Lisân ve Tâc). Allahu a lem. 10

11 (Nuzul 39 / Mushaf 36 : Yasin 47 Aşağıdadır.) و ا ذ ا ق يل ل م ا ن ف ق وا م م ا ر ز ق ك م للا ق ال ال ذ ين ك ف ر وا ل ل ذ ين ام ن وا ا ن ط ع م م ن ل و ي ش اء للا ا ط ع م ا ن ا ن ت م ا ل ف ى ض ل ل م ب ين ٥١ 47 Kendilerine; Allah ın size verdiği servetten (Allah yoluna) cömertçe sarf edin (35) denildiğinde, inkârda ısrar edenler imanda sebat gösterenlere; Ne yani, Allah ın isterse pekala doyuracağı kimseyi biz mi doyuralım? şimdi siz açık bir şaşkınlık içinde değil de nesiniz! derler. (35) Muhtemelen infak ın nüzul sürecinde geçtiği ilk yer. Nefeka kökü elden çıktı, bitti mânasına gelir. İnfak, yarar veren bir şeyi ona muhtaç olanlarla karşılıksız paylaşmaktır. Geçişli olması, öteki olmaksızın bu ibadetin gerçekleşmeyeceği anlamına gelir. Farz olanına zekât, nafile olanına sadaka, Ramazan a has olanına fıtr, sırf maldan yapılanına hayr denir. İnfak ile nifak aynı köktendir. İnfak iki dünyalılığı, Nifak iki yüzlülüğü ifade ettiği için kökleri aynıdır. Bununla beraber tek dünyası olanın iki yüzü olur. İşte bu yüzden bu ikisi kavramsal bir zıtlık içerirler ve Kur an da infak nifakın panzehiri olarak sunulur. Münafikun sûresi bunun en çarpıcı örneğidir (bkz. Sûrenin girişi ve 9-11, ilgili notlar; infakla korunmak için bkz. Teğabün: 16-17). Kur an da sadece üç şey Allah yoluna (fî-sebilillah) isnat edilir: Cihad, İnfak, Hicret. و ال ذ ين ي ؤ م ن ون ب م ا ا ن ز ل ا ل ي ك و م ا ا ن ز ل م ن ق ب ل ك و ب ا ل خ ر ة م ي وق ن ون ٥ 4 Ve onlar; sana indirilene iman ederler, senden önce indirilene de;(8) âhiretin varlığına dair ilâhî habere mutmain bir kalple inanmıştırlar.(9) (8) Burada Rasulullah ve Hz. İsa nın nübüvvetine inanmayan Yahudilerle, Yahudilerin kendi Peygamberlerine karşı gösterdikleri tavrın aynısını Hz. Muhammed e karşı gösteren Hıristiyanlara bir gönderme vardır. (9) İman kalbin yönelişi, îkân yöneldiği şeyden kalbin tatmin olmasıdır. Kalp îkân ile tatmin olunca iman o kalpte harekete geçer ve o tatmin duygusu sahibinde bir meleke hâline gelir. Meleke hâline gelen iyilik, adeta sahibini koruyan bir meleğe dönüşür. Bu sonuç, hem hidayet nimetinin hem de Allah ın insana verdiği değerin büyüklüğünü gösterir. Yazılı âyetler iman âyetleri, kevni âyetler ikân âyetleri dir. (İlgili bir not için bkz. Câsiye: 4) 11

12 (Nuzul 85 / Mushaf 45 : Casiye 4 Aşağıdadır.) و ف ى خ ل ق ك م و م ا ي ب ث م ن د اب ة اي ات ل ق و م ي وق ن ون ٥ 4 Hem sizin yaratılışınızda, hem de O nun yeryüzüne yaydığı diğer tüm yürüyen canlı türlerinde gönülden inanacaklar için tarifsiz mesajlar vardır.(4) (4) Bu âyet Canlılar içerisinden insanı seçkin kılan sebep nedir ki Allah insanla konuştu? zımni sorusunun cevabını teşkil eder. Vahiy kitabınınki iman âyetleri, varlık kitabınınki îkân âyetleridir. İman âyetleri marifete îkân âyetleri ilme dayanır. Ancak, 5. âyetin ifade ettiği gibi varlığı bir kitap gibi okumak için aktif bir aklın varlığı şarttır. (Îman ve îkân için bkz. Bakara: 4.) ا و لئ ك ع لى د ى م ن ر ب م و ا و لئ ك م ال م ف ل ح ون ٤ 5 İşte onlar, Rablerinden gelen kusursuz bir rehberliğe tabidirler; ve işte onlar, evet onlardır sonsuz mutluluğa erenler. (10) (10) Âyetin son cümlesini böyle çevirimizin gerekçesi, Zemahşerî nin zamire dair yorumudur (İtkân II, 286; benzer bir ibare için bkz. Lokman: 5). (Nuzul 75 / Mushaf 31 : Lokman 5 Aşağıdadır.) ا و لئ ك ع لى د ى م ن ر ب م و ا و لئ ك م ال م ف ل ح ون ٤ 5 İşte onlar, Rablerinden gelen kusursuz bir rehberliğe tabidirler; ve işte onlar, evet onlardır ebedi mutluluğa erenler.(6) (6) Lokman ve Bakara sûrelerinin ilk 5 âyetleri arasındaki benzerlik dikkat çekicidir. ا ن ال ذ ين ك ف ر وا س و اء ع ل ي م ء ا ن ذ ر ت م ا م ل م ت ن ذ ر م ل ي ؤ م ن ون ٦ 6 Şu bir gerçek ki, küfre şartlanmış o kimseleri ha uyarmışsın ha uyarmamışsın, onlar için (ikisi de) bir: iman etmezler. (11) (11) Ellezine keferû daki geçmiş zaman yapısı çeviriye saplanmış veya şartlanmış olarak yansıtılmıştır. Burada da görüldüğü gibi; Kur an a göre kâfir, kendisine açık ve net olarak gelen vahyin çağrısını açık ve net olarak inkâr eden kimseye denir. (İçinden inkâr edip dışından kabul etmiş görünene münafık denir.) Bu anlamıyla kâfir gayr-ı müslim ile eşanlamlı olarak kullanılamaz. Burada iman etmeyeceği söylenenlerin başında, bundan yaklaşık 12 yıl önce inmiş olan Kâfirun sûresinde (109) inanmayacağı haber verilen kimseler gelir. Zımnen: Asla Allah a kulluk etmeyeceklerini söylemiştik, nitekim öyle de oldu. Âyetteki dikkat çekici nükte şudur: uyarmanın ya da uyarmamanın her ikisinin de bir oluşu Rasulullah için değil onlar için dir. Kime fayda vereceğini sadece Allah bilir. Peygamber de dahil hiçbir insan bilemez. Dolayısıyla, Peygamber ve risalet mirasını omuzlayanlara düşen, uyarmayı sürdürmektir (bkz. A lâ: 9). 12

13 (Nuzul 9 / Mushaf 87 : A la 9 Aşağıdadır.) ف ذ ك ر ا ن ن ف ع ت الذ ك رى ٩ 9 Şu halde sen, -öğüt (sadece bazılarına) fayda verse de (11) hep (fıtratlara nakşolan Allah ı) hatırlat; (12) (11) Yani, işin tabiatı gereği her hatırlatma, herkese, her zaman fayda vermez. Zımnen: asla ya hep ya hiç deme. Bu âyete Eğer hatırlatman fayda verecekse hatırlat mânası vermek, bir sonraki âyete aykırıdır. (12) Bu âyet, tüm insanlığın Hz. Peygamber in ümmeti olduğuna delalet eder. Muhammedî davete icâbet edenler ümmet-i icâbet, henüz icâbet etmemiş bulunanlar ise ümmet-i davet sınıfına girerler. Bu âyet birinci âyetle doğrudan alâkalıdır. Allah ı hatırlayanlar O nun Rab olduğunu bilir ve O nun adını tesbih eder, yani O nun adına hareket eder. Hatırlatmaktan söz edilen yerde unutma vardır. خ ت م للا ع لى ق ل وب م و ع لى س م ع م و ع لى ا ب ص ار م غ ش او ة و ل م ع ذ اب ع ظ يم ١ 7 Allah onların; kalpleri ve kulakları üzerine mühür vurmuştur, gözleri üzerinde de bir tür(12) perde vardır; İşte onlardır korkunç bir azabı hak edenler.(13) (12) Belirsiz gelmesi anlama bir tür olarak yansır (bkz. İtkân II, 291). (13) Bu bölümde kâfir tipolojisi için sadece iki âyet ayrılırken, münafık için tam 13 âyet (8-20) ayrılmıştır. و م ن الن اس م ن ي ق ول ام ن ا ب ا لل و ب ال ي و م ا ل خ ر و م ا م ب م ؤ م ن ين ٨ 8 İNSANLARDAN öyleleri de var ki, Allah a ve âhiret gününe inandık der(ler); ama onlar mü min değiller.(14) (14) Veya ba nın maiyyet vurgusuyla: mü minlerle beraber değiller. Bir özneden bir eylemi fiille değil de ism-i faille nefyetmek, onun sıfatından değil zâtından ve cevherinden dışlamaktır. Buna nefyin haberinin bâ ile gelişi de ilave edilirse şu anlama ulaşılır: Onlar, özden inanma imkanlarını tercihleriyle tüketmişler, bunun üzerine Allah da onların inanma ihtimallerini ortadan kaldırmıştır. Zımnen: Sizin kendi inancınız için ne dediğiniz değil, Allah ın sizin inancınız için ne dediği önemlidir. Yine zımnen: İnancında eğrilik olan ve bunu bilen bir gün düzelebilir, fakat inancında eğrilik olan ve doğru inandığını sanan asla düzelemez. Mealde der(ler) olarak geçen yekûlu nun öznesi tekildir. Fakat aynı cümledeki âmennâ fiilinin öznesi çoğuldur. Oysa ki ikisinin öznesi aynı kipte olmalıdır. Buradaki nükte şudur: Pasajda bahsi geçen münafıklar görünürde birden çok kişidirler. Fakat hakikatte onlar tek kafayla düşünmektedirler. Zira onlar sürü güdüsüyle hareket etmektedirler. Cümlede bâ nın tekrarı ahirete iman etmemenin Allah a imanı da boşa çıkaracağına delalet eder (İşârât). 13

14 ي خ اد ع ون للا و ال ذ ين ام ن وا و م ا ي خ د ع ون ا ل ا ن ف س م و م ا ي ش ع ر ون ٩ 9 Allah ı ve iman etmiş kimseleri aldatmak isterler; hâlbuki onlar yalnızca kendilerini aldatırlar; ama bunu (Allah ın ifşa edeceğinin) farkında bile değiller.(15) (15) Aldatmak isterler/aldatırlar dedikten sonra farkında değiller demek, farkında olmadan aldatırlar demektir ki, âyette söylenen asla bu değildir. Şu hâlde onların farkında olmadıkları masumane söyledikleri yalanlar değil, bu yalanların Allah tarafından açığa çıkarılıp yüzlerine çarpılacağı gerçeğidir. Parantez içi açıklamamızın gerekçesi budur. ف ى ق ل وب م م ر ض ف ز اد م للا م ر ض ا و ل م ع ذ اب ا ل يم ب م ا ك ان وا ي ك ذ ب ون ١١ 10 Kalplerinde hastalık vardır;(16) Allah da onların hastalığını arttırmıştır; ve ısrarlı yalanları yüzünden can yakıcı azabı hak ederler.(17) (16) Kâlbinde hastalık olanlar zümresi bu bağlamda münafıkları oluştursa da, bazı yerlerde münafıklardan ayrı bir kategoriyi oluşturur (bkz. Müddessir: 31). (17) İmandan mahrum olmak, kişinin kendi ruhuna çektirdiği en şiddetli azaptır. İman; ruh için hava gibi, su gibi, ekmek gibidir. Ruhunu bunlardan mahrum eden, öz elleriyle kendi ruhunu tarifsiz bir azaba mahkûm etmiş olur. (Nuzul 4 / Mushaf 74 : Müddessir 31 Aşağıdadır.) و م ا ج ع ل ن ا ا ص ح اب الن ار ا ل م لئ ك ة و م ا ج ع ل ن ا ع د ت م ا ل ف ت ن ة ل ل ذ ين ك ف ر وا ل ي س ت ي ق ن ال ذ ين ا وت وا ال ك ت اب و يز د اد ال ذ ين ام ن وا ا يم ان ا و ل ي ر ت اب ال ذ ين ا وت وا ال ك ت اب و ال م ؤ م ن ون و ل ي ق ول ال ذ ين ف ى ق ل وب م م ر ض و ال ك اف ر ون م اذ ا ا ر اد للا ب ذ ا م ث ل ك ذل ك ي ض ل للا م ن ي ش اء و ي د ى م ن ي ش اء و م ا ي ع ل م ج ن ود ر ب ك ا ل و و م ا ى ا ل ذ ك رى ل ل ب ش ر ٣١ 31 Zira yalnızca melaikeyi ateşin muhafızları kıldık; ve onların sayısını inkârda ısrar edenler için bir sınav yaptık; (23) ki böylece; önceki vahyin mensupları gönülden ikna olsun ve (ona) iman edenlerin imanları artsın; hem önceki vahyin mensupları hem de (bu vahye) iman edenler bütün kuşkulardan arınsın; ve kalplerinde hastalık olanlar (24) ve inkâra gömülenler ise, Allah bu temsil ile ne yapmayı diledi? diye sorsun. (25) İşte böylece Allah (sapmayı) dileyeni saptırır, (hidayeti) dileyeni ise doğru yola yöneltir. (26) Ve Rabbinin ordularını(n sayısını) Zatından başka kimse bilemez. Nihayet bunlar, (27) ölümlü insan için bir uyarı ve öğütten ibarettir. (22) Parantez içi melek/meleke açıklamamız, bir sonraki âyetin girişine dayanmaktadır. Aleyha daki zamir cehennemlik nefs e gidebilir. Bu durumda, insanın inkâr ile öldürdüğü melekelerine bir atıf var demektir. İbn Mes ud, 19 harften oluşan besmele ile bu âyet arasında bağ kurmuş, cehenneme karşı besmeleyle korunmayı tavsiye etmiştir (Kurtubî I, 92). Enes b. Malik aşer ı aşûr şeklinde çoğul olarak okumuştur. Bu durumda rakam 90 sayısını ifade eder (Râzî). Şöyle bir yorum da yapılmıştır: 19 birler basamağının en yüksek sayısı olan 9 ile onlar basamağının en düşük sayısı olan 10 un toplamıdır. Tüm sayıları kapsar (Maverdî, en-nüket, VI. 144). Bazı irfan okulu mensupları, haftanın gün ve yılın ay sayılarının toplamı olduğu için 19 un sürekli akan zaman çevrimini ifade ettiğine kaildirler. Sözün özü: 19 sayısı üzerine rakamsal spekülasyona dayalı her yorum, arkadan gelen onların sayısını bir sınav yaptık (31) âyetine çarpar. Sayıların sultasını red için bir sonraki âyet şöyle der: Rabbinin ordularını O ndan başka kimse bilemez. Müteşabihattan olan on dokuz rakamının gerekçeleri bir sonraki âyette sayılmıştır. Bunların başında Onların sayısını küfürde ısrar edenler için bir sınav kılmıştır gerekçesi gelir. Bu âyet müşriklerin Yahudilere aracılık yaptığı soruya bir cevap olarak gelmiştir. Sayısal bir değeri ifadeden çok, kalpleri İslâm a ısındırma amacı taşımaktadır. Kur an şifreli bir söz değil, kendi ifadesiyle mübin bir hitaptır. Maksadı da, bir sonraki âyette açıkça ifade edildiği gibi uyarı ve öğüt yoluyla hidayete yöneltmektir. (23) Fitne, altının sahte olup olmadığını anlamak için ateşte sınamaya verilen isim (bkz. Tevbe: 49). 14

15 (24) Kullanıldığı her yerde duygu ve düşünce kirliliğini ifade eden Kalplerinde hastalık olanlar ile ilgili âyetler karşılaştırmalı olarak okunduğunda, bu zümrenin; Yan yana anıldığı münafıklardan (Enfal: 49; Ahzab: 12, 60), Kâfirlerden (Müddessir: 31), Şüphe içinde bocalayanlardan (Nûr: 50), Kalbi kararanlardan (Hac: 53) ayrı bir kategori olduğu anlaşılır. Bu kategoriye dahil olanların şifa bulması da, hastalıkları ilerlediği için manen ölmesi de mümkündür. (Bkz. Bakara: 10; Enfal: 49; Tevbe: 125; Ahzab: 12 vd.) (25) İrade, kullanıldığı 140 yerin tamamında da tıpkı akıl gibi fiil olarak gelir. Mesaj açıktır: İrade kullanılıyorsa vardır, değilse yoktur. Hepsi de mazi ve muzari kipiyle gelmiş, hiç emir kipi kulanılmamıştır. Zira irade emirle kullanılmaz. Bu Allah ın iradeye verdiği değerdir. 140 kelimeden 50 kadarı Allah için, 90 kadarı da kullar için kullanılmıştır. (26) 37. âyet ışığında anlaşılmalıdır. İnsanın hidayet ve dalaleti seçimine bağlıdır. Yehdi/yudillu men yeşa: dilediğini/dileyeni doğru yola ulaştırır/saptırır. Ra d 27, bunun en açık delilidir. Bunu, mezkur (Ra d: 27) âyette, hidayet in zıddı olan dalalet le birlikte geçince anlıyoruz: İnnallahe yudillu men yeşau ve yehdi ileyhi men enab. Bu âyet yeşa fiilinin çift özneli kullanımına güzel bir örnektir. Fakat heda/dalal sözcüklerinin özneleri Allah tır. Saptıran da, doğru yola ileten de O dur, fakat kimi? Elbette sapanı saptırır (Bakara: 26). Sözün özü: Ve eğer Rabbin dileseydi, yeryüzünde bulunan herkes topyekün iman ederdi (fakat dilemedi) (Yûnus: 99). (27) Hiye dişil zamirinin mercii çoğul olarak 30. âyetteki on dokuz ve hemen öncesindeki ordular dır. Zamirin tekil olarak mercii ise sekar adıyla anılan cehennem, anlatılan kıssa, veya Kur an ın âyetleri veya 29. âyetteki levvâha olabilir. Bu Kur an ın eşsiz belagatına ve iç örgüsüne çarpıcı bir örnektir. Bu özelliğiyle bu âyet, lisan-ı hal ile ehline ve erbabına benim söyleyecek çok sözüm var der gibidir. و ا ذ ا ق يل ل م ل ت ف س د وا ف ى ا ل ر ض ق ال وا ا ن م ا ن ح ن م ص ل ح ون ١١ 11 Kendilerine; Yeryüzünde fesat çıkarmayın! denildiğinde, Biz(18) sadece ıslahatçılarız derler. (18) Suçüstü edilen ikiyüzlülerin savunmaya geçerken biz diye söze başlamaları, bir tür parmak izi bırakmaları anlamına gelir. Biz li bir söylemle sadece kendileri gibi düşünen bir grubu değil, sanki bir bedende taşıdıkları birden çok yüzü, bir yürekte taşıdıkları birden çok kişiliği ifşa etmektedirler. ا ل ا ن م م ال م ف س د ون و لك ن ل ي ش ع ر ون ١٢ 12 Aman dikkat, kesinlikle onlar fesatçıların ta kendileridirler; ama bunun farkında dâhi değiller. 15

16 و ا ذ ا ق يل ل م ام ن وا ك م ا ام ن الن اس ق ال وا ا ن ؤ م ن ك م ا ام ن الس ف اء ا ل ا ن م م الس ف اء و لك ن ل ي ع ل م ون ١٣ 13 Kendilerine; Siz de insanların inandıkları gibi inanın! denildiğinde, Ya biz, ahmakların inandıkları gibi mi inanıyoruz? dediler. Bakın!(19) Onlar var ya onlar, gerçekten de ahmaktırlar; lâkin bunun bile farkında değiller. (19) Elâ tembih edatı, inkârcılar ve ikiyüzlüler için kullanıldığı bağlamlarda muhatabın uyuyan ve uyuşan bilincini ele verir. و ا ذ ا ل ق وا ال ذ ين ام ن وا ق ال وا ام ن ا و ا ذ ا خ ل و ا ا لى ش ي اط ين م ق ال وا ا ن ا م ع ك م ا ن م ا ن ح ن م س ت ز ٶ ن ١٥ 14 Ama inanan kimselerle karşılaştıklarında; Biz iman ettik derler. Şeytanlarıyla(20) baş başa kaldıklarında ise, Biz sizinle beraberiz, biz (onlarla) sadece alay ediyorduk derler. (20) Yahudilerin ikiyüzlülerinden söz eden 76. âyette birbirleriyle baş başa kaldıklarında şeklinde gelen ibare, bu âyette şeytanlarıyla baş başa kaldıklarında şeklinde gelmiştir. Bu benzerlikten yola çıkarak buradaki şeytan, onlara sapıklıkta önderlik yapan insan şeytanları olarak da anlaşılabilir. ئ ب م و ي م د م ف ى ط غ ي ان م ي ع م ون ١٤ للا ي س ت ز 15 Allah da onların alaylarına karşılık verir(21) ve onları kendi tuğyanlarına gömülmüş olarak bırakır, şaşkın şaşkın debelenirler. (21) Âyette kullanılan muşâkele sanatının bir gereği olarak Allah için alay kelimesinin kullanılması, onların alaylarına hak ettiği karşılığı verme anlamını taşır (Kurtubî). Münafıkların inananlarla alay etmesine karşılık Allah da kendisinin onlarla alay edeceğini beyan buyurmuştur. Kullanılan kelime aynı olmasına karşın, anlam tam aksidir ve tehdit içermektedir: Allah, onlara önce mühlet tanır, sonra da cezalandırır. ا و لئ ك ال ذ ين اش ت ر و ا الض ل ل ة ب ال دى ف م ا ر ب ح ت ت ج ار ت م و م ا ك ان وا م ت د ين ١٦ 16 Onlar hidayet karşılığında sapıklığı satın aldılar, bu yüzden ticaretleri onlara kâr sağlamadı; zira onlar doğru yolda giden kimseler değiller.(22) (22) Kur an ın dinî alana transfer ettiği satın alma, ticaret, kâr, terazi, tartı, rehin almak, ücret, ödünç, borç gibi ticari kavramlar hayli dikkat çekicidir. Bu, hakikati asrın idrakine söyletmekle açıklanabilir. م ث ل م ك م ث ل ال ذ ى اس ت و ق د ن ار ا ف ل م ا ا ض اء ت م ا ح و ل ذ ب للا ب ن ور م و ت ر ك م ف ى ظ ل م ات ل ي ب ص ر ون ١١ 17 Onların durumu şu kişinin durumuna benzer: O kişi bir meş ale tutuşturdu; (23) Alevler etrafını aydınlatır aydınlatmaz Allah (gözlerinin) nurunu alıverdi ve kendilerini karanlıklar içinde bıraktı; artık göremezler(24) 16

17 (23) Buradaki ateş ısınmak için değil yol göstermek için yakılan ateştir. Bu nedenle ateş yakan diye değil meş ale tutuşturan diye tercüme edilmesi daha uygundur. (24) Aydınlanmak için meş ale tutuşturan kişi, yaratılışı gereği ışığı arayan insandır. İstevkade taleb veya mübalağa bildirir. Aydınlanmayı talep ediyor, belki şiddetle istiyor. Medine deki Yahudi kökenli münafıklar mesela. Allah Rasulü gelmeden önce düşmanlarını hep yeni gelecek peygamberle korkutuyorlar. O bir gelsin, ondan sonra görün siz diyorlar. İstedikleri ışık ellerine veriliyor. O da nesi? Bu kez gözlerini kapıyorlar. Öz çocuklarını bildikleri gibi bildikleri peygamberi inkâr ediyorlar. Önce göremiyorlar değil, görmek istemiyorlar. Görememek suç değil, görmemek suç. Onlar bunca istedikleri ışığa gözlerini ısrarla kapatınca, Allah da onların bu tercihlerini melekeleri hâline getiriyor ve gönül gözlerinin nurunu alıyor. Ondan sonra isteseler de artık iş işten geçmiş oluyor. Sözün özü: Kendi tercihlerine Allah onları mahkûm ediyor. Bu âyet önceki pasajda anlatılan münafık tipinin, ilâhî ışık olan nûr un değil, beşerî ışık olan nâr ın peşine düştüğünü dile getirir. Nûr ile nâr (ateş) arasında fark vardır: 1) Nûr yakmadan aydınlatır, nâr yakarak ve yanarak, tüketerek ve tükenerek aydınlatır. 2) Nûr cevheri-özü aydınlatır, nâr maddeyi-formu aydınlatır. 3) Nûr içten aydınlatır, nâr dıştan aydınlatır. Bu yüzden münafık içi aydınlatmayan nâr ın ışığına taliptir. 4) Nûr tükenmeyen bir güç kaynağıdır, nâr tükenen bir güç kaynağıdır. 5) Nûr manevî ve latif olanı temsil eder, nâr maddî ve kesif olanı temsil eder. 6) Nûr dan geriye nûr kalır, nâr dan geriye kül kalır. Üzerinde yaşadığımız şu dünyadaki herşeyin aslı, akkor bir nâr olan mağmadan geriye kalmış küldür. Onun için geçicidir. İnsan geçici olanı değil kalıcı olan nûr u hedeflemelidir. Zeheb Allahu bi-nûrihim ile ezheb Allahu nûrahum arasında fark vardır. Burada geçişliliğin bâ ile yapılması nûr un onlara bir daha dönmeyecek oluşuna delalet eder (İşârât). ص م ب ك م ع م ی ف م ل ي ر ج ع ون ١٨ 18 Sağırdırlar, Dilsizdirler, Kördürler: (25) artık onlar (hakikate) dönemezler. (25) Âyet, adeta tüm duyuların iptal edildiği kalıcı bir hipnoz durumunu veya duyuların var olmakla birlikte işlevlerini yerine getiremedikleri afazi hâlini çağrıştırır. 17

18 ا و ك ص ي ب م ن الس م اء ف ي ظ ل م ات و ر ع د و ب ر ق ي ج ع ل ون ا ص اب ع م ف ى اذ ان م م ن الص و اع ق ح ذ ر ال م و ت و للا م ح ي ط ب ال ك اف ر ين ١٩ 19 Ya da (durumları şu örneğe) benzer: Gökten inen bir sağanak (düşünün), onunla birlikte karanlıklar, gök gürlemesi, şimşek...(26) Yıldırımlardan dolayı, ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkıyorlar.(27) Zira Allah kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır. (26) Zımnen: Hakikate sırt dönmenin mazereti yoktur, küfrün bahanesi geçersizdir. Zira sağır olsanız gök gürültüsünü duyar, kör olsanız şimşeği görürsünüz. Dolayısıyla, vahye karşı duymadım, görmedim mazeretine sığınmanız geçerli değildir. (27) Parmağı kulağa tıkamak bir mecaz-ı mürseldir ve ölüm korkusunu ifade eder. Allah Rasulü nün şu sözleri sanki bu âyetin tefsiri gibidir: İnsanlara nisbetle benim durumum ateş yakan bir kimsenin durumuna benzer. Ateş çevresini aydınlatınca kelebekler ve ışığa gelen haşereler o ateşe üşüşmeye başlarlar. O da onları uzaklaştırmak ister. Onlar ise baskın çıkarlar ve ateşe girerler. Ben sizi belinizden kavrayıp ateşten çekmek istedikçe, siz ateşe girmek istiyorsunuz. (Buhârî ve Müslim). ي ك اد ال ب ر ق ي خ ط ف ا ب ص ار م ك ل م ا ا ض اء ل م م ش و ا ف ي و ا ذ ا ا ظ ل م ع ل ي م ق ام وا و ل و ش اء للا ل ذ ب ب س م ع م و ا ب ص ار م ا ن للا ع لى ك ل ش ی ء ق د ير ٢١ 20 Şimşek neredeyse gözlerini kör eder; onları ne zaman aydınlatsa, o aydınlıkta yol alırlar; ne zaman da karanlık üzerlerine çökse, ayakta kalakalırlar. Ve eğer Allah dileseydi, işitme ve görme duyularını giderirdi; çünkü Allah ın her şeye gücü yeter. ي ا ا ي ا الن اس اع ب د وا ر ب ك م ال ذ ى خ ل ق ك م و ال ذ ين م ن ق ب ل ك م ل ع ل ك م ت ت ق ون ٢١ 21 EY insanlık!(28) Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz ki takvaya eresiniz! (28) Ey! diye başlayan tüm cümleler çağrı (nida) cümlesidir. Her çağrıda iki taraf bulunur: Çağıran ve çağrılan. Kur an ın bir çok yerinde olduğu gibi burada da çağıran Allah, çağırılan tüm fertleriyle insan cinsidir. Nida, muhataba olur. Nida, çağıranın çağrısını işitecek kimseye yapılır. Nida, çağıranın çağrısını duyacak kadar yakın olana yapılır. Nida, çağıranla çağırılan arasındaki samimiyet ve tanışıklığa işaret eder. Nida, mutlaka ya suale cevap ya duaya icâbet gerektirir. Nida eden Âlemlerin Rabbiyse insana düşen lebbeyk demektir. ا ل ذ ى ج ع ل ل ك م ا ل ر ض ف ر اش ا و الس م اء ب ن اء و ا ن ز ل م ن الس م اء م اء ف ا خ ر ج ب م ن الث م ر ات ر ز ق ا ل ك م ف ل ت ج ع ل وا لل ا ن د اد ا و ا ن ت م ت ع ل م ون ٢٢ 22 O dur; size yeryüzünü döşek kılan, gökyüzünü bina eden, gökten suyu indirerek ikram eden(29) ve onunla sizin için türlü meyveler çıkaran. O hâlde (bütün bunları yapanın tek O olduğunu) bile bile Allah a eşdeğer rakip güçler(30) tasarlamayınız! 18

19 (29) İnzal ikram vurgusu taşır (bkz. A râf: 24). Kur an, insanlığı bir şeye çağırırken ikna metodunu kullanır ve mutlaka belgeler (âyât) ibraz eder. Çağırdığı şeye gözü kapalı çağırmaz. Tıpkı burada olduğu gibi, Kitab ın okunan âyetleri kâinatın yazılı/kayıtlı âyetlerini referans gösteriyor. (30) Endâden i çevirimizin gerekçesi için bkz. Fussilet: 9 (Nuzul 56 / Mushaf 7 : A raf 24 Aşağıdadır.) ق ال ا ب ط وا ب ع ض ك م ل ب ع ض ع د و و ل ك م ف ى ا ل ر ض م س ت ق ر و م ت اع ا لى ح ين ٢٥ 24 (Allah) buyurdu: Birbirinize düşman olarak çıkıp gidin! (18) Zira yeryüzünde, geçici bir hayat alanı ve tadımlık bir haz sizi bekliyor. (18) Hubût (ihbitû), inzal in karşıtıdır. İnzal, ikram olarak iniş, Hubût ise özellikle insan için düşüş ve alçalış vurgusunu taşır (Râğıb). Kur an da demirin, evcil hayvanların, yağmurun, adâleti temsil eden mizanın ve daha bir çok şeyin indirildiğinin (inzâl) ifade edilmesi, esasen ikram edildiğinin ifade edilmesinden başka bir şey değildir. (Nuzul 27 / Mushaf 80 : Fussilet 9 Aşağıdadır.) ق ل ا ئ ن ك م ل ت ك ف ر ون ب ال ذ ى خ ل ق ا ل ر ض ف ى ي و م ي ن و ت ج ع ل ون ل ا ن د اد ا ذل ك ر ب ال ع ال م ين ٩ 9 DE Kİ: şimdi siz, arzı iki evrede(10) yaratan Allah ı inkâr edip, O na ki işte O dur âlemlerin Rabbi- eşdeğer rakip güçler(11) mi peydahlıyorsunuz? (10) Lafzen: iki günde. Gerekçe için, kelimenin ilk kullanıldığı Kâf sûresinin 38. âyetinin 4 nolu notuna bkz. (11) Nidd, eş, ortak, denk mânasına gelse de, bu eş ve ortaklık dostluğa değil, rekabet ve düşmanlığa dayalı bir zıtlık üzerine kuruludur. Nidd i misl den ayıran da budur. Kelimenin aslının dağıtmak (teşrid) olduğu hatırlandığında bu sapmanın temelinde Allah ın gücünü dağıtma arzusu nun yattığı anlaşılır (Furûk ve Kitabu l- Ayn). Kur an ın iç bağlamından yola çıkılarak da aynı sonuca ulaşılabilir (bkz. İbrahim: 30). Çevirimizin gerekçesi budur. و ا ن ك ن ت م ف ى ر ي ب م م ا ن ز ل ن ا ع لى ع ب د ن ا ف ا ت وا ب س ور ة م ن م ث ل و اد ع وا ش د اء ك م م ن د ون للا ا ن ك ن ت م ص اد ق ين ٢٣ 23 Eğer siz kulumuza indirdiklerimize dair bir kuşku taşıyorsanız, haydi, hemen onun benzeri bir sûre getiriniz; ve eğer sözünüze sadıksanız, Allah dışındaki tanıklarınızı da yardıma çağırınız! ف ا ن ل م ت ف ع ل وا و ل ن ت ف ع ل وا ف ات ق وا الن ار ال ت ى و ق ود ا الن اس و ال ح ج ار ة ا ع د ت ل ل ك اف ر ين ٢٥ 24 Ama eğer şimdiye kadar (bunu) yapamadınızsa, bundan böyle de asla yapamayacaksınız demektir; o hâlde yakıtı insanlar ve taşlar olan, inkâr edenler için hazırlanmış ateşten sakınınız! و ب ش ر ال ذ ين ام ن وا و ع م ل وا الص ال ح ات ا ن ل م ج ن ات ت ج رى م ن ت ح ت ا ا ل ن ار ك ل م ا ر ز ق وا م ن ا م ن ث م ر ة ر ز ق ا ق ال وا ذ ا ال ذ ى ر ز ق ن ا م ن ق ب ل و ا ت وا ب م ت ش اب ا و ل م ف ي ا ا ز و اج م ط ر ة و م ف ي ا خ ال د ون ٢٤ 25 İman eden ve Bu imanla uyumlu iyilikler(31) işleyen(32) kimseleri zemininden ırmaklar çağlayan cennetlerle müjdele! 19

20 Her ne zaman oranın nimetlerinden ikram olarak onlara sunulsa, Bunlar bize daha önce bahşedilenlerin aynısıymış diyecekler. Oysa ki bu, o nimetlerin çağrıştırdığı belli belirsiz bir benzerlik.(33) Ve onlar için cennette pırıl pırıl eşler olacak ve onlar orada kalıcıdırlar.(34) (31) Sâlih amel, vahyin nüzûl sürecinde farklı vurgular kazanarak zenginleşen merkezi bir kavramdır. Bireysel ve fıtrî olandan toplumsal ve eğitsel olana doğru bir seyir takip eder. Başlarda sorumlu davranış, Ortalarda Allah ın Razı olduğu eylemler, Medine de ise ıslah edici iyilikler vurgusu kazanır (Açıklama için bkz. Tîn: 6). Sâlih bir amel şu beş özelliği bünyesinde taşımalıdır: İfsad ın karşıtı olarak bir kötülüğü düzeltmelidir (ıslah-ifsad karşıtlığı için bkz. A râf: 56 ve A râf: 85). Fasık ın karşıtı olarak doğru ve dürüst olmalıdır (sâlih-fasık karşı tlığı için bkz. Enbiya: ve Nûr: 55). Seyyie nin karşıtı olarak özünde iyi(lik) taşımalı (sâlih-seyyie karşıtlığı için bkz. Tevbe: 102). Nefrete değil barışa ve sevgiye yönelik olmalıdır (Nisâ: 128,129; Hucurât: 9). Fâsit in karşıtı olarak yararlı olmalıdır (bkz. Muhammed: 2; sâlihât ile hasenât arasındaki fark için bkz. Asr: 3). Sâlih amel Kur an da iman ile birlikte geldiği tüm yerlerde imanla uyum içindeki bir eylem ahlâkına ve hayata delalet eder. (32) Amile ile fe ale fiillerinin arasındaki farkı vurgulamak için; birincisini mümkün olduğunca işledi, ikincisini ise yaptı şeklinde çevirdik. Çünkü; birinci fiil bir süreçte yapmayı ifade ederken, ikincisi bir anda yapıvermeyi ifade eder (İtkân II, 208). (33) Teşâbuh, ya özün sabit kalıp şeklin değişmesi, ya da tersidir. Muteşabihen in belirsiz niteliği çeviriye bellibelirsiz olarak yansımıştır. Yani: Dünyadaki nimetler cennetteki nimetlerin çok çok uzak bir kopyasıdır (Müteşabih için bkz. Âl-i İmran: 7). (34) Halidîn, uzun bir süre. el-huld, bir şeyin uzun süre bozulmadan kalmasını ifade eder (Râğıb). (Nuzul 30 / Mushaf 95 : Tin 6 Aşağıdadır.) ا ل ال ذ ين ام ن وا و ع م ل وا الص ال ح ات ف ل م ا ج ر غ ي ر م م ن ون ٦ 6 Nihayet (5) (tekamül yolculuğunda), imanda sebat eden ve o imanla uyumlu hareket edenleri başa kakılmayacak bir ödül beklemektedir. (6) (5) İlla edatının anlamlarından biri de, belirlenen zaman ve mekânın nihayetine delalet etmesidir (İtkân II, 161). Kur an da bu vurguyla kullanılır (bkz. Lokman: 22). Çevirimizin gerekçesi budur. Klasik yoruma göre buradaki illâ ancak müstesna anlamına gelir. (6) Amel-i sâlih, 23 yıllık nüzul sürecinin tümünde aynı vurguya sahip olmasa gerektir. Başlangıçta Bakara: 2 ışığında sorumluluk bilinci çerçevesinde erdemli, dürüst ve sorumlu davranış vurgusu taşır. Peygamberliğin ortalarında, razı olunan ameller artık bildirildiği için Allah ın razı olduğu imanla uyumlu ameller vurgusuna ulaşır. İslâm cemaatinin kurulup emr-i bi l-ma ruf un farz kılındığı Medine de ise ıslah edici iyi işler vurgusunu kazanmıştır (bkz. Asr: 3). 20